Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 56

[p. 147]

Guido Gezelle in het Russisch
Irina Michajlova

In september 2006 vond in de Peter-en-Paulvesting, het historische hart van St. Petersburg, de presentatie plaats van het boek ‘Guido Gezelle. Als de ziele luistert. Гвидо Гезелле. Если сердпе сльппит’ gepubliceerd door de Uitgeverij van de Staatsuniversiteit St. Petersburg met steun van het Vlaams Fonds voor de Letteren (1). Het boek bevat Nederlandse teksten en Russische vertalingen van veertig gedichten en vier prozastukken van Gezelle, een voorwoord, commentaar en een nawoord. De presentatie vond plaats in het kader van de culturele manifestatie van de Lage Landen die in Petersburg jaarlijks door het Nederlandse Consulaat gehouden wordt.

Wij organiseren dit soort presentaties van onze nieuwe vertalingen van de Nederlandstalige poëzie voor Rusische lezers ieder jaar sinds 1999. Met ‘wij’ bedoel ik de Petersburgse dichter Alexej Poerin die tevens poëzieredacteur is van het belangrijkste Petersburgse literair tijdschrift ‘Zvezda’, de Nederlandse schrijver en slavist Kees Verheul en mezelf, Irina Michajlova, hoofddocente Nederlands van de Staatsuniversiteit St. Petersburg. A. Poerin en ik maken vertalingen; K. Verheul geeft ons raad, inspireert ons, beoordeelt onze vertalingen, en houdt een lezing over de vertaalde auteur tijdens de presentatie zelf. Enkele boeken van Kees Verheul zijn naar het Russisch vertaald. In Petersburg is hij bekend en geliefd. Zijn deelname aan onze presentaties is er een garantie van dat er veel publiek komt. Zijn nawoord in een boek is de beste reclame.

Het heeft zeven jaar geduurd voordat wij aan Gezelle durfden te beginnen. Zijn voorgangers waren Noordnederlandse dichters Martinus Nijhoff en Jan Hendrik Leopold. Pas nadat we succes hadden geboekt met onze ‘Russische Nijhoff’ en ‘Russische Leopold’, waagden we het.

Want Gezelle is een bijzonder moeilijke dichter om te vertalen, en wel om drie redenen. Ten eerste, omdat zijn taal zo anders is dan het ABN dat wij op de universiteit hebben geleerd. Het kost de vertaler extra moeite om zijn gedichten te doorgronden. Ten tweede, omdat zijn poëzie zo fantastisch muzikaal is. De klank is in zijn gedichten niet minder belangrijk dan de inhoud. Hoe moet je die muziek bewaren in je vertaling? Ten derde, omdat de Russische taal maar één norm heeft - anders dan het Nederlands met zijn Noord- en Zuid-Nederlandse variant. Hoe kun je in het Russisch die specifieke West-Vlaamse geur van Gezelles taal weergeven?

Het eerste probleem kon ik met nogal veel moeite, maar toch wel aardig oplossen. Om te beginnen, zijn de edities van Gezelle waar we gebruik van maakten, van een woordverklaring voorzien (door Professor P. Couttenier) waarin ‘moeilijke’ woorden naar







het ABN vertaald zijn. Daarbij komt dat ik op de universiteit naast Nederlands en Nederlandse letterkunde ook de geschiedenis van de Nederlandse taal doceer, met name Middelnederlands waarmee Gezelles taal in veel opzichten overeenkomt. Ook mijn dissertatie ging destijds over de conjunctief in het Middelnederlands. Daardoor kan ik deze taal nogal goed aanvoelen. Als je hele stukken uit ‘Van den vos Reinaerde’ en ‘Beatrijs’ van buiten kent, dan valt het best mee om ‘Gij bad op enen berg’ of ‘Mijn hert is als een blomgewas’ te kunnen begrijpen. En last but not least: ik kreeg fantastische consultaties van Piet Couttenier en Julien Vermeulen die heel geduldig mijn talloze vragen beantwoordden en zo vriendelijk op mijn mailtjes reageerden dat ik niet bang was om aan hun alles te vragen, totdat ik ieder lettertje van het te vertalen gedicht kon snappen.

