Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 57

[p. 84]

Het castellum van Maldegem-Vake
Hugo Thoen

De ontdekking

Het castellum van Maldegem-Vake is een vrij recente ontdekking. De vierkante structuur kwam aan het licht door luchtfotografie op het eind van de jaren 1970. Verkleuringen in de gewassen (zgn. crop marks) toonden een groot vierkant, begrensd door twee parallelle donkere banden. Bij controle op het terrein (1984) bleek het te gaan om spitsgrachten. Tijdens een intensief multidisciplinair bodemonderzoek door het toenmalige Seminarie voor Archeologie (thans vakgroep Archeologie) van de Gentse Universiteit, werd in de periode 1984-1992 ongeveer een derde van het kamp systematisch opgegraven.

■ Luchtfoto van het Romeinse kamp van Vake. De twee spitsgrachten tekenen zich duidelijk af in weiland (rechts), raaigras (midden) en maïsveld (links). [opname J. Semey 24.07.90; Vakgroep Archeologie, Universiteit Gent]

De versterking

Het Romeinse kamp van Vake werd op een strategische plaats opgericht, namelijk op één van de laatste zandruggen van de Vlaamse zandstreek, dicht bij de overgang naar de toenmalige kustvlakte. De versterking vertoont een perfect vierkant grondplan van 157,50 m zijde buitenwerks (ca. 500 Romeinse voet) en omvat een areaal van bijna 2,5 ha. Ze was volledig in hout en aarde opgetrokken.

Het klassiek Romeins verdedigingsysteem bestaat uit twee spitsgrachten (fossae), daarbij aansluitend een aarden wal met erboven een (eiken)houten palissade (valium). Dit systeem heeft een totale breedte van 15,50 m en een (geschatte) totale hoogte van 7 m. Het wallichaam was opgebouwd met de aarde uit de spitsgrachten en bekleed met plaggen. Aan de vier hoeken van het castellum waren houten torens opgericht, met de basis ingegraven in het wallichaam. In het midden van de vier zijden waren de wal en de grachten telkens onderbroken voor een toegangspoort. Deze poorten waren eveneens in hout opgetrokken en langs weerszijden geflankeerd door twee hoektorens. Het onderzochte poortgebouw was ca. 3 m breed en afgesloten door twee draaipoorten, elk zo'n 1,50 m breed. De poortingang was geblokkeerd door een grote valkuil (titulum). Door dit vernuftig systeem was het voor de aanvallers onmogelijk om massaal de poorten in te beuken.

Het bebouwd vierkantig areaal binnen-

[p. 85]

werks heeft een zijde van ca. 115,5 m (ca. 400 Romeinse voet) en beslaat een areaal van ruim 1,3 ha. Naast de overblijfselen van barakken, werden ook een tiental waterputten, een toiletgebouw (latrina), werkplaatsen (fabricae) en een voorraadschuur (horreum) onderzocht.

De drie barakken gegroepeerd in de zuidoostelijke sector zijn twee enkelvoudige manschapsbarakken (elk voor een centurie van 80 man) en een dubbele barak waar een eenheid ruiterij (turma) van 32 man met paarden was gehuisvest. De barakken zijn 33 m lang en 6,50 m breed. De hoofdwegen van het kamp waren bestraat met Paniseliaanse zandsteen, gerecupereerd in de omgeving van Aalter.

Het contingent

Op basis van de onderzochte constructies en de archeologische vondsten kan men stellen dat in Vake een bereden cohorte (cohors equitata) van zo'n vijf honderd man sterk was gelegerd, samengesteld uit infanterie en ruiterij. Petrografisch onderzoek van de werpkeien toont aan dat deze projectielen gerecolteerd werden in een oud Maasterrras gelegen tussen Maastricht en Luik, en dat het contingent blijkbaar uit een Germaanse hulptroep bestond.

