Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 57

[p. 2]

Kunstenaarswerkgemeenschap in de Kempen
Het Frans Masereel Centrum: Vlaams Centrum voor Grafische Kunsten
Patrick Auwelaert & Geert Swaenepoel

Stel: je kent het Frans Masereel Centrum (FMC) in het Kempense Kasterlee niet en je wordt er geblinddoekt naartoe gebracht. Pal in het midden van het domein, dat is omgeven door bomen en weilanden, wordt de blinddoek je afgenomen en krijg je de vraag te horen waar je je bevindt. Je kijkt met knipperende ogen in het rond en ziet overal dakvormige, houten huisjes. Je ziet ook: een bolvormig hoofdgebouw, enkele kleinere, eveneens bolvormige bijgebouwen en een conciërgewoning. Een idyllische omgeving. Je hoeft niet lang over je antwoord na te denken: je bent ongetwijfeld in een klein, maar gezellig vakantiepark.

Aanmeldingsdossier

Helemaal ongelijk heb je niet, want het FMC heeft het aanzien van een vakantiepark waar het heerlijk ontspannen is in een rustige omgeving. In werkelijkheid is het een kunstenaarswerkgemeenschap of residentiewerkplaats, gespecialiseerd in drukgrafiek. Bijna het hele jaar door verblijven er kunstenaars uit Vlaanderen en van over de hele wereld om er in diverse ateliers te werken in uiteenlopende druktechnieken: diepdruk, vlakdruk, hoogdruk. De verblijfsduur is beperkt tot hoogstens drie weken per jaar, en van de kunstenaar wordt tijdens zijn werkverblijf ‘een actief engagement en inachtname van atelier- en werkvoorschriften’ verwacht. Door het aanvaarden van een werkverblijf verplicht de kunstenaar er zich ook toe dat hij elk exemplaar van een oplage die in het FMC tot stand komt, handtekent, nummert en voorziet van een droogstempel van het FMC. Van elke oplage dient hij tevens één exemplaar met documentatieformulier af te staan, bestemd voor het archief van het FMC. Van monotypes staat de kunstenaar 10% af, met een minimum van twee exemplaren. Deze afgestane exemplaren kunnen door het FMC worden gebruikt voor tentoonstellingen of als decoratie voor openbare gebouwen van de Vlaamse overheid.

■ Luchtfoto van het Frans Masereel Centrum
[Copyright: Frans Masereel Centrum]

Om in het FMC te kunnen werken en verblijven, moet de kunstenaar die zich kandidaat stelt een aanmeldingsdossier bezorgen aan de bevoegde administratie van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, dat eigenaar is van de instelling. Daarin moet hij aantonen dat hij over voldoende artistieke kwaliteiten beschikt om een verblijf in het FMC te rechtvaardigen. Een selectiecommissie, die tweemaandelijks samenkomt, beoordeelt vervolgens het dossier. Als het resultaat positief is, dan kan de kunstenaar met de bevoegde administratie een werkperiode afspreken, eventueel gecombineerd met een verblijf in een studio, zoals de negen dakvormige huisjes in het FMC genoemd worden. Elke studio biedt plaats voor vier personen, zodat ook de gezinsleden van de kunstenaar er (kosteloos) kunnen verblijven. De kunstenaar moet wel zelf zorgen voor huishoudelijke benodigdheden en maaltijden, evenals voor papier en tekenmateriaal. Voor het gebruik van de ateliers en de voorziene materialen, zoals inkten, rekent het FMC sinds 1 januari van dit jaar 75 euro per week aan. Voordien waren die voorzieningen gratis. In 2006 alleen al verbleven en werkten er in het FMC naast tientallen Vlamingen ook kunstenaars uit Brazilië, Canada, Colombia, Costa

■ Droogstempel van hel Frans Masereel Centrum
[Copyright: Frans Masereel Centrum]

Rica, Duitsland, Estland, Frankrijk, Hongarije, Iran, Italië, Japan, Korea, Litouwen, Nederland, Polen, Spanje, Tsjechië, de Verenigde Staten, Zuid-Afrika en Zwitserland.

Naast individuele kunstenaars stelt het FMC zijn poorten ook open voor workshops en voor de Vlaamse kunsthogescholen. Het FMC organiseert één of twee keer per jaar van die workshops, waar telkens ongeveer vijftien grafici aan kunnen deelnemen. Ze zijn veelal bedoeld om dieper in te gaan op een bepaalde techniek of een bepaald concept. Vaak worden ze geleid door buitenlandse meesters in hun vakgebied. Laatstejaarsstudenten van de Vlaamse kunsthogescholen kunnen dan weer voor één of twee weken in het FMC terecht in de periode tussen de krokusvakantie en de paasvakantie, om er te werken aan hun eindwerk of om er meer ervaring op te doen.

