Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 57

[p. 86]

Waar hebben we dit nog gehoord?
Maatschappelijke ontwikkelingen in de civitas Tungrorum ten tijde van de Romeinse vrede
Alain Vanderhoeven

Er zijn in de geschiedenis tijden en regio's aan te wijzen, waarin langdurig vrede heeft geheerst. Langdurig heeft dan betrekking op een periode die zich over meer dan één generatie uitstrekt; vrede betekent dat zich hele mensenlevens voltrekken zonder dat daarin conflicten met gebruikmaking van grootschalig geweld - oorlogsgeweld - worden opgelost, zodat dergelijke ervaringen niet meer van het collectieve geheugen deel uitmaken.

Aanzienlijke delen van het Romeinse Rijk hebben ten tijde van de vroege keizertijd een dergelijke situatie gekend. De noord-Gallische en neder-Germaanse provincies van dit rijk, waar onze streken deel van uitmaken, zijn daar een goed voorbeeld van. Dat deze periode met een veroveringsoorlog, de tot dan toe meest gewelddadige en moordende gebeurtenis in de geschiedenis van de regio, werd ingeluid, is een niet geringe paradox en voer voor geschiedfilosofen. Nog vaak wordt al het kwade van de gewelddadige inlijving van onze streken in het Romeinse Rijk aan Julius Caesar toegeschreven, terwijl al het goede van de daaropvolgende georganiseerde vrede in het veroverd gewest op naam van Augustus wordt gezet. Wellicht is dit een wat onrechtvaardige rolverdeling. Augustus' organisatieplannen zouden wel eens heel erg in het verlengde van die van Caesar kunnen gelegen hebben, terwijl hij inzake methode van binnen- of buitenlandse oorlogsvoering in geen enkel opzicht van zijn adoptievader verschilde. In het kader van deze bijdrage laten we deze kwesties verder maar best over aan historici die het Romeinse Rijk op het macroniveau bestuderen. In de volgende bladzijden zullen we ons eerder bezighouden met gebeurtenissen en ontwikkelingen op het microniveau. Centraal staat de vraag hoe de inlijving en integratie van onze streken in het Imperium Romanum en de daaruit voortvloeiende periode van vrede de aldaar wonende lokale gemeenschappen heeft getransformeerd. Uiteraard laat het aantal pagina's waarover we hier beschikken niet toe daarin de ultieme volledigheid en diepgang te bereiken, maar dat hopen we gedeeltelijk te compenseren door het gezichtsveld zowel in te perken als verscheiden te maken. Geografisch beperken we ons tot de regio rond Tongeren, de hoofdstad van de civitas Tungrorum, het bestuursdistrict van de Tungri, en zullen we slechts af en toe ook naar de aangrenzende civitates kijken. Binnen deze beperkte regio zullen we echter oog hebben voor zoveel mogelijk aspecten van de samenleving, met aandacht voor zowel de wijze waarop de samenleving zich organiseert als waarop ze in haar levensbehoeften voorziet.

