Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 56

[p. 278]

De maakbaarheid van het erfgoed
Een inleidende dialoog over erfgoed-participatie, - populisme en - ethiek.
Robert Nouwen & Pascal Gielen

R.N.: De aandacht voor het roerende en onroerende cultuurpatrimonium is de laatste jaren in Vlaanderen erg gegroeid. Terecht werd de maatschappelijke relevantie van het cultuur-erfgoed op de agenda geplaatst. Erfgoed is immers de natuurlijke mediator tussen een samenleving en haar verleden, zelfs tussen het individu en zijn eigenste verleden. Geschiedenis, erfgoed, cultuurpatrimonium of collectief geheugen zijn meer dan ooit actuele modebegrippen. Maar de vraag rijst inmiddels of de maatschappelijke relevantie van cultuur-erfgoed in het licht van de aantrekkelijkheid voor en participatie van het publiek niet stilaan een obstakel wordt voor een juiste omgang met het historische cultuur-patrimonium. Met andere woorden, leidt de doorgedreven publiekswerking niet tot de creatie van een nieuw soort erfgoed dat enkel appelleert aan de directe interesse van de deelnemers in het nieuwe erfgoedregiem? En wat met het erfgoed dat momenteel uit de gratie van de aandacht valt? Het debat over erfgoedontsluiting en erfgoedconservering is zeker nog niet ten einde.

Een mooi voorbeeld in het licht van deze vraagstelling is het Canvas-programma ‘De Monumentenstrijd’. Monumenten traden in de gedaanten van bekende peters en meters met elkaar in het strijdperk om een aanzienlijke restauratiepremie in de wacht te slepen. Van de bijna vierhonderd ingediende projecten werden er dertig geselecteerd, vaak monumenten die een restauratie broodnodig hadden. Via voorrondes werd één finalist per provincie uitverkoren die het in een grote televisieshow tegen elkaar opnamen. De Stoomstroopfabriek in Borgloon is de winnaar geworden van De Monumentenstrijd. In het eerste deel van de finale hield de Limburgse kandidaat eerst de finalisten uit Oost-Vlaanderen (de Gentse Boekentoren), West-Vlaanderen (het Begijnhof in Diksmuide) en Vlaams-Brabant (de Romeinse Tumuli in Tienen) achter zich om het in de superfinale te halen van Cinema Plaza in Duffel. Het wervende optreden van Stijn Meuris en populaire acties allerhande zoals de traktatie van pannenkoeken met stroop zorgden voor een sterk Limburggevoel en een schitterende uitslag voor dit belangrijk industrieel erfgoed. Indien de idee van cultuurparticipatie ergens van toepassing is, dan is het wel hier. Ongetwijfeld speelt een dergelijke show in het licht van erfgoedzorg een belangrijke rol, al was het maar omdat actiegroepen actief meewerken aan de promotie van ‘hun monument’ en een ruim publiek

‘Gruuthusehandschrift’ uit de tweede helft van de veertiende eeuw. Den Haag, Kon. Bibliotheek

via de media wordt geconfronteerd met zeer diverse en waardevolle monumenten. Dit neemt niet weg dat de mediatisering van erfgoed ook enkele kanten heeft die voor discussie vatbaar zijn. In feite toont De Monumentenstrijd op schitterende wijze onze tegenwoordige omgang met erfgoed. Een monument heeft slechts waarde in zoverre het het enthousiasme van het publiek kan opwekken. Via de mediabelangstelling die de Stoomstroopfabriek mocht genieten dankzij het enthousiasme van het plaatselijke actiecomité won zij de felbegeerde restauratiepremie terwijl het schitterende kasteel van Heers enkele kilometer verder nauwelijks de aandacht krijgt die het verdient en ten dele daardoor ook roemloos dreigt ten onder te gaan. Uit het voorgaande blijkt dat erfgoed in belangrijke mate maakbaar is afhankelijk van de aandacht die het publiek er voor heeft en die

[p. 279]

wordt vertaald in zogenaamde maatschappelijke relevantie. En tegelijk kan je in vraag stellen of de omgang met het verleden aan kwaliteit heeft gewonnen.

