Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 57

[p. 236]

Koorzang, een miskende meerwaarde?
Koenraad De Meulder

Het is voor iedereen duidelijk dat koorzang een belangrijke rol speelt in de culturele en artistieke ontwikkeling van mensen. Dat koorzang een culturele meerwaarde heeft voor onze gemeenschap staat buiten discussie. Het antwoord op de vraag of koorzang ook een sociale meerwaarde heeft, is minder vanzelfsprekend. De vraag stellen naar de economische meerwaarde van koorzang, lijkt wel een vloek. Toch wil ik trachten op beide vragen een antwoord te formuleren.

Zingen is levenslang leren

In zijn artikel The Values of Singing in het tijdschrift Sounds, jg. 2008, nr. 3 schrijft Jean Smeets (België) vrij vertaald: ‘Door zingen in een koor, geleid door een inspirerend dirigent, leren kinderen en jongeren hoe ze zich op mekaar kunnen afstemmen en kunnen samenwerken, hoe problemen analyseren, en ook op te lossen om zo een doel te bereiken. Ze schrikken niet terug voor inspanning of verantwoordelijkheid. Ze begrijpen dat hun eigen werk dat van anderen versterkt of beschadigt. Kinderen en jongeren voelen zich als aandeelhouders van de groep, zij zijn het die het koor vormen, zij zijn het koor. Zo leren kinderen dat ze individueel verantwoordelijk zijn voor het geheel. Deze kans om eigen verantwoordelijkheid op te nemen zou elk kind geboden moeten worden, elk op zijn eigen niveau. En jawel, meestal grijpen kinderen deze kans ook met beide handen. Engagement van kinderen en jongeren is op die manier niet alleen van levensbelang voor het koor, maar voor de hele gemeenschap waarvan ze deel uitmaken’.

De stelling van Jean Smeets is duidelijk: kinderen die zingen ontvangen niet alleen artistieke vaardigheden maar ook, en misschien zelfs in de eerste plaats, een aantal belangrijke sociale vaardigheden: aandacht voor de gemeenschap, opnemen van verantwoordelijkheid over zichzelf en over anderen, samenwerken, leren omgaan met problemen, zoeken naar oplossingen, enz. Wie dit als kind meekrijgt, zal zich later als volwassene ontwikkelen tot een boeiende en evenwichtige persoonlijkheid die niet of veel minder vatbaar is voor extremistische, fundamentalistische of racistische standpunten.

In het artikel An Educational Journey Through Choral Singing van Maria Catalina Prieto (Colombia) en Victoria Liedbergius (Zweden) uit hetzelfde tijdschrift vertaal ik vrij: ‘Zingen in een koor is méér dan alleen maar zingen. Het vergt een open geest, een wil om samen te werken en compromissen te vinden. Om een goed muzikaal resultaat te bereiken moet men rekening houden met de groep zangers en met de muziek zelf. Door koorzang zijn we er ons bewust van geworden dat het begrip leren veel breder is dan wat je in een klaslokaal leert. Sociale talenten en waarden worden nu even hoog geschat als technische kennis. Dit is niet aangeboren, zoals sommigen zouden kunnen denken. Het is een leerproces.’

Met dit citaat wordt een belangrijk element aan de discussie toegevoegd: levenslang leren. In onze postmoderne samenleving hebben we in onze opleidingen

■ Opening Week van de Amateurkunsten
[© K&S]

vooral oog gehad voor de technische en wetenschappelijke vorming van kinderen en jongeren. Kinderen moesten klaargestoomd worden om in onze hoogtechnologische samenleving hun weg te vinden. De aandacht voor de sociale en emotionele vorming van kinderen en jongeren kwam hiermee op de achtergrond. Vandaag verbazen we ons erover dat onze welvarende samenleving zo individualistisch geworden is en dat we steeds meer met onverdraagzaamheid geconfronteerd worden. Koorzang is bij uitstek een uniek instrument om juist die sociale en emotionele vaardigheden bij kinderen en jongeren aan te brengen.

Twee citaten die in dezelfde richting wijzen, het lijkt wel een pleidooi ‘pro domo’. Is dit zo of heeft deze gedachte ook een breder draagvlak?

Is zingen een recht?

Onlangs organiseerde de Hogeschool Antwerpen een colloquium onder de titel ‘Muziek als humane waarde’. Dit thema werd benaderd vanuit verschillende invalshoeken. Dr. Eric Baeck (België) toonde op wetenschappelijke gronden aan dat naar muziek luisteren en muziek spelen de ontwikkeling van de neurale netwerken bevordert. De ontwikkeling van die netwerken stimuleert de motorische functies, ontwikkelt het geheugen en bevordert de emotionele groei van mensen. Hoe vroeger er kan gestart worden met de muzikale ontwikkeling van kinderen, hoe groter het effect is! Vanuit medisch standpunt is het dus meer dan zinvol om actief te zingen of te musiceren met kinderen in het gezin of in de school. Het komt de geestelijke gezondheid en de algemene ontwikkeling van kinderen ten goede.