Alvorens daarmee te beginnen is het echter nuttig nog eens naar het begin van deze ontwikkeling te kijken. Traditioneel laat men de Romeinse periode in onze streken met de Gallische oorlogen van Julius Caesar (58 v.Chr. - 51 v.Chr.) beginnen. Deze verovering was een cultuurschok, waarvan we ons de omvang nog maar nauwelijks kunnen voorstellen. Twee verschillende werelden bonden de strijd met elkaar aan in wat we tegenwoordig een asymmetrische oorlog zouden noemen. Aan de ene kant stonden lokale krijgsheren met hun aanhang. Hun wijze van oorlog voeren was in zekere zin sociaal ingebed, ging vaak met rituelen gepaard en was op de eerste plaats op intimidatie van de tegenpartij gericht¹. Daartegenover stond het Romeinse leger met zijn legioenen en hulptroepen, een uiterst efficiënte vechtmachine, erop uitgerust, ingericht en getraind om zo snel mogelijk zoveel mogelijk tegenstanders en, indien nodig geacht, ook zoveel mogelijk potentiële tegenstanders uit te schakelen. De verovering van onze streken ging dan ook gepaard met massale slachtpartijen zoals van de Nerviërs in 57 v.Chr. en pogingen tot genocide zoals van de Eburonen in 54 en 53 v.Chr. Ook na Julius Caesar heeft het geweld nog decennia lang voortgeduurd. Zo moesten bijvoorbeeld nog in 30 v.Chr. grote opstanden van de Morini en de Treveri worden neergeslagen. In de loop der jaren heeft men de draagwijdte van deze gebeurtenissen op verschillende wijzen beoordeeld. Sommigen zagen ze als een eindpunt van een eeuwenlange geschiedenis van contacten tussen Noordwest Europa en de Mediterrane wereld, anderen beschouwden ze als het startpunt van een nieuw tijdperk, de intrede van onze streken in de geschiedenis. Recent is echter het inzicht gegroeid dat veel maatschappelijke ontwikkelingen, die aan de invloed van Rome werden toegeschreven, al langer gaande waren. De manier waarop ze na de inlijving in het Romeinse Rijk verder gestalte kregen is natuurlijk vanaf dan mede door de veroveraar bepaald².

Een mooi voorbeeld van een proces dat de klassieke indeling tussen de ijzertijd en de oudheid overstijgt is de ontwikkeling van het nederzettingssysteem en de ruimtelijke ordening op het platteland in de Romeinse tijd. In de voor-Romeinse ijzertijd bestond het nederzettingspatroon uit een systeem van zogenaamde zwervende erven. Een gemiddeld prehistorisch houtlemen huis had een levensduur van enkele decennia. Wanneer na verloop van tijd ook nog eens het omliggende akkerland uitgeput geraakte, werd het erf naar een andere plek in het landschap verplaatst. Dat kon relatief gemakkelijk, omdat in tribale samenlevingen

1 Begin jaren 90 van de vorige eeuw kwam in het Nederlandse Wassenaar een massagraf uit de bronstijd aan het licht, dat in de context van een inheems tribaal of intertribaal conflict moet gesitueerd worden (Louwe Kooijmans 1993).

2 Wie op zoek is naar inzichten in de complexe relaties tussen inheemse elites en Rome in de late republiek en het vroege principaat kan zijn hart ophalen in het werk van Creighton (2000), waarin de nauwe banden tussen Britse stamhoofden en de Romeinse aristocratie na de oversteek van het Kanaal door Caesar en vóór de invasie van Claudius en hun draagwijdte uit de doeken worden gedaan.

[p. 87]

de grond ideologisch gezien eigendom van de goden of van de voorouders of, in modernere begrippen verwoord, gemeenschappelijk bezit was. Een kritiek moment dat tot een dergelijke verhuis aanleiding gaf kon bijvoorbeeld het overlijden van een gezinshoofd en het aantreden van een volgende generatie zijn³. In een antieke staat was grond evenwel privébezit, waarop belasting geheven kon worden. Het nederzettingspatroon in de

■ Deel van de nederzetting van Veldwezel met ligging van vijf woonstalhuizen [Tekening: VIOE]

Romeinse tijd werd dan ook gekenmerkt door meer plaatsconstante nederzettingen, met een vaak eeuwen durende bewoningsgeschiedenis, door grotere concentraties van de bewoning en door stabielere grenzen en landindelingen. Maar waar deze ontwikkelingen vroeger aan de komst van de Romeinen werden toegeschreven, blijkt nu dat ze al in de late ijzertijd begonnen waren.