Zonder de discussie aan te gaan over de historische waarde van de Stoomstroopfabriek zelf, moeten wij ons de vraag stellen of het goed is dat erfgoedzorg geheel of gedeeltelijk wordt ‘gedirigeerd’ door de participatiegedachte. Laat me dit even illustreren aan de hand van het recente definitieve vertrek van het Gruuthuse-handschrift uit Brugge naar het buitenland. Dit middeleeuwse handschrift, het laatste topstuk van de middeleeuwse cultuur dat tot op heden in particuliere handen was, werd aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag verkocht. Het dateert van de tweede helft van de 14de eeuw en bevat liederen, gebeden en gedichten, waaronder Egidius, waer bestu bleven. Het handschrift dankt zijn naam aan de 15de-eeuwse Brugse patriciër Lodewijk van Gruuthuse, een verwoede verzamelaar. Na hem is het in het bezit van verscheidene Zuid-Nederlandse, later Belgische families gebleven. Het is een van de belangrijkste bronnen voor de Middelnederlandse letterkunde. Toch werd de verkoop van dit handschrift niet door de volledige pers gecoverd. Nu zijn middeleeuwse handschriften en oude boekwerken niet direct de meest sexy erfgoedstukken. En wanneer wij ze moeten evalueren in het licht van publieksparticipatie, dan vallen zij ongetwijfeld erg licht uit. Betekent dit dat dergelijk erfgoed geen maatschappelijke relevantie heeft? Laat ons hopen van niet!

P.G.: Of erfgoed de ‘natuurlijke’ bemiddelaar tussen het heden en het verleden is, betwijfel ik ten zeerste. Erfgoed is ‘maakbaar’ inderdaad, maar onze omgang met het verleden is eveneens tijds- en contextgebonden. De rituele omgang met wat was zoals in een premoderne samenleving komt me alvast ‘natuurlijker’ over, dan het huidige erfgoedconstructivisme. Zoals we wel weten wordt dat laatste in grote mate door een politieke en alsmaar meer door een economische agenda bepaald. Vandaar ook het erfgoedpopulisme waar je terecht op wijst. Ik heb er niets op tegen dat men voor ons patrimonium een breder draagvlak creëert en bovendien meerdere sociale bevolkingslagen probeert aan te spreken. Die democratisering van het culturele erfgoed mag echter niet de schijn van een directe democratie opwekken. Net om de laatste reden sta ik erg ambivalent ten opzichte van initiatieven zoals De Monumentenstrijd. Enerzijds vind ik het best ok dat men mensen voor (bijna) verloren goed wil mobiliseren. Dat men daarbij bovendien oog heeft

De Stoomstroopfabriek uit Borgloon mocht op veel mediabelangstelling rekenen

voor de geschiedenis van de kleine man, zoals in het geval van de stroopfabriek, dat is allemaal best. Anderzijds vind ik de indruk wekken dat je met wat sms'jes iets tot cultureel erfgoed kunt verheffen tamelijk problematisch en dat om twee belangrijke redenen. Op de eerste plaats wordt de bemiddelende rol van de expert of historicus overbodig gemaakt. Maar goed, dat is al een oude discussie die zich overigens al eerder tussen de geschiedeniswetenschap en de erfgoedsector afspeelde. Problematischer is dat met dergelijke events voortdurend de rol van de media wordt ontkend. Het zijn immers in de eerste plaats ‘mediamakers’ die een historische selectie maken en niet Jan met de pet en zijn mobiele telefoon. De historicus en de expert worden dus niet zozeer verdrongen door de erfgoedleek, maar wel door de media. Zij zijn de grote bemiddelaar tussen heden en verleden geworden en ze doen dat met veel kracht net omdat ze hun eigen bemiddelende rol met allerhande pseudo-democratische spelletjes ontkennen. Daardoor komt het erfgoedregiem waarin de tijdsfactor een belangrijke rol speelt - bijvoorbeeld om een goede historische selectie te maken met evenzeer voldoende historische afstand - aan de kant te staan. Het mediaregiem werkt immers volgens een geheel andere logica. Daar luidt het adagium: oud nieuws is geen nieuws! Het zogenaamde aandachtregiem is er dominant en daarmee meteen ook de gewoonte om structured te vergeten. De opgevoerde media-aandacht voor erfgoed is dus niet zozeer op herinneren, beschermen en bewaren van het culturele patrimonium gericht, maar leidt uiteindelijk tot permanente maatschappelijke dementie. Dat komt heel eenvoudig door het feit dat men vandaag iets onder de media-aandacht brengt wat men morgen al lang vergeten is. Alzo wordt ook het ene waardevolle erfgoedstuk algauw voor een ander ingeruild. Binnen het mediaregiem komt met andere woorden de klassieke canonisering zoals we die kennen van de (kunst)geschiedenis, maar ook van de erfgoedsector, op losse schroeven te staan.