Historiek

In januari 2007 vierde het FMC zijn 35-jarig bestaan. Dat bestaan heeft het in oorsprong te danken aan twee Turnhoutenaars: de graficus en kunstpromotor Fons Mertens (1941) en de politicus Frans Van Mechelen (1923-2000). Het begon allemaal met de eerste. Mertens baatte destijds in Kasterlee het café Grafiek uit,

[p. 3]

■ Workshop in een van de drukateliers
[Copyright: Frans Masereel Centrum]

waar vooral aankomende kunstenaars over de vloer kwamen. Het café deed tegelijk dienst als opslagplaats voor Mertens' collectie oude drukpersen. Toen zijn verzameling zo groot werd dat hij ze niet meer naar behoren kon huisvesten, zocht en vond hij een lap grond in Kasterlee, waarop hij een bolvormig atelier annex opslagruimte voor zijn persen liet bouwen - nu het hoofdgebouw van het FMC. Begin jaren 70 van vorige eeuw nam toenmalig minister van Nederlandse Cultuur Frans Van Mechelen het initiatief om het domein van overheidswege aan te kopen en het uit te breiden tot ‘een werkgemeenschap voor gevestigde en toekomstige kunstenaars, die er vrij en kosteloos kunnen beschikken over dure apparatuur voor grafisch werk’. Van Mechelen, ook wel eens de ‘uitvinder’ van de cultuur in Vlaanderen genoemd, opende het Rijkscentrum Frans Masereel: Atelier voor grafiek, zoals het FMC in aanvang heette, officieel op 14 januari 1972, enkele weken na het overlijden van de Vlaamse xylograaf wiens werk internationale weerklank genoot. Frans Masereel (1889-1972) vormde samen met Jan-Frans en Jozef Cantré, Joris Minne en Henri Van Straten de ‘Grote Vijf’, omdat ze na de Eerste Wereldoorlog de Vlaamse houtsnijkunst tot heropbloei brachten.

Van Mechelen legde tijdens zijn ambtsperiode (1968-1972) de grondslag van het Vlaamse cultuurbeleid, wat onder meer tot uiting kwam in de bouw van talloze culturele centra in Vlaanderen. Onderzoeker Wim De Pauw over dat cultuurbeleid: ‘In zijn beleidsbrief kondigde hij reeds aan om ‘kunstenaarsdorpen’ of ‘meditatiecentra’ op te richten. Hij bedoelde hiermee ‘(...) centra waar kunstenaars alleen of met hun gezin een tijdlang kunnen samenwonen ofwel om zich te vervolmaken in hun eigen specialiteit, ofwel om contacten te leggen met kunstenaars van hun eigen groep, of met andere kunstenaars, hetzij om zich te bezinnen over zichzelf, hun functie en hun taak in de samenleving’.

Nadat met de grondwetswijziging van 5 mei 1993 de federale staat tot stand kwam, ging het FMC officieel over in handen van de Vlaamse Gemeenschap. Van dat ogenblik af droeg het de benaming Frans Masereel Centrum: Vlaams Centrum voor Grafische kunsten, en stond het onder het bestuur van het departement Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC), administratie Cultuur, afdeling Beeldende Kunst en Musea, van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Sinds 1 april 2006 maakt het deel uit van het beleidsdomein Cultuur, Jeugd, Sport en Media (CJSM), één van de dertien beleidsdomeinen van de Vlaamse overheid in het kader van de reorganisatie Beter Bestuurlijk Beleid (BBB).

Ateliers en samenwerkingsverbanden

Het FMC telt vier drukateliers: twee voor vlakdruk (zeefdruk en steendruk), één voor diepdruk en één voor hoogdruk. Elk atelier beschikt over een complete uitrusting, zodat de residerende graficus er volledig zelfstandig kan werken, zonder een beroep te moeten doen op hulp of materiaal van buitenaf. In de ateliers voor diepdruk, hoogdruk en steendruk bevinden zich respectievelijk drie etspersen, vier hoogdrukpersen en drie handpersen. De vier hoogdrukpersen hebben telkens een ander drukoppervlak, zodat er zowel op klein als op groot formaat kan worden gedrukt. In het zeefdrukatelier staan drie zeefdruktafels, ook elk met een verschillend drukoppervlak. Deze veelheid aan persen en tafels laat toe dat in elk atelier telkens meerdere grafici tegelijk kunnen werken.

In het FMC ligt de nadruk nog op de klassieke grafische technieken, zoals die, met uitzondering van de zeefdruk, al eeuwenlang worden beoefend. Tegenwoordig zijn er echter steeds meer grafici die daarnaast ook met digitale technieken werken. In het FMC residerende kunstenaars die tijdens het ontstaansproces van een specifiek werk of project gebruik willen maken van digitale apparatuur of toepassingen, kunnen dan terecht bij het FLACC (Werkplaats voor beeldende kunstenaars) in Genk, waarmee het FMC op structurele basis samenwerkt. Die samenwerking berust niet alleen op uitwisseling van expertise op het vlak van analoge en digitale grafische producties, maar ook op de inzet van complementaire faciliteiten.

Naast het FLACC werkt het FMC eveneens samen met de Jan Van Eyck Academie in Maastricht. Die samenwerking speelt zich echter meer op organisatorisch niveau af. Ook hier staat de uitwisseling van expertise centraal, maar dan toegespitst op editing, publishing en distributie. Dat gaat zo ver dat de investeringsplannen

[p. 4]

■ Een blik in het etsatelier
[Copyright: Frans Masereel Centrum]

van beide instellingen jaarlijks op elkaar worden afgestemd.