Het bovenstaande neemt niet weg dat de integratie van het gebied van de Tungri, tot op zekere hoogte het voormalige gebied van de Eburonen, in het Romeinse Rijk de loop van de ontwikkeling diepgaand beïnvloed heeft. De landelijke nederzettingspatronen zijn daar andermaal een goede illustratie van. Zonder in een geografisch determinisme te vervallen is het zo dat de mogelijkheden die een regio biedt om aan landbouw te doen de keuzes van de agrarische strategieën bepaalt. Dat heeft op zijn beurt invloed op de wijze waarop een samenleving haar materiële en immateriële cultuur vormgeeft, gaande van de manier waarop een erf wordt ingericht tot de wijze waarop allerhande culturele tradities in stand worden gehouden. Zo heeft zich op eerder marginale zandgronden, waar veeteelt de belangrijkste bestaansbasis vormt, in de prehistorie de traditie van het woonstalhuis ontwikkeld, waarbij vee en mens onder één dak huizen. In de rijkere leemstreken, waar akkerbouw traditioneel een belangrijke plaats inneemt, treffen we in de prehistorie andere vormen van erfinrichting aan, waarbij woon- en werkfuncties in ruimtelijk gescheiden bouwsels zijn ondergebracht. Nu valt het op dat in de Romeinse tijd in de civitasTungrorum op de noordelijke zandgronden het woonstalhuis stand houdt, terwijl op de zuidelijke leemgronden zich na verloop van tijd zgn. Romeinse villa's ontwikkelen. Zelfs wanneer op de zandgronden Romeins geïnspireerde architectuurvormen als een portiek of een vloerverwarming hun intrede doen, blijft men er vasthouden aan het oude basisconcept van het woonstalhuis. Op de leemgronden worden de zgn. Romeinse villa's echter gekenmerkt door een scheiding van het woongedeelte, de zgn. pars urbana, van het bedrijfsgedeelte, de zgn. pars rustica, zoals dat er voor de komst van de Romeinen al traditie was. In het landelijk nederzettingspatroon van de diverse regio's manifesteren zich met andere woorden verschillende romaniseringstrajecten, waarin sprake is van het voortzetten van voor-Romeinse tradities of ten minste van articulaties van inheemse en Romeinse waarden. Maar wat ook de relatieve inbreng van beide geweest moge zijn, het is duidelijk dat de komst van de Romeinen de ontwik-

3 Uitgebreide en recente beschrijvingen van dit systeem zijn te vinden bij Schinkel 1998 en Gerritsen 2003.

[p. 88]

■ Plattegrond van de villa van Rekem-Neerharen met hoofd- en badgebouw (pars urbana) en bijgebouwen (pars rustica) [Tekening uit De Boe G. 1983]

keling in een welbepaalde en unieke richting heeft geduwd⁴.

De sociale en politieke verhoudingen binnen en tussen de inheemse lokale gemeenschappen waren in de voor-Romeinse tijd zeer onstabiel⁵. Alliantienetwerken en patrooncliëntverhoudingen werden, vaak met gebruikmaking van intimidatie of daadwerkelijk geweld, voortdurend herschikt en konden op korte termijn van klein naar groot of in omgekeerde richting evolueren. De komst van de Romeinen bracht hierin fundamentele verandering, al zijn er ook punten van overeenstemming met vroeger aan te wijzen. Allereerst monopoliseerde de Romeinse staat natuurlijk het gebruik van geweld. Het traditionele inheems martiaal gedrag kon voortaan alleen nog in de hulptroepen van het Romeinse leger een uitweg vinden. Patroon-cliëntverhoudingen zijn evenwel een wezenlijk kenmerk van het Romeinse Rijk. Naast het formele bestuursapparaat van militairen en ambtenaren was dit een soms even belangrijk ordenend principe van de samenleving. Dergelijke verhoudingen situeerden zich op alle niveaus van het rijk, tussen de leden van het keizerlijk huis en de Gallische civitates b.v., maar ook binnen een civitas tussen de leden van de lokale aristocratie en hun achterban. Het systeem ordende zowat alle domeinen van het publieke en privé leven en ook van de economie. Wellicht is dit dan ook het geschikte moment om onze aandacht te verleggen van de wijze waarop de maatschappij sociaal en politiek geordend was, naar de wijze waarop zij in haar materiële behoeften voorzag: de domeinen van landbouw, ambacht en handel.