R.N.: Wanneer ik erfgoed bestempel als een natuurlijke mediator tussen een samenleving en haar verleden, dan kan het woord ‘natuurlijk’ inderdaad ter discussie worden gesteld. Het woord ‘natuurlijk’ heeft hier echter niet de betekenis van ‘op een ongekunstelde wijze voortkomend uit’, tegengesteld aan ‘geconstrueerd’. Veeleer moeten wij ‘natuurlijk’ zien in de betekenis van ‘verklaarbaar vanuit de aard van de zaak’. Het feit dat erfgoed wordt beschouwd als een mediator tussen een samenleving en haar verleden, is verklaarbaar vanuit de aard van het erfgoed zelf, of althans vanuit de betekenis die wij hieraan geven. Net hier begint mijns inziens de discussie, met name dat die betekenis tegenwoordig in belangrijke mate wordt bepaald door wat je erfgoedleken noemt. Media vallen volgens mij ook onder erfgoedleken, maar onderscheiden zich van Jan Modaal door de veel grotere impact die zij hebben. Nu is het wel zo dat die aandacht vanuit de media niet zomaar uit het niets ontstaat. Voor mensen wordt het verleden in wezen ervaren in termen van het heden. Dit wil zeggen dat zij naar het verleden kijken vanuit hun eigenste wedervaren en hun zeer persoonlijke kennis van het heden. Het referentiekader is het leven zoals zij dat invullen en ervaren. Middeleeuwse handschriften verlucht met kleurrijke miniaturen bij voorbeeld vallen daarbuiten. Erg actueel daarentegen is de sterke behoefte van de mensen aan monumenten en musea die dicht bij de eigen dagelijkse leefwereld staan en die het mogelijk maken de eigen herinneringen te toetsen, juist omdat men

[p. 280]

Cinema Plaza in Duffel

vanuit een persoonlijk en actueel referentiekader naar het verleden kijkt. De media vertolken dit in programma's. En in dat licht valt de overwinning van de stroopfabriek van Borgloon in De Monumentenstrijd natuurlijk niet uit de lucht. Het gevaar is daarbij inderdaad niet ondenkbeeldig dat ondanks alle aandacht die dergelijke programma's voor het erfgoed genereren, het uiteindelijke resultaat veeleer lijkt op een langzaam voortschrijdend dementeren. Het debat over het ‘actualiseren’ van collecties en presentaties wordt trouwens ook in menig museum gevoerd. Maar hier stelt de problematiek zich anders. Wij stellen immers vast dat naarmate het verleden recenter wordt, de overvloed aan relicten steeds groter wordt terwijl de spanning tussen die steeds groeiende en wanordelijke hoeveelheid gebouwen en objecten en hun wenselijke monumentalisering en musealisering alsmaar toeneemt.

P.G.: Laten we de discussie over ‘natuurlijke’ bemiddeling tussen heden en verleden even varen, gewoon om niet in hermetisch gekibbel te verzanden. Als je ‘natuurlijk’ als metafoor voor gewoonte opvat kan ik er volstrekt mee leven. Gewoonten zijn immers door de tijd bepaald. Zo was het pakweg 300 jaar geleden nog volstrekt normaal om geschiedenissen via rituelen te herinneren, in de 19^de eeuw was dat wellicht de geschiedeniswetenschap, vandaag is dat de erfgoedsector en morgen (ondertussen vandaag?) zijn dat dus de massamedia. En laten we niet vergeten dat al die geheugenpraktijken tegenwoordig allemaal naast elkaar bestaan.