Dr. Maria Spychiger (Oostenrijk) kwam ongeveer tot dezelfde conclusies: een goed muziekonderwijs heeft een positieve invloed op de cognitieve ontwikkeling en het sociaal gedrag van kinderen en jongeren. Er zijn wetenschappelijke argumenten om aan te tonen dat muziek pijn kan verminderen, sociaal gedrag

[p. 237]

kan stimuleren en gevoelens van geluk, verdriet, trots, wanhoop of verbijstering kan oproepen. In haar uiteenzetting legde Maria Spychiger de nadruk op het belang van het groepsgebeuren, op de sociale interactie, die tijdens het musiceren tot stand komt. Wie kinderen op jonge leeftijd in groep wil laten musiceren, komt bij koorzang terecht. Vanuit medische hoek wordt het belang van zingen of musiceren dus steeds nadrukkelijk onderstreept.

Maar er is meer. Ook vanuit politieke hoek krijgt onze visie steeds meer steun en nog wel vanuit een totaal onverwacht hoek. Op de Conference and Annual Meeting of the European Music Council 2008 in Brno wees Vladimir Sucha, directeur cultuur en communicatie van de Europese Commissie op de nieuwe inzichten van de Europese Commissie inzake het Europees Cultuurbeleid.

De Europese Unie wil een cultuurbeleid ontwikkelen dat de culturele diversiteit en de culturele dialoog ondersteunt, de creativiteit een nieuwe impuls geeft en de samenwerking tussen lidstaten activeert. De commissie is ervan overtuigd dat een dergelijk cultuurbeleid de sociale cohesie kan bevorderen en kan zorgen voor economische groei binnen de Europese Unie. Vooral dit laatste argument is een nieuw element in de discussie: cultuur als motor voor economische ontwikkeling. De redenering is eenvoudig. Europa wil het creatief potentieel van haar burgers opnieuw valoriseren zodat dit kan aangesproken worden in een nieuwe Europese economische strategie. Via een nieuwe cultuurpolitiek wil Europa het creatief deficit in de gemeenschap wegwerken en tegelijkertijd de gevolgen van de vergrijzing opvangen. Cultuur als hefboom voor een Europese politiek, het klinkt nog even vreemd in de oren maar het biedt ontzettend veel kansen voor de cultuursector. Zingen, musiceren, dansen of andere cultuuruitingen blijven voor Europa dus niet langer een vrijblijvende vorm van entertainment maar worden netjes ingepast in een sociale en economische strategie.

■ Opening Week van de Amateurkunsten 2008, Schoten
[© K&S]

Basic rights

Als muziek inderdaad zo belangrijk is in de sociale, emotionele en economische ontwikkeling van mensen, moet de muziekwereld er natuurlijk ook zorg voor dragen dat muziek toegankelijk wordt voor zoveel mogelijk mensen. En hier komt de politiek opnieuw om de hoek kijken. Politici moeten de muziekcultuur niet alleen respecteren maar moeten ook de middelen ter beschikking stellen om die muziekcultuur op een actieve manier te beleven. Om deze gedacht kracht bij te zetten publiceerde de International Music Council dit jaar een verklaring over de ‘muziek-rechten’. Het algemeen beginsel werd als volgt geformuleerd:

‘It is a basic right for all people to express themselves and communicate through music’.

De International Music Council concretiseert dit algemeen beginsel in vijf basisrechten:

The right for all children and adults to express themselves musically in all freedom.
The right for all children and adults to learn musical language and skills.
The right for all children and adults to have access to musical involvement through participation, listening, creation and information.
The right for musical artists to develop their artistry and communicate through all media, with proper facilities.
The right for musical artists to obtain just recognition and remuneration for their work.

De verklaring over de ‘muziek-rechten’ moet in de toekomst de leidraad worden voor de ontwikkeling van een nieuwe muziekcultuur op internationaal vlak. Het is de opdracht van alle musici en muziekorganisaties om politici daarvoor te sensibiliseren en hen te overtuigen om die verklaring in de praktijk om te zetten.

Een sociaal netwerk onder druk

Ik heb even in het kort gesitueerd hoe internationaal gedacht wordt over de sociale en economische meerwaarde van muziek, en meer in het bijzonder, van koorzang. Hoe wordt er in Vlaanderen gedacht over deze problematiek?

Wat is de sociale en economische meerwaarde van koorzang in onze gemeenschap? Bieden onze politici de middelen om koorcultuur op een actieve manier te beleven?