De antieke samenleving was, net zoals de prehistorische, helemaal op de landbouw georiënteerd. In de bovenstaande beschrijvingen van de landelijke nederzettingspatronen is dat al bij herhaling gebleken. De voor-Romeinse landbouw kenmerkte zich door zelfvoorziening en risicospreiding. Het laatste gebeurde door veeteelt, akkerbouw en tuinbouw met elkaar te combineren en door het fokken en telen van een breed spectrum aan huisdiersoorten en landbouwgewassen. De aard van het landschap kon natuurlijk zijn invloed doen gelden op de breedte en de samenstelling van het soortenspectrum, maar doorgaans zal met zich, op gevaar af van slachtoffer van veeziekte of misoogst te worden, niet afhankelijk gemaakt hebben van slechts één of enkele soorten. Dit principe blijkt duidelijk wanneer men de dierlijke en plantaardige resten van nederzettingen uit de ijzertijd bestudeert. Het aantal botfragmenten van de drie belangrijkste huisdieren, rund, varken en schaap, houden elkaar in evenwicht. De toevallig verkoolde en daardoor bewaard gebleven pakketten graankorrels uit silo's of andere contexten bevatten doorgaans twee of meer, in aantal fragmenten in gelijke mate vertegenwoordigde graansoorten. Deze soorten lagen blijkbaar niet alleen samen opgeslagen, maar werden waarschijnlijk ook met elkaar gemengd ingezaaid. In de Romeinse tijd, met zijn relatieve rust en stabiliteit, zal het platteland voor het eerst in zijn geschiedenis worden ingericht om voor een markt te produceren. Dat blijkt duidelijk wanneer we in de Romeinse stad Tongeren de samenstelling van de dierlijke en plantaardige resten uit de elkaar in de tijd opvolgende afvallagen analyseren. Ten tijde van de eerste generaties stedelingen, aan het begin van de eerste eeuw, vertoonde het bottenspectrum nog grote verwantschap met dat uit de ijzertijd. Rund, varken en schaap waren min of meer in gelijke mate vertegenwoordigd. Maar nog vóór het midden van de eerste eeuw begon het rund alsmaar meer het bottenspectrum te domineren, tot het aan het einde van de eerste eeuw, in de tweede en derde eeuw meer dan driekwart van het aantal botfragmenten voor zijn rekening nam. Een gelijkaardige ontwikkeling stellen we in de graanverbouw vast. Aanvankelijk treffen we in de lagen van Romeins Tongeren het brede soortenspectrum uit de ijzertijd aan. Vanaf de tweede helft van de eerste eeuw verengt het spectrum zich in de sporen tot twee soorten, bedekte gerst en spelttarwe, af en toe aangevuld met een derde, broodtarwe⁶. De belangrijkste markt waarvoor deze producten bestemd waren was waarschijnlijk het Romeinse leger aan de rijksgrens, maar ook in het achterland situeerden zich groepen die voor hun basisvoeding niet langer zelfvoorziend waren, omdat zij zich voor een groot gedeelte van het jaar op andere dan

4 Roymans (1996) beschrijft uitgebreid de regionale verschillen in agrarische strategieën op de zandgronden en op de leemgronden, zowel vóór als na de inlijving van deze regio's in het Romeinse Rijk. Hoe Romeinse nederzettingspatronen het resultaat van inheemse én Romeinse invloeden zijn en hoe die in diverse regio's verschillend uitpakken blijkt inmiddels uit studies van talrijke landelijke sites in Nederland (b.v. Slofstra 1991; Wesselingh 2000; Hiddink 2005a en 2005b) en noord-Frankrijk (Bayard en Collart 1996).