R.N.: In het bepalen van de maatschappelijke relevantie van erfgoed zijn er volgens mij ondertussen ook objectieve en wetenschappelijke factoren in het geding die het verleden zelf als referentiekader hebben. Het wetenschappelijk onderzoek en de historische contextualisering van het object of het monument reiken hier de noodzakelijke hulpmiddelen aan. Zij plaatsen cultuurobjecten en gebouwen in de geschiedenis, taxeren hun inhoudelijke waarde en leggen relaties met andere erfgoedrelicten. Historici en erfgoedwerkers trachten wat afstand te nemen van het verleden, verzamelen en ordenen, maken vervolgens keuzes op grond waarvan zij behouden of weggooien en zij trachten dit te doen op grond van weloverwogen gedachten. In termen van W. Frijhoff zou je kunnen spreken van een ordelijk vergeten. Dit betekent dat de keuzes van vandaag morgen bepalend zijn voor het beeld van gisteren. Wat moet worden bewaard en hoe moet alles worden geordend? Erfgoedlandschappen en musea worden zo de werkplaats van ons materiële geheugen. Een belangrijk werkinstrument ligt mogelijk in het concept ‘culturele biografie’. Dit concept is ontstaan uit de behoefte aan een betekenisvolle omgeving, aan een herkenbare regio voor inwoners en toeristen. Het is omvattender dan de louter historische contextualisering omdat het ook rekening houdt met meer algemene culturele, sociale en economische factoren die de erfgoedregio karakteriseren. Cultuurlandschappen zijn het resultaat van de voortdurende interactie van de wonende en werkende mens op zijn omgeving. In feite gaat het om het levensverhaal van een regio, zoals dat wordt verteld door landschap, monumenten en museumvoorwerpen. Bij uitbreiding kan het begrip culturele biografie ook worden toegepast op afzonderlijke gebouwen en objecten: zij bezitten allemaal een eigen leven dat gedurende min of meer lange periode door mensen is vormgegeven. En het is belangrijk dat dit leven nooit een rechte is, maar vaak erg grillig verloopt.

Uit het voorgaande komt impliciet naar voor dat historische objectiviteit uiteraard niet bestaat al was het maar omdat iedere vraagstelling en ieder antwoord, dus ook iedere keuze, wordt gedetermineerd door de eigenste persoonlijkheid en de algemene tijdsgeest, zelfs indien men uitsluitend het verleden als referentiekader neemt. Dit neemt echter niet weg dat omtrent bepaalde erfgoedrelicten een objectiveerbare consensus is ontstaan. Zo betwijfelt niemand het uitzonderlijke cultureel belang van bij voorbeeld de Grote Markt van Leuven met de Sint-Pieterskerk en het Stadhuis. Laten wij die verzameling van erfgoedrelicten de canon noemen, de canon voor wat moet worden bewaard. In zover die canon een regionaal karakter bezit, schenkt het een bijzondere identiteit aan een specifieke regio. In zover die canon een supra-regionaal karakter bezit, kunnen wij spreken van een nationale identiteit en cultuur.

P.G.: Dit is een ander interessant gegeven wat je aanreikt. In feite zijn het er twee: je zegt iets over wetenschappelijke objectiviteit (die je - terecht denk ik - even later pareert) en over historische canon. Die twee raken me wel omdat de eerste door een gemediatiseerde psycho-cultuur of ook wel emotainment wordt ondergraven terwijl de tweede in het zogenaamde postmoderne debat over hoge en lage cultuur op zijn minst discutabel wordt. Hoe sterk beide bewegingen elkaar ook tegenspreken, ze verzoenen met elkaar in dezelfde negatie. Beide bewegingen verdringen (hopelijk is het onbewust) immers zomaar iedere ideologische positionering. De objectiviteit verhult zichzelf achter de waardevrije wetenschappelijkheid en de media achter het mediale - ze stellen zichzelf letterlijk slechts ‘mediërend’ voor en dus bijvoorbeeld niet selecterend of transformerend tussen heden en verleden. Ik denk nu net dat hier een derde weg voor de erfgoedsector ligt. Enerzijds moet ze voortdurend behoedzaam zijn en indien mogelijk ideologische kaders blootleggen. Anderzijds denk ik dat het verstandig is zelf ideologisch op te treden. Die laatste optie lijkt me echter alleen maar legitiem wanneer in de erfgoedpresentatie de eigen waarden of de eigen premissen worden meegedeeld. De erfgoedsector is vrijer dan de wetenschap en is strenger dan de massamedia - of zou dat toch moeten zijn. Dat maakt mogelijk om, wat ik noem, ‘essayistisch’ te werk te gaan. Het wil ook zeggen dat ze zowel de wetenschappelijke als de mediale canon en vooral de canoniseringsprocessen in vraag stelt of op zijn minst de mechanismen die deze canon vormen aantonen. Dat vind ik bijvoorbeeld zo sterk aan het werk van curator Paul Vandenbroeck: tegelijkertijd intuïtief durven poneren en toch met een zekere wetenschappelijke gedegenheid. Zo een optie veronderstelt lef, en dat ontbreekt er nog al eens in de erfgoedsector.

