Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 56

[p. 161]

U hebt God het nakijken gegeven
De vertaling van een Nederlandse uitdrukking in het Spaans
Julio Grande

Het vertalen van idiomatische uitdrukkingen kan een vertaler voor heel wat problemen plaatsen, zeker wanneer die uitdrukking meerdere keren in lichte variaties aanwezig is en daardoor extra reliëf krijgt. In wat volgt wil ik één voorbeeld van een dergelijk vertaalprobleem uit mijn recente vertaalpraktijk bespreken.

Op de pagina's 211 en 212 van Stefan Brijs' roman De engelenmaker (Atlas, 2005) komt de uitdrukking ‘iemand het nakijken geven’ voor, die me heel wat hoofdbrekens heeft bezorgd.

De eerste keer dat de uitdrukking voorkomt, luidt het fragment als volgt:

‘(...) De boodschap was ook een felicitatie, maar ze was anders dan de andere. Er stand een zin in waarop zijn blik was blijven rusten.

U hebt God het nakijken gegeven.

Rex Cremer had het speels bedoeld. Met zijn vergelijking had hij alleen maar willen opvallen. Hij ging ervan uit dat Doktor Hoppe de lichte ironie zou begrijpen. Hij had er zelfs geen ogenblik aan gedacht dat hij het anders zou kunnen opvatten.

Het telefoongesprek dat hij op 15 april 1979 met hem voerde, bracht daar verandering in.

‘Doktor Hoppe, u spreekt met Rex Cremer van de universiteit van Aken.’ Bewust laste hij een pauze in zodat de dokter de naam tot zich kon laten doordringen. Die reageerde echter onmiddellijk.

‘Doktor Cremer, dank voor uw kaartje.’

Hij was aangenaam verrast. ‘Graag gedaan. U verdient het.’

‘Het klopt niet,’ klonk het toen half verwijtend.

‘Wat klopt er niet?’

‘Wat u schrijft. Dat ik God het nakijken geef.’

‘O, bedoelt u dat. Het was maar...’

‘God zou het nooit gedaan hebben.’

Hij kon het niet volgen. Het leek alsof hij verkeerd verbonden was en de persoon aan de andere kant dat niet doorhad.

‘Ik begrijp niet wat u wilt zeggen.’

‘Dat uw vergelijking in dit geval niet opgaat. U hebt de verkeerde conclusie getrokken.’

De dokter sprak op een betuttelende toon, waardoor de stafarts het gevoel kreeg dat hij weer een leerling was. Een slechte bovendien. Dat gevoel zou Victor hem later vaker bezorgen.

Op de bijeenkomsten van de buitenlandse docenten Nederlands wordt ook de problematiek van de literaire vertaling behandeld.

‘God zou er nooit aan begonnen zijn,’ ging Doktor Hoppe op dezelfde toon verder. ‘Hij zou nooit uit twee vrouwelijke of twee mannelijke dieren een nakomeling geboren laten worden. Dus kan ik Hem niet het nakijken hebben gegeven.’

Er zat niet de minste ironie in zijn stem en ook dat ergerde Cremer.’

‘Het nakijken geven’ staat niet in het Van Dale woordenboek Nederlands-Spaans, enkel in De Grote Van Dale. Het vertalend woordenboek vermeldt wel ‘het nakijken hebben’, met als vertaling ‘quedarse con un palmo de narices’. Deze vertaling is niet onproblematisch, want ze is niet opgenomen in

Bart Vonck en Fernando de la Banda werkend aan een Spaanse vertaling in Villa Hellebosch (Vollezele).
Foto: Alexandra Cool.