Op internationaal vlak werkt het FMC samen met gelijkaardige kunstenaarswerkgemeenschappen. Zo bijvoorbeeld met de Edinburgh Printmakers in Schotland. Concreet komt die samenwerking er dan op neer dat Vlaamse grafici een tijdlang bij de Edinburgh Printmakers kunnen gaan werken en dat Schotse grafici een werkverblijf in het FMC krijgen aangeboden.

Vanaf 2005 neemt het FMC ook deel aan het uitwisselingsprogramma ‘Pepinières européennes pour jeunes artistes’. Dat ‘is een Europese organisatie die voor jonge kunstenaars (18-35 jaar) geschikte werk- en verblijfsplaatsen in Europese landen zoekt. Na selectie van de kandidaten door een internationale jury kunnen jonge kunstenaars gedurende een verblijf van maximum 3 maanden in één van de 130 locaties werken en verblijven.’ Een van die locaties is het FMC.

Tentoonstellingen en archief

In het FMC wordt niet enkel drukgrafiek gemaakt, maar ook tentoongesteld. In het bolvormige hoofdgebouw, waar op de bovenste verdieping een didactisch Frans Masereelmuseum is ondergebracht, vinden vijf à zes tentoonstellingen per jaar plaats. Sommige van die tentoonstellingen tonen het resultaat van een workshop rond een bepaalde techniek, andere bevatten werk dat tot stand kwam volgens uiteenlopende drukprocedés. De deelnemende kunstenaars hoeven daarbij niet noodzakelijk in het FMC gewerkt te hebben: ze nemen dan deel op uitnodiging.

Daarnaast vindt er elk jaar een groepstentoonstelling plaats met een keuze uit de drukgrafiek die in de loop van het afgelopen werkjaar in het FMC tot stand kwam en aan de instelling werd afgestaan.

Enkele bekende kunstenaars die in het FMC individueel tentoonstelden: Roger Raveel, Jan Cremer, Karel Appel, Salvador Dali, Hans Hartung, Joan Miró, Walter Dohmen en Kees Van Bohemen.

In het archief van het FMC bevinden zich momenteel ruim 8000 prenten, die worden bewaard in zuurvrije mappen. Van elke prent wordt ook een digitale opname gemaakt, zodat deze belangrijke collectie op twee manieren veilig wordt gesteld voor de toekomst.

Unieke positie

De unieke positie die het FMC al jarenlang bekleedt in de internationale wereld van de drukgrafiek, heeft het onder meer te danken aan het feit dat het een door de overheid beheerde en betoelaagde kunstenaarswerkgemeenschap is. Een gelijkaardig centrum als Edinburgh Printmakers bestaat al langer, maar is niet overheidsgebonden, al ontvangt het wel fondsen van de overheid. East London Printmakers in Engeland biedt dan weer geen verblijfsmogelijkheden. En het Anderson Ranch Arts Center in Colorado, V.S., spitst zich naast drukgrafiek ook op andere disciplines toe. Veel van deze centra zijn bovendien privé-initiatieven, waar voor een eventueel werkverblijf algauw een fikse som moet worden neergeteld.

Gevraagd naar wat het FMC in zíjn ogen zo uniek maakt in de wereld, antwoordt artistiek coördinator Ivan Durt: de onderlinge contacten tussen de grafici die in het FMC verblijven en de blijvende vriendschappen en wisselwerkingen die eruit ontstaan. Voorts ook de mogelijkheid om vanuit het FMC projecten te realiseren in landen en gebieden als bijvoorbeeld Zuid-Afrika, Siberië, de V.S. en Australië - projecten die meestal resulteren in tentoonstellingen van Vlaamse grafici daar.

Niet te verwaarlozen ook, ten slotte, is het feit dat elke kunstenaar die ooit in het FMC verbleven en gewerkt heeft, daardoor een beetje ambassadeur wordt van het centrum, van welk land hij ook afkomstig is.

Praktisch

Frans Masereel Centrum: Vlaams Centrum voor Grafische

Kunsten

Zaardendijk 20

2460 Kasterlee

T 014 85 22 52

F 014 85 05 91

E [e-mail]

Web: www.fransmasereelcentrum.be

Bronnen

Gesprek met Ivan Durt, artistiek coördinator in het Frans Masereel Centrum, op 23 oktober 2007

DE PAUW Wim, Minister dixit: een geschiedenis van het Vlaamse cultuurbeleid, Garant, Antwerpen/Apeldoorn, 2005, 155 blz.

HULSEN Natalie, ‘Druk met kunst’, in: Goedendag: personeelsblad Ministerie Vlaamse Gemeenschap, november 2003

Jaarboek Grote Winkler Prins 1973, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1973, p. 49

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Nieuwsbrief Beeldende Kunst/Architectuur, nr. 111, maart-april 2005

Websites: www.fransmasereelcentrum.be, www.inmemoriam.be, www.belgium.be, www.cjsm.vlaanderen.be