5 Zie Roymans (1990) voor een uitvoerige studie van de historische en archeologische informatie uit de ijzertijd vanuit een cultureel antropologisch perspectief en met bijzondere aandacht voor onze streken.

6 Een meer uitvoerige bespreking van het ecologisch archeologisch onderzoek van een Tongerse site kan men vinden in Vanderhoeven e.a. 1992.

[p. 89]

■ Verhouding van de huisdiersoorten in Romeins Tongeren uit het einde van de eerste eeuw v.Chr. (A), het begin van de eerste eeuw n.Chr. (B), het midden van de eerste eeuw (C) en het derde kwart van de eerste eeuw (D) [Tekening VIOE]

landbouwactiviteiten toelegden. Een groot nadeel van een dergelijke specialisatie en intensivering van de productiewijze is, dat ze zonder begeleidende maatregelen of technologische vernieuwing de mogelijkheden van de streek op de duur uitput en tot ecologische catastrofen kan leiden. Die zijn des te gevaarlijker daar ze niet van de ene op de andere dag plaatsvinden maar zich pas na een decennia lange sluipende werking voor de mens manifesteren. Dat lijkt in de Romeinse tijd in onze streken het geval te zijn geweest. In de leemstreken vond al in de 2de eeuw op sommige plaatsen grootschalige erosie plaats. Op de zandgronden werd in de 3de eeuw het gebruik van de potstal geïntroduceerd, wellicht een poging om daar de bodemdegradatie met ingezameld mest tegen te gaan. In het kustgebied leidden ongebreidelde afwatering en grootschalige veenontginning ertoe dat de getijdenwerking in toenemende mate schade aanrichtte, tot diep in het binnenland. Wanneer teveel van dergelijke verschijnselen tegelijk optreden geraakt het fundament van de samenleving ondermijnd. Voor het Romeinse Rijk kwamen vanaf het einde van de tweede eeuw daarbovenop nog eens de ontwrichtingen in de sociale en politieke sfeer, die een einde stelden aan de omstandigheden van vrede, waarin het hierboven geschetste agrarische systeem kon gedijen.

■ Verkoolde gerstkorrels uit een Tongerse brandlaag die tijdens de opstand van de Bataven (69-70 n.Chr.) tot stand is gekomen. [Foto VIOE]

Dat in de oudheid de landbouw het fundament van de samenleving was geniet brede instemming. Maar welk aandeel ambachtelijke producties in het creëren van de welvaart van antieke samenlevingen gehad hebben is nu reeds vele decennia lang onderwerp van debat onder archeologen en historici van de oudheid. Het lijkt erop dat regionaal en lokaal archeologisch onderzoek op termijn een belangrijke bijdrage aan deze discussie zal kunnen leveren. Sporen van grondstofontginningen, werkplaatsen, afvalproducten, halffabricaten en producten van diverse artisanale activiteiten worden in toenemende mate opgegraven, vaak op plekken waar men ze niet verwacht, zoals in tuinen van luxueuze stadswoningen, of ver van permanent bewoonde nederzettingen. Hun ruimtelijke en chronologische spreidingen laten zich kwantificeren, waardoor we op de duur kunnen inschatten hoe deze ambachtelijke activiteiten in een fundamenteel agrarische samenleving ingebed waren⁷. Het verwerken van landbouwopbrengsten tot voedingsproducten en gebruiksgoederen maar ook het vervaardigen van allerhande consumptieartikelen in aardewerk, metaal, glas en andere grondstoffen lijken in aanzienlijke mate door de kalender van de landbouwcyclus bepaald te zijn. Het vermoeden bestaat dat veel ambachtelijke activiteit seizoensarbeid geweest is van lieden die tijdens de piekperioden van

7 Een eerste aanzet van wat het rijke bronnenbestand van Romeins Tongeren ons nog kan leren is gegeven in Vanderhoeven en Ervynck 2007.