[p. 162]

Stefan Brijs
Angelmaker
Stefan Brijs (b. 1969) made his debut in 1997 with The Alteration (De verwording), followed in 2000 by the novel Eagle (Arend), both of which were greatly read and admired. He has also written essays, a short story Two Lives (Twee levens, 2001) and a biography Villa Keetje Tippel (2001) but it is his novels that have made him famous.
Factsheet over Stefan Brijs, uitgegeven door het Vlaams Fonds voor de Letteren. (Antwerpen, www.vfl.be)

het DRAE (Woordenboek van de Koninklijke Spaanse Academie), hoewel ze in de dagelijkse taal wel veelvuldig gebruikt wordt, en iets betekent in de strekking van ‘teleurgesteld zijn omdat bepaalde verwachtingen niet zijn ingelost’. Een ‘palmo’ is een maateenheid die de afstand aanduidt tussen duim en pink als de hand helemaal uitgestrekt wordt. De uitdrukking komt dus waarschijnlijk van het gebaar van spot dat gemaakt wordt door de duim in het uiteinde van de neus te plaatsen, de hand helemaal uit te strekken en de vingers te bewegen.

Wat dan wel weer in het DRAE staat, is ‘dejar con un palmo de narices’, wat betekent: ‘iemand in zijn verwachtingen teleurstellen’. En dat kan wel overeenstemmen met ‘het nakijken geven’. We hebben hier dus te maken met een parallellisme tussen ‘hebben’ = ‘quedarse’ en ‘geven’ = ‘dejar’.

De roman van Brijs zal in 2007 bij Alianza Editorial onder de titel El hacedor de ángeles verschijnen. Na veel wikken en wegen, heb ik in de uiteindelijke versie van de

Ana Maria Crespo Solans vertaalde werk van Lieve Joris en Tessa de Loo in het Spaans. Voor Kunsttijdschrift Vlaanderen had ze zich enthousiast geëngageerd om enkele van haar ervaringen in verband met die vertalingen uit te werken en te becommentariëren. Voor ze haar bijdrage (en vele andere geplande projecten) kon beëindigen, overleed ze echter na een pijnlijke ziekte, eind december 2006.

vertaling van voornoemd fragment voor de volgende oplossing gekozen:

‘(...) El mensaje era también una felicitación, pero distinta de las demás. Había una frase en la que se detuvo su mirada.

Usted le ha dejado a Dios con un palmo de narices.

Rex Cremer lo había escrito en broma. Con el símil sólo quería llamar su atención.

Supuso que el doctor Hoppe comprendería la ligera ironía y ni por un instante llegó a pensar que pudiera tomárselo de otro modo.

La conversación telefónica que mantuvo con él el 15 de abril de 1979 le llevó a plantearse el asunto desde una perspectiva bien distinta.

- Doctor Hoppe, está usted hablando con Rex Cremer, de la Universidad de Aquisgrán. -Intercaló una pausa de manera deliberada para que el doctor pudiera recordar su nombre. Sin embargo, reaccionó de inmediato.

- Doctor Cremer, gracias por su felicitación.

Fue una agradable sorpresa.

- De nada. Usted se la merece.

- No es cierto - sonó entonces casi con un tono de reproche.

- ¿Qué no es cierto?

- Lo que usted escribió, que le había dejado a Dios con un palmo de narices.

- ¡Ah, se refiere a eso! Sólo fue...

- Dios nunca lo habría hecho.

Cremer no podía seguirle. Parecía como si se hubiera producido un cruce de líneas en el teléfono y la persona al otro lado de la línea no se hubiera dado cuenta.

-No comprendo lo que quiere decir.

-Que en este caso su símil no es válido. Ha sacado conclusiones erróneas.

El doctor hablaba con cierto tono conminatorio, por lo que el jefe de personal médico se sintió como si fuera un alumno. Y uno malo además. En lo sucesivo, Víctor volvería a producirle muchas veces esa sensación.

-Dios nunca lo habría intentado -continuó el doctor Hoppe con el mismo tono-. Él nunca hubiera permitido que naciera una criatura de dos animales femeninos o de dos animales masculinos. Así que no he podido dejarle con un palmo de narices.

En su voz no se percibía la más mínima ironía, lo que también irritó a Cremer.’

Bij deze vertaling heb ik ook rekening gehouden met de andere contexten waarin de uitdrukking in de roman voorkomt, zodat het geheel logisch blijft. Hopelijk heb ik de juiste keuze gemaakt, en maakt dit ene voorbeeld duidelijk dat vertalers, als ze hun werk goed doen, niet over één nacht ijs gaan omdat ze voor alles een coherent en geslaagd eindresultaat willen afleveren.