Volgens de munten en andere archaeologica kan het kamp gedateerd worden in het eerste deel van de jaren 170 na Chr. Archeologische en bodemkundige gegevens wijzen op het kortstondige karakter van het kamp, dat twee bouwfazen kende en slechts enkele seizoenen operationeel was.

De historische context

Op basis van een historische bron, namelijk een tekst uit de Vita Didii luliani, kan het castellum van Maldegem-Vake worden gecorreleerd met de invallen van de Chauci, een Germaans volk dat vanuit het mondingsgebied van de Elbe de provincie Gallia Belgica binnenviel in de jaren 172-174 na Chr. Dit gebeurde tijdens het gouverneurschap van Didius lulianus (later keizer van 8.III-1.VI.193), onder het bewind van de regerende keizer Marcus Aurelius (161-180 na Chr.). Talrijke sites tussen de Noordzee en de Somme getuigen van de intense verwoestingen aangebracht tijdens deze strooptochten.

Het uitzonderlijk belang van Vake voor onze Romeinse geschiedenis

Het Maldegemse kamp getuigt van een eerste directe en effectieve militaire reactie van de Romeinen tegen de Germaanse invallen vanover zee, die het einde betekenden van de Pax romana in Noord-Gallië. Na de ontmanteling van de vesting van Vake werd ca. 175 na Chr. in Aardenburg, enkele kilometers noordwaarts, begonnen met de bouw van een nieuwe en duurzame versterking. In de jaren daarop zouden meerdere forten waaronder Oudenburg worden opgetrokken als aanzet tot de uitbouw van een imposante Romeinse kustverdediging, de latere Litus Saxonicum.

Na bijna twee duizend jaar verwijst de plaatsnaam Vake (‘bedijkte’ of ‘omheinde site’) nog altijd naar de thans volledig verdwenen Romeinse versterking, en is het een van de weinige plaatsen in Vlaanderen waar de actuele perceelsindeling direct teruggaat tot de Romeinse. In tegenstelling tot de kleinstedelijke sites van Aardenburg en Oudenburg is Vake een landelijke site, waar de Romeinse sporen relatief weinig zijn verstoord door latere bebouwing. Gezien de scherpe datering en de correlatie met een specifieke historische gebeurtenis, is het castellum van Vake niet alleen een mijlpaal in onze Romeinse geschiedenis, maar bieden ook alle archeologische vondsten en structuren een uniek referentiemateriaal.

Wegens het uitzonderlijk wetenschappelijk belang werd de archeologische site van Vake op 22 juni 1994 als beschermd monument geklasseerd door de toenmalige Vlaamse minister Johan Sauwens. Het is dan ook onbegrijpelijk dat lokale beleidsverantwoordelijken het oorspronkelijke ROMA-project ‘Romeins Oudenburg, Maldegem en Aardenburg’ hebben herleid tot het huidig incoherent geheel.

Bibliografie

H. Thoen, ‘Le camp romain de Maldegem (Flandre orientale, Belgique) et les invasions des Chauques en 172-174 de notre ère’, in: H. Thoen et al. (eds.), Studia Archaeologica. Liber Amicorum Jacques A.E. Nenquin. Gent, 1991, pp. 185-200; H. Thoen, ‘Nieuw licht op onze Romeinse Geschiedenis. Het Romeinse kamp van Maldegem-Vake’, in: Heemkundige Kring Het Ambacht Maldegem, Jaarboek 1996, pp. 253-274; W. Dhaeze & H. Thoen, m.m.v. F. Hanut, ‘Het Romeinse kamp Maldegem-Vake (Oost-Vlaanderen, België) en zijn bevoorrading, in: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, N.R., LV, 2001, pp. 3-35 en W. Dhaeze & H. Thoen, avec la collaboration de F. Hanut, ‘Le camp romain de Maldegem (Flandre orientale, Belgique)’, in: Acts of the XIVth UISPP Congress, University of Liège, Belgium, 2-8 September 2001. Section 13: Époque romaine/The Roman Age. British Archaeological Reports, International Series 1312, Oxford, 2004, pp. 19-27