[p. 90]

de agrarische cyclus als werkkracht in de landbouw ingezet konden worden en in de kalmere tussenperioden met artisanale bezigheden een tweede, derde of vierde vorm van inkomen verwierven. Over het algemeen heeft men de indruk dat de grondstofwinning en ambachtelijke productie eerder op een kleinschalig niveau waren georganiseerd, uitzonderingen, met name in de aardewerkproductie, niet te na gesproken. De lokale aristocratie, die overigens ook de landbouwgronden bezat, stond vermoedelijk voor de investeringen en de organisatie

■ Een in Tongeren opgegraven uit Rhodos geïmporteerde wijnamfoor uit de eerste helft van de eerste eeuw. [Foto VIOE]

in, terwijl het meeste werk door afhankelijke loonarbeiders werd uitgevoerd. Een dergelijk ingewikkeld netwerken van kleinschalige producties kon vanzelfsprekend alleen in perioden van politieke stabiliteit gedijen.

Eén van de meest spectaculaire gevolgen van de inlijving van onze streken in het Imperium Romanum en van de daaropvolgende periode van langdurige vrede is hun integratie in het uitgestrekte verkeers- en informatienetwerk van een wereldrijk. Als gevolg daarvan zien we in het domein van de productie een toename van technologisch vernieuwende grondstoffen, werktuigen en werkwijzen en in het domein van de consumptie een toestroom en aanwas van de meest uiteenlopende goederen. Deze ontwikkelingen en wat ze bij de lokale bevolking teweeg brachten vertonen veel overeenkomsten met de effecten van de huidige globalisering en lokalisering of de zgn. glokalisering. Dagelijkse gebruiksgoederen werden doorgaans op korte afstand binnen de civitas verhandeld en meer gespecialiseerde producten kwamen over middellange afstand uit naburige provincies. Maar ronduit spectaculair is de handel in exotische en luxeproducten over lange afstand uit alle hoeken van het rijk en van daarbuiten. Een Tongers voorbeeld kan dit illustreren. Tot de vele duizenden aardewerkscherven die er elk jaar weer worden opgegraven behoren heel wat fragmenten van amforen, containers voor het transport van meestal vloeibare voedingsproducten. Van de verschillende amfoortypes is doorgaans goed geweten welke producten ze bevatten en waar die vandaan kwamen⁸. Zo vinden we in eerste-eeuwse lagen fragmenten van wijnamforen uit ondermeer zuid-Frankrijk, Spanje, diverse streken van Italië, Kreta, Rhodos en Turkije. Merkwaardig genoeg vinden we in tweede-eeuwse afvallagen nog slechts zuid-Franse wijnamforen terug, m.a.w. uit de meest nabijgelegen regio van de wijn leveranciers uit de vorige eeuw. Ogenschijnlijk zien we hier een vervlakking als gevolg van marktwerking optreden. Overigens hebben we geen enkel gezicht op de import van wijnsoorten in houten tonnen, iets dat ons beeld van de wijnconsumptie wel eens grondig zou kunnen bijstellen. Wanneer gebruiksgoederen die over lange afstand verhandeld worden culturele grenzen zoals tussen de mediterrane wereld en noordwest-Europa overschrijden, kunnen ze wel eens voor iets totaal anders gebruikt worden dan waarvoor ze aanvankelijk bedoeld waren. Men spreekt in dit verband wel eens van verschillende stadia in het sociale leven of de culturele biografie van gebruiksgoederen⁹. Iets dergelijks kan het geval geweest zijn met Romeinse mortaria of wrijfschalen. Dergelijke voorwerpen waren voor de komst van de Romeinen in onze streken onbekend. Ze zijn een mediterrane uitvindig en werden, voor zover we dat uit de schaarse vermeldingen in literaire bronnen kunnen opmaken, zowel in de gewone als in de verfijnde Romeinse keuken gebruikt om gekruide sauzen en purees te maken¹⁰. In onze streken vinden we ze echter in dermate grote aantallen op nederzettingen terug, dat zij voor een dagdagelijkse activiteit moeten gediend hebben. Te denken valt dan aan het stampen en na roosteren van het kaf ontdoen van bedekte graansoorten. Het zijn deze soorten die in onze streken verbouwd werden en waarvan we denken dat ze opgeslagen werden met het kaf nog omheen de korrels gelaten, om ze op die manier tegen ziekte te beschermen. Om de graankorrels uit het kaf los te stampen is een wrijfschaal zeer geschikt.

