Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 57

[p. 163]

Emile Claus: portret van Cyriel Buysse
Joris van Parys

Toen Emile Claus in 1915, tijdens zijn vrijwillige ballingschap in Londen, vernam dat Isidoor Opsomer in Den Haag een portret van Cyriel Buysse zou schilderen, schreef hij in een briefje aan zijn bijna dertig jaar jongere collega: ‘Buysse heeft ne kloeke karakteristieke kop, he? Maakt er iets goed van, dat ware mijn grootste genoegen.’¹

Volgens Buyssebibliograaf Robert Roemans was Claus twee jaar eerder zelf begonnen aan een portret van zijn oude vriend Cyriel. Op gezag van Buysse noteerde Roemans in 1931: ‘Het werd geschilderd te Astene, in open lucht, in 1913. Het bestond nog in 1918 bij Claus en moest nog afgewerkt worden. Wat er na Claus' dood van geworden is, weet Buysse niet.’² Na het onverwachte overlijden van de schilder in 1924 is het doek gelukkig niet verloren gegaan of verdwenen. Het Portret van Cyriel Buysse maakt tegenwoordig deel uit van de collectie van het Museum van Deinze en de Leiestreek, maar omdat het niet gedateerd is en er in de correspondentie van Buysse en Claus geen sporen van terug te vinden zijn, blijft het een niet met zekerheid te beantwoorden vraag in welk jaar het is ontstaan: in 1913 of, zoals Clauskenner Johan De Smet³ meent, misschien pas tien jaar later, in het laatste levensjaar van de schilder? Op kunsthistorische gronden kwam De Smet tot de conclusie dat het portret in elk geval niet voor maar na de oorlog moet geschilderd zijn: ‘De vrije techniek lijkt mij daarbij eerder een kenmerk van de jaren 1920, hoewel het schilderij - in zijn onafgewerkte toestand - natuurlijk eerder de studax Claus dan wel de kunstenaar Claus toont.’⁴

Van de zwart-witportretten van Cyriel Buysse is de houtsnede van de zeventigjarige door Frans Masereel uit 1929 met reden het meest bekend gebleven. Van de geschilderde portretten is er geen dat de intensiteit van het onvoltooid gebleven doek van Emile Claus benadert. In tegenstelling tot Opsomers monumentaal portret uit 1915, dat nu in het AMVC-Letterenhuis

■ Emile Claus, Portret van Cyriel Buysse, olieverf op doek, niet gedateerd, niet gesigneerd, 55,5 × 46,5 cm, Museum van Deinze en de Leiestreek.

hangt, en anders dan het studio-portret van de zittende schrijver uit 1925 door Leon De Smet, vibreert het in open lucht geschilderde doek van Claus van intens leven. Het wemelt van de licht-en-schaduweffecten, met snelle toetsen uit het rijke palet opgevangen in een van zon verzadigde impressie. In een aan Buysse opgedragen opstel in het tijdschrift Onze Kunst analyseerde Ary Delen in 1911 de typische kwaliteiten van Claus' luministisch werk, die ook de opvallende karakteristieken zijn van het Buysseportret: ‘met zijn [...] mengeling van veelkleurige, op elkaar aangebrachte, gekruiste en warrelende toetsen, had hij het middel gekregen om zijn landschappen en figuren in volle pracht van een werkelijke zon te doen opleven, ze te dopen in een bad van zon en lucht, ze te omkleden met al de weelde van het licht dat hen omringt, hun vormen en omtrekken en zelfs hun schaduwen streelt, en doordringt, en doorschittert.’⁵

1 Emile Claus aan Isidoor Opsomer, Londen 8 mei 1915; AMVC-Letterenhuis, C2753. Claus was na de Duitse invasie in 1914 naar Engeland gevlucht. Hij verbleef eerst in Wales, daarna in Londen. Zie Johan De Smet, ed., ‘Au revoir. Ton vieux Clausken’. Cyriel Buysse en Emile Claus, een vriendschap in letteren’. In: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXI, Gent 2005, p. 61; noot 3 bij brief 11: ‘Isidoor Opsomer (1878-1967) verbleef tijdens de Eerste Wereldoorlog eerst in Londen, waar hij bevriend raakte met Claus. Nog tijdens de oorlogsjaren vestigde hij zich in Nederland, waar hij Buysse ontmoette.’ Verdere bijzonderheden in: Joris Van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Antwerpen-Amsterdam 2007.