[p. 281]

Gevel van het Koninklijk Museumvoor Midden-Afrika in Tervuren

R.N.: Een gedefinieerde canon maakt mijns inziens geen onderscheid tussen belangrijke en minder belangrijke gebeurtenissen, tussen hoge en lage cultuur. Door volgehouden historisch onderzoek dat vanuit verschillende standpunten - je spreekt hier van ideologische positionering - wordt gevoerd, kom je tot een lijst van relevante en vaststaande gebeurtenissen en/of objecten die betekenis hebben voor zowel de hoge als de lage cultuur. In dat licht bezit ieder facet van de geschiedenis of het erfgoed een eigen canon. Wel zien wij dat afhankelijk van de discipline, dit canon goed of minder goed is uitgewerkt. Tegelijk stel je terecht dat de wijze waarmee je met een canon aan de slag gaat, erg belangrijk is en dat de erfgoedsector in dat opzicht nogal braaf is en onvoldoende innovatieve en risicovolle projecten ontwikkelt. Hierdoor is zij gedeeltelijk verantwoordelijk voor het in stand houden van mythes en stereotype opvattingen. Bemiddeling tussen erfgoedgemeenschap, dit wil zeggen elke groep mensen met een gedeeld belang in (het behoud van) een bepaald erfgoed, en haar verleden is echter geen eenvoudige opdracht. Hoe maken wij erfgoed zichtbaar en beleefbaar voor de hedendaagse mens? Hoe doorbreken wij de mythes? Hoe kunnen wij een historische sensatie bewerkstelligen, dwz, een vorm van emotionele betrokkenheid op het verleden, gestoeld op onderzoek en ervaring en wars van nostalgie en utopie? Met onderzoek bedoel ik niet noodzakelijk wetenschappelijk onderzoek, wel zoeken in openheid. Dit ontbreekt nogal eens en daarin ligt inderdaad de kracht van het werk van Paul Vandebroeck. Het cruciale begrip is ‘betekenis’, gedragen door de mate waarin een persoon, als lid van een gemeenschap, waarde hecht aan een gebouw of object en dus zich met dit gebouw of object kan identificeren. Het begrip ‘betekenis’ is tegelijk ook gedragen door de mate waarin het historisch onderzoek het objectieve belang van een gebouw of object kan aantonen voor de identiteit van een gemeenschap; politiek, sociaal, cultureel of religieus. Erfgoedrelicten zijn betekenisdragers. K. Pomian spreekt in dit kader van semioforen. Aan het erfgoed ontleent een erfgoedgemeenschap aldus haar identiteit. Via het bewaarde erfgoed wordt het verleden gemusealiseerd en gemonumentaliseerd.

Wat inmiddels wel erg duidelijk wordt, is het feit dat geschiedenis en erfgoedwerking als cultuurpolitiek erg dankbare instrumenten zijn in het creëren van identiteit en bewustzijn. Het zijn zeker geen neutrale begrippen. Het verzamelen en bewaren, zeker van actuele cultuuruitingen, zijn geen vrijblijvende bezigheden. Zij geven aan een maatschappij een politieke, sociale, culturele en religieuze structuur. Tijdens de 19^de eeuw droeg de geschiedschrijving sterk bij tot de identiteit van het jonge België. Standbeelden van verscheidene nationale figuren gaande van Ambiorix in Tongeren over Godfried van Bouillon in Dinant tot Pieter de Coninck en Jan Breydel in Brugge ondersteunden de goede zaak. Heemkundige en volkskundige musea werkten tot ver in de 20^ste eeuw verder in dezelfde geest. Bovendien mag geschiedenis niet saai zijn, maar vooral hip en politiek correct hetgeen leidt tot een sterke achteruitgang van de kennis van ons nationaal historisch referentiekader. Dat dit zo zijn gevolgen heeft voor erfgoedwerking behoeft geen betoog. In Nederland leidde een vergelijkbare situatie tot de opdracht van de nationale regering een canon van nationale geschiedenis vast te leggen, bestaande uit vijftig ‘vensters’ die de essentie van de Nederlandse geschiedenis moeten weergeven. Dit canon wordt de leiddraad voor het nieuwe Nationale Historisch Museum dat naast het bestaande Nederlandse Openluchtmuseum te Arnhem zal worden gebouwd. De selectie en de ordening van erfgoed bepaalt voor een belangrijk gedeelte het identiteitsgevoel. Al wat wij verzamelen, bewaren en in een specifieke context presenteren, reflecteert voortdurend wie wij zijn en hoe wij ons presenteren. Dit draagt onze identiteit uit en karakteriseert onze eigenheid. Daarom is het zo belangrijk dat in het aflijnen van het erfgoed duidelijk de voorafgaande vraag wordt gesteld welke boodschap men wil uitdragen. Dit is niet louter een historische, maar ook een ethische en morele vraag.