[p. 238]

Voor het antwoord op deze vragen kunnen wij ons jammer genoeg niet baseren op recent wetenschappelijk onderzoek. Tot op heden werd er weinig of geen onderzoek gedaan naar de sociale en economische betekenis van amateurkunsten in Vlaanderen. Algemene conclusies met betrekking tot de koorzang kunnen dan ook niet getrokken worden. Het Forum voor Amateurkunsten - de overkoepelende organisatie voor de amateurkunsten in Vlaanderen - is gestart met de voorbereiding van een dergelijk onderzoek. De resultaten daarvan zullen wellicht in 2009 beschikbaar zijn.

Om een zinvol antwoord te formuleren op deze vragen moeten we dus vooral nagaan of de sociale en economische meerwaarde van koorzang in de praktijk wordt erkend.

Koorzang behoort in Vlaanderen tot één van de kunstdisciplines binnen de sector amateurkunsten en juist deze sector onderging de laatste jaren een erg belangrijke transformatie. Politici en beleidsverantwoordelijken kwamen tot de vaststelling dat de amateurkunsten heel wat mensen op een actieve manier weten te betrekken bij de gemeenschap en op die manier bijdragen tot de uitbouw van bijzonder waardevolle sociale netwerken.

De ondersteuning van amateurkunsten zorgt dus voor meer sociale cohesie in een maatschappij die onder druk staat van extremistisch en racistisch gedachtegoed. Vanuit die gedachte werd in 2000 een nieuw decreet amateurkunsten goedgekeurd waarin meer middelen voor de amateurkunsten werden voorzien.

Zowel op provinciaal vlak als op lokaal vlak vinden wij diezelfde beleidsvisie terug. De provincies spiegelden zich aan het decreet amateurkunsten dat binnen de Vlaamse Gemeenschap van toepassing werd. Het decreet lokaal cultuurbeleid van 2001 gaf aan de amateurkunsten meer ruimte om zich op lokaal vlak te ontwikkelen. De koorzang werd in Vlaanderen dus vreemd genoeg niet vanuit zijn eigen sociale dimensie gewaardeerd maar vanuit een brede maatschappelijke visie.

Het sociaal netwerk dat de koorwereld in Vlaanderen heeft uitgebouwd is bijzonder sterk. Alleen reeds binnen de erkende amateurkunstorganisatie Koor&Stem zijn meer dan 820 koren actief waarin meer dan 30.000 zangers betrokken zijn. Ongeveer 500 dirigenten zorgen voor de artistieke begeleiding van de koren die samen meer dan 2500 concerten per jaar verzorgen op verschillende locaties in Vlaanderen. Als we ervan uitgaan dat een concert van een amateurkoor een gemiddeld publieksbereik heeft van 200 personen, is de rekening snel gemaakt. En, deze cijfers hebben alleen betrekking op het netwerk dat Koor&Stem bereikt!

De kwadratuur van een vicieuze cirkel

Toch moeten we vaststellen dat dit netwerk onder druk staat. De algemene demografische evolutie die we vandaag kennen, zet zich natuurlijk ook door in het koorleven. Een vergrijzing van de koorwereld is een feit en dit natuurlijke proces wordt jammer genoeg onvoldoende ingekleurd door kinderen, jongeren of volwassenen. Jongvolwassenen die een gezin hebben en een beroepsloopbaan uitbouwen, engageren zich vandaag steeds minder in het verenigingsleven en dus ook in de koorwereld. Vooral bij jonge mannen is de stap naar het koorleven

■ Kinderkoor Villannella, Audities Koor van het Jaar, Conservatorium Gent
[Foto: Jan Adriaenssens]

bijzonder groot. Het algemeen gebrek aan tenoren in de koorwereld is grotendeels aan dit fenomeen toe te schrijven.

De ontkerkelijking maakt dat een spontane instroom van zangers via de parochiale werking dreigt stil te vallen. Waar vroeger eenvoudige parochiekoren op termijn uitgroeiden tot stevige concertkoren, zien we nu meer en meer parochiekoren verdwijnen bij gebrek aan belangstelling. Ook de zangcultuur in de scholen gaat er niet echt op vooruit. De meeste scholen hebben de competenties niet meer in huis om een goed schoolkoor uit te bouwen en als die competenties er dan toch zijn, ontbreekt meestal de tijd en de ruimte om de werking van een schoolkoor mogelijk te maken. Scholen waar deze hinderpalen toch weggeruimd worden, slagen er meestal in om jongeren voor koorzang te motiveren.