2 Rob. Roemans, Kritische bibliographie van Cyriel Buysse gevolgd door een Bibliographie over Cyr. Buysse, Kortrijk 1931, p. 82.

3 Zie Johan De Smet, Emile Claus 1849-1924, z.p. 1997; deze monografie bevat ook de catalogus van de Claus-expositie van 1997 in het PMMK te Oostende; het Buysseportret (nr. 161) is door De Smet gedateerd 1924. In de catalogus van de Claus-expositie van 1974 in het MSK te Gent (nr. 149) is de datering 1923.

4 Johan De Smet aan Joris Van Parys, 21 januari 2008.

5 Ary Delen, ‘Emile Claus’ (‘voor Cyriel Buysse’); overdruk uit Onze Kunst, Antwerpen 1911, p. 12.

[p. 164]

■ Cyriel Buysse voor zijn auto in 1931. Foto 9,8 × 14,9 cm, AMVC-Letterenhuis.

■ Cyriel Buysse met zijn chauffeur Eugène Dhuyvetter, diens vrouw Suzanne Verdonck en de honden Impikoko en Boscovitch, Deurle, ca. 1929, 12,2 × 16 cm, AMVC-Letterenhuis.

Buysse in Deurle en Afsnee, Claus in Astene: allebei lieten ze zich hun leven lang inspireren door het schilderachtige Leielandschap tussen Gent en Deinze en door het simpele bestaan van de boeren en buitenmensen van de streek. ‘Wij zijn van dezelfde grond,’ zegt de schrijver over de schilder. Van dezelfde grond, en als artiest ook van hetzelfde ras: Claus' wilde niet schilderen; hij moest schilderen. Zijn kunst was als een kreet, spontaan weergalmend in een echo van 't geziene en gevoelde.’⁶ Bijna in dezelfde bewoordingen spreekt Buysse over zijn eigen werk, dat ontstaat ‘zoals ik zou een kreet slaken, natuurlijk en onwillekeurig, omdat ik 't op een gegeven ogenblik aldus in mij gevoelde.’⁷ Hoe goed Buysse vertrouwd is geraakt met Claus' manier van observeren en hoe direct de twee vrienden elkaar aanvoelen, illustreert de passus in Buysses gepubliceerde herinneringen aan Claus waar hij vertelt over zijn reacties op een lentelandschap dat de schilder hem voor het eerst liet zien. Of hij kon raden wanneer het doek geschilderd was, vroeg Claus. ‘Ik denk... zo ongeveer 3 mei, aarzelde ik. - 5 mei! jubelde hij. - Ruik je er de lente in? - Ja. - Hoor je er ook iets in? - Ja... ja! riep ik op besliste toon. - Wat? - De koekoek... de koekoek... die roept dat het gaat regenen! zei ik. Hij kwam naar mij toe en greep mijn beide handen. Hij had tranen van emotie in de ogen.’⁸

6 Cyriel Buysse, ‘Emile Claus, de mens’. Zie Verzameld werk 7, eds. A. Van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1982, p. 247.

7 Cyriel Buysse aan Emmanuel De Bom, Nevele 20 februari 1895; AMVC-Letterenhuis, B995.

8 Cyriel Buysse, Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen, Gent 1925. Zie Verzameld werk 6, eds. Van Elslander en Musschoot, Brussel 1979, p. 1227-1228.