P.G.: Net met die erfgoedethiek of noem het op zijn minst erfgoeddeontologie loopt het bij regelmaat wel eens mis in Vlaan-

[p. 282]

deren.

Beeld van Ambiorix in Tongeren

De eerder aangekaarte participatiedruk heeft daar veel mee te maken, maar inderdaad ook een al te politiek correct denken. De eerste zorgt voor een eigenaardige selectie uit het verleden die permanent de pijnlijke kwesties of de minder mooie kantjes wegveilt. Dat gebeurde ook ter ere en glorie van de natiestaat, of in onze regio van Vlaanderen. Als ik zeg dat de erfgoedsector meer lef moet hebben door meer ideologisch te werk te gaan, heb ik het zeker niet over die mechanismen. Ook de romantische inkleuring van nationaal erfgoed kunnen we inderdaad als een essayistische aanpak beschouwen, maar dan wel een die de ideologische ondertoon zo goed mogelijk probeerde te verhullen. Of beter, dat discours deed zich als objectief voorkomen. Vlaanderen en België tellen nogal wat musea met zulke roots. Ik denk dan voor het eerste bijvoorbeeld aan het Openluchtmuseum Bokrijk, voor het tweede aan het Museum voor Midden-Afrika in Tervuren. Dergelijke musea zouden vandaag de dag op zijn minst hun ideologische ontstaansredenen mee in de erfgoedenscenering moeten prijsgeven of expliciteren. Tegelijkertijd vind ik dat dergelijke erfgoedorganisaties wél weer ideologische keuzes moeten maken. Ze moeten dat wel expliciet doen.

De klemtoon op erfgoedparticipatie wil zo veel mogelijk mensen lokken en vooral er zo weinig mogelijk tegen het hoofd stoten. Dat leidt al te gemakkelijk tot een good news show over het verleden. En dat wordt nog eens versterkt door een heersende politieke correctheid. Wanneer ik bijvoorbeeld in het Etnografisch Museum van Antwerpen naar een historische tentoonstelling over ambachten in Marokko ga en hier niets wordt vermeld over bijvoorbeeld de positie van de vrouw of de politieke context in Marokko, heb ik daar problemen mee. Omwille van de multiculturaliteit mag men geen selectieve geschiedenissen beginnen vertellen. Het komt me voor dat de erfgoedsector vandaag heel erg politiek correct denkt. Op zich is dat misschien nog niet zo erg. Ook ik ben overtuigt van het belang van een vreedzame interculturele context, of ook ik vind dat we de geschiedenis van de kleine man naar waarde moeten schatten, enzovoort. De politieke correctheid in de erfgoedsector wordt echter geflankeerd door een zekere braafheid. Men durft niet in alle openheid de politieke discussie en het publieke debat aan te gaan. Het verleden wordt niet of toch onvoldoende maatschappelijk geactiveerd. Het wordt daarentegen juist onschadelijk gemaakt. Het blijft inderdaad gemusealiseerd, dat wil zeggen: ver van ons af, op een veilige afstand geplaatst.

Erfgoed bezit een oneindige complexiteit en leidt zo steeds weer opnieuw tot boeiende discussies. Om die reden biedt het voorliggende erfgoednummer geen overzicht, wel een inzicht in enkele gedachten van prominente erfgoedwerkers en -denkers in Vlaanderen. De gepresenteerde bijdragen zijn geen eindpunten in een studie of een ontwikkeling, maar veeleer dynamische ‘filosofische’ beschouwingen en terugblikkende reflecties die het resultaat zijn van persoonlijk nadenken over erfgoed.

Bibliografie

W. Frijhoff, Ordelijk vergeten. Het museum als geheugen van de gemeenschap (Golziuslezing 1992), Venlo, 1992

K. Pomian, 1990, De oorsprong van het museum. Over het verzamelen, Heerlen, 1990