De langdurige vrede van de vroege keizertijd heeft er ook toe bijgedragen dat de economie van onze streken in de Romeinse tijd voor een stuk gemonetariseerd werd, al heeft deze integratie in het Romeinse muntsysteem slechts gedeeltelijk plaatsgevonden¹¹. Enerzijds bleef een belangrijk deel van de transacties ruilhandel, anderzijds werden munten, vooral dan in edelmetaal, ook in rituele contexten als offer gebruikt. Bovendien zullen sommige uitwisselingen in de Gallo-Romeinse samenleving net zoals in de voor-Romeinse ijzertijd niet louter commercieel maar ook sociaal ingebed zijn geweest, b.v. door zich door middel van geschenken van wederdiensten te verzekeren.

De tribale, op landbouw gebaseerde samenlevingen die de laatste millennia v.Chr.

8 Een verkennend onderzoek naar de import van diverse amfoortypes in Braives, een vicus ca. 15 km ten oosten van Tongeren is te vinden bij Laubenheimer & Vilvorder 1994.

9 Het concept is in de culturele antropologie ontwikkeld, maar is bijzonder handig om diverse archeologische en historische verschijnselen beter te begrijpen (Appadurai 1988).

10 Zie Baatz 1977.

11 Over niet monetaire functies van geld, zie Parry en Bloch 1991, over de diverse functies van munten in de Romeinse tijd in onze streken zie Aarts 2000.

[p. 91]

■ Een uit de streek van Bavay (Noord-Frankrijk) geïmporteerd mortarium of wrijfschaal. [Foto PGRM]

onze streken bewoond hebben kenden in hun lange geschiedenis periodes van maatschappelijke integratie en desintegratie. De integratiefasen vertoonden kenmerken van staatsvormingsprocessen, zoals een ontwikkeling van hiërarchieën in de sociale verhoudingen, ondermeer waarneembaar in de grafrituelen (de opkomst van monumentale graven met rijke grafgiften) en de nederzettingspatronen (het ontstaan van al dan niet versterkte centrale plaatsen) en van specialisaties in de beroepssfeer (de toename van ambachtelijke specialisaties). Keer op keer bleken deze processen te onstabiel om tot een definitieve staatsvorming te leiden. Uiteindelijk is het een externe factor, de verovering door en integratie in het Romeinse Rijk, die ertoe heeft geleid dat onze streken voor lange tijd van een stabiele staat deel hebben uitgemaakt. De endemische tribale oorlogsvoering maakte het bij ons in prehistorische tijden blijkbaar onmogelijk om autonoom tot een dergelijk resultaat te komen. Uiteindelijk kwam het er pas van dankzij de Romeinse vrede, ook al was die een gewapende vrede. De gevolgen daarvan klinken ons bekend in de oren: de opkomst van marktwerking, van welvaart, van culturele diversiteit, maar ook van consumerisme, van vervlakking, van aspecten van globalisering en lokalisering en van ecologische degradatie. Het illustreert hoe archeologen en historici de sterkte-zwakteanalyse van onze tijd gebruiken om beelden van het verleden te construeren.