In zijn artikel ‘En hoe gaat het met de kindjes?’ dat verscheen in ADEM, jg. 2006, nr. 4 maakte Kurt Bikkembergs een scherpe analyse van de situatie van de kinderkoren in Vlaanderen. Hij stelt vast dat het aantal kinderen dat de stap zet naar koorzang afneemt door een gebrek aan belangstelling voor zang en koorzang in de parochiale werking, het onderwijs en het deeltijds kunstonderwijs. Kurt Bikkembergs schrijft de tanende belangstelling in hoofdzaak

[p. 239]

toe aan de gebrekkige zang- en kooropleiding van leerkrachten en docenten: ‘Opleiding blijft een heet hangijzer. Is de scholing van dirigenten, docenten en onderwijzers goed genoeg? Is er voldoende nascholing en ondersteuning, en wordt deze ook benut? Is de muzische vorming van onze kinderen in het deeltijds kunstonderwijs, kleuter-, lager en middelbaar onderwijs van die aard dat de koren ervan kunnen profiteren?’

We zijn terecht gekomen in een vicieuze cirkel: de belangstelling voor koorzang neemt af, het aanbod verschrompelt, de motivatie om koor- of zangopleidingen te volgen verdwijnt, de kwaliteit van het aanbod wordt in vraag gesteld en we zijn terug aan het beginpunt van onze cirkel. Ik illustreer dit even met een voorbeeld uit de praktijk. Momenteel wordt er in Vlaanderen gewerkt aan een grondige hervorming van het deeltijds kunstonderwijs. Ook hier gaan er stemmen op om het aandeel zang of samenzang binnen deze opleiding (nog) verder terug te dringen, niet omdat zingen met kinderen en volwassenen niet zinvol zou zijn maar omdat de competenties ontbreken! Dit is echt de kwadratuur van onze vicieuze cirkel.

Uit deze analyse blijkt dat de sociale meerwaarde van zingen of koorzang in Vlaanderen toch niet echt erkend wordt. In de beleidsvisies die vooral in het onderwijs ontwikkeld worden, wordt ‘zingen’ nog steeds beschouwd als ‘vak’ en niet als een instrument om te werken aan de sociale, emotionele en intellectuele ontwikkeling van kinderen en volwassenen.

Het ontbreekt in Vlaanderen aan een geïntegreerde visie op koorcultuur met als gevolg dat de verschillende beleidsniveaus helemaal geen aansluiting vinden op mekaar. Wordt hiermee één van de basisrechten van de International Musical Council namelijk The right for all children and adults to learn musical language and skills met de voeten getreden? Zover zou ik zeker niet willen gaan. Anderzijds zou de koorwereld er misschien goed aan doen deze tekst als volgt te parafraseren: The right for all children and adults to learn

■ Conferentie Art4All, Utrecht
[© K&S]

vocal musical language and skills. Het is immers duidelijk dat de koorwereld nog veel sensibiliseringswerk zal moeten verrichten vooraleer de sociale meerwaarde van zingen erkend wordt en vertaald wordt naar de praktijk.

Oorlog of kans

Tenslotte nog enkele algemene bedenkingen bij de economische meerwaarde van koorzang. Als er vandaag gesproken wordt over de relatie economie en muziek, wordt er meteen een sfeer van crisis opgeroepen. De nieuwe media en het internet hebben het muzieklandschap grondig door mekaar geschud en zorgen ervoor dat de muziekwereld andere horizonten moet opzoeken. De economische mechanismen van enkele jaren geleden zijn aan herziening toe: de visie op het auteursrecht, de verspreiding van muziek, de communicatie over muziek, enz.

Op de Conference and Annual Meeting of the European Council 2008 in Brno was componiste Pia Raug hierover bijzonder scherp: We are in the middle of a war! In deze discussie horen we natuurlijk in hoofdzaak de stem van de profit-organisaties binnen de muziekwereld: de uitgevers, de producers, de vennootschappen, de professionele muzikanten en andere actoren die een rechtstreeks commercieel belang hebben in de muzieksector. De reacties van de non-profit organisaties uit de muziekwereld klinken totaal anders. De nieuwe ontwikkelingen in de muzieksector zorgen ervoor dat steeds meer mensen toegang krijgen tot muziek en in staat worden gesteld hieraan actief te participeren.

Of deze verruimde toegang tot muziek ook een economische meerwaarde heeft, valt momenteel moeilijk in te schatten. Kan de creativiteit die via actieve muziekbeoefening of via koorzang wordt opgewekt, een impuls geven aan het economisch leven in onze gemeenschap? We beschikken vandaag immers niet over wetenschappelijk onderzoek dat die veronderstelling zwart op wit kan bevestigen. Ook in de beleidsvisies met betrekking tot cultuur of muziek vinden we deze gedachte nauwelijks terug.

Onderzoek op dit domein is daarom hoe dan ook noodzakelijk. Het zou er meteen ook voor kunnen zorgen dat de crisissfeer in de muziekwereld wordt omgetoverd tot een positief en constructief verhaal dat zowel de bedrijfswereld als de overheid ertoe aanzet verder te investeren in de muzieksector.

En uiteraard komt ook dat de koorwereld ten goede.