Bibliografie

Aarts, J.G.: Coins or money? Exploring the monetization and functions of Roman coinage in Belgic Gaul and Lower Germany 50 BC - AD 450, onuitgegeven proefschrift VU, Amsterdam, 2000

Appadurai, A., The social life of things, New - York, 1988.

Baatz, D., 1977: Reibschale und Romanisierung. In: Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta XVII/XVIII, Augst - Paris, 1977, 147-158.

Bayard, D. & Collart J.-L. (eds), 1996: De la ferme indigène à la villa romaine. Actes du deuxième colloque de l'association AGER tenu à Amiens (Somme) du 23 au 25 septembre 1993, Revue Archéologique de Picardie Numéro Spécial 11, Amiens, 1996

De Boe, G.: De Romeinse villa te Neerharen-Rekem, Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, 1983, Brussel, 56-60.

Creighton, J.: Coins and power in Late Iron Age Britain, New Studies in Archaeology, Cambridge, 2000.

Gerritsen, F.: Local identities. Landscape and community in the late prehistoric Meuse-Demer-Scheldt region, Amsterdam Archaeological Studies 9, Amsterdam.

Hiddink H. 2005a: Archeologisch onderzoek aan de Beekweg te Lieshout, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 18, Amsterdam, 2003.

Hiddink, H.: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 1. Landschap en bewoning in de IJzertijd, Romeinse tijd en Middeleeuwen, Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 22, Amsterdam, 2005.

Laubenheimer, F, & Vilvorder F.: Les amphores. In: Brulet R. (ed.), Braives la Romaine. Bilan de vingt ans de recherches archéologiques dans l'agglomération gallo-Romaine de Braives, Collection d'Archéologie nationale Joseph Mertens 9, 1994, 115-123.

Louwe Kooijmans, L.P.: An Early/Middle Bronze Age multiple burial at Wassenaar, The Netherlands. In: Bakels C. (ed.), The end of our third decade. Papers written on the occasion of the 30th anniversary of the Institute of Prehistory, Volume II, Analecta Praehistorica Leidensia 26, 1993, 1-20.

Parry, J. & Bloch, M. 1991: Money and the morality of exchange, Cambridge.

Roymans, N.: Tribal societies in Northern Gaul. An antropological perspective, Cingula 12, Amsterdam, 1990.

Roymans, N.: The sword or the plough. Regional dynamics in the romanisation of Belgic Gaul and the Rhineland areas. In: Roymans N. (ed.), From the sword to the plough. Three studies on the earliest romanisation of Northern Gaul, Amsterdam Archaeological Studies 1, Amsterdam, 1996, 9-126.

Schinkel, K.: Unsettled settlements, occupation remains from the Bronze Age and the Iron Age atOss-Ussen. The 1976-1986 excavations. In: Fokkens H. (ed.), The Ussen project. The first decade of excavation at Oss, Analaecta Praehistorica Leidensia 30, 1998, 5-305.

Slofstra, J.: Changing settlement systems in the Meuse-Demer-Scheldt area during the Early Roman period. In: Roymans N. & Theuws F. (eds), Images of the past. Studies on ancient societies in Northwestern Europe, Amsterdam, 1991, 132-199.

Vanderhoeven, A., & Ervynck, A.: Not in my back yard? The industry of secondary animal products within the Roman civitas capital of Tongeren, Belgium. In: Hingley R. & Willis S (eds), Roman finds. Context and theory, Oxford, 2007, 156-175.

Vanderhoeven, A., Vynckier, G., Ervynck, A., & Cooremans, B.: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Kielenstraat te Tongeren (prov. Limburg). Interimverslag 1990-1993. Deel 1. De vóór-Flavische periode, Archeologie in Vlaanderen II, 1992, 89-146.

Wesselingh, D.: Native neighbours. Local settlement system and social structure in the Roman period at Oss (The Netherlands), Analecta Praehistorica Leidensia 32, Leiden, 2000