Het tweede probleem kon in hoge mate opgelost worden door mijn co-vertaler

[p. 148]

Alexej Poerin die een heel fijn poëtisch gehoor heeft en als Russische dichter beroemd is om zijn klankeffecten. In ons vertalersduo is hij vooral verantwoordelijk voor de klank en ik voor de inhoud. Op onze werkwijze kom ik later nog terug, eerst even een voorbeeld van onze vertaling van een bijzonder muzikaal, klanknabootsend gedicht ‘Hoor, 't is de wind’ waarin je de wind als het ware hoort waaien. De klank ervan wordt bepaald vooral door volgende factoren: 1. versmaat (viervoetige dactylus), 2. gepaard eindrijm (met alternantie: grote letters rechts van de regels staan voor vrouwelijk, kleine voor mannelijk rijm), 3. alliteraties en assonanties binnen de regels (vet gedrukt), 4. herhalingen (vooral in de eerste, ook in de derde regel, onderstreept), 5. syntactisch parallelle bijzinnen die in het origineel allemaal met ‘of hij’ beginnen, en in de vertaling het gecursiveerde woordje лu bevatten. Alle 5 kenmerken zijn in de vertaling bewaard gebleven en het Russische gedicht klinkt even energiek:

Hoort, 't is de wind, 't is de wind.
't is de wind en          A
zoekende zucht hij om ruste te vinden,     A
overal rond, en en vindt geene, nooit:     b
of hij de daken van d'huizen verstrooit,     b
of hij de vliegende blaren doet ruischen,     C
of hij de boomen daarboven doet buischen,   C
of hij de torren hun toppen afwaait,     d
of hij de malende meulenen draait...     d
of hij de zee in de wolken doet botsen,     E
of hij ze slaat op heur zuchtende rotsen,     E
of hij de schepen daarbinnen begraaft,     f
of hij door 't schuimbekkend zeewater
draaft...          f

Сльппите - ветер там, ветер там, ветер A
свишет там, ишет покоя на свете,     A
рышет везде, но нитде не найдет:     b
кровлю лu с грохотом с дома
сорвет,          b
прошелестит лu летяшей листвою     C
в сүчьях лu воет ночною порою,     C
на колокольне высокой шалит,     d
мельничным крыльям крүтиться велит, d
волны лu пенит в седом океане     E
и разбивает о ск алы в түмане,     E
смерчем взметает до түч корабли,     f
топит их в беднах вдали от земли...     f

Het derde probleem is in feite het grootste. Nu de taal van Gezelle zo eigenaardig is, betekent het dat je zijn gedichten naar een andere taal dan het Standaardrussisch moet vertalen? Naar een soort Oekraiens, dat men soms als een zuidelijke variant van het Russisch beschouwt? Maar dan krijgt de lezer duidelijke associaties met de Oekraiense realiteit in plaats van de West-Vlaamse, men ziet de rivier de Dnepr en witgekalkte boerenhuisjes onder een strodak voor zijn geestesoog... Wij besloten daarom geen gekunstelde taal te bedenken en naar de volwaardige mooie standaardtaal te vertalen met hier en daar een enkel archaïsch of folkloristisch gekleurd woordje. Over de taalsituatie in Vlaanderen in de tweede helft van de 19^e eeuw en over het bijzondere van Gezelles taal schrijven we uitvoerig in het voorwoord ‘De eerste Vlaamse dichter’ (hierover gaan 6 van de 11 pagina's). In ons commentaar bij de gedichten verwijzen we af en toe naar het specifieke van Gezelles woordgebruik (bijv. bij ‘Het schrijverke’). Wat waarschijnlijk nog belangrijker is: wij hebben een stuk proza en twee gedichten van Gezelle zelf in de bundel opgenomen die over de Vlaamse taal gaan (‘Tale’ uit 1865, ‘De tale des vaderlands’ uit 1859 en ‘O Vrije Vlaamse poëzie’ uit 1860). Ook het nawoord door Kees Verheul gaat er uitgebreid op in. Hij schrijft onder andere: ‘Gezelle's benadering van de taal doet denken aan de renaissance-schrijvers, die voor het eerst hun landstaal begonnen te gebruiken bij de weergave van gedachten die tot dan toe in het Latijn werden uitgedrukt <...> Dichten betekent in zo'n geval niet het volgens traditionele methoden zo fraai of exact mogelijk inkleden van een bepaalde stof, maar het spelenderwijs uitproberen van een medium met onvoorspelbare mogelijkheden. Een groot deel van Gezelles werk is experimenteel...’ Dat lijkt me een erg belangrijk idee en een fijne vergelijking van Gezelles genie met dat van de renaissance-auteurs.

Dat waren de ‘specifiek-Gezelliaanse’ problemen. Maar natuurlijk moesten we ook de algemene vertaalproblemen oplossen die bij elke vertaling ontstaan. Het belangrijkste ervan is, op macroniveau, het probleem van de brede context: bij het vertalen wordt het werk van de dichter uit de context van broncultuur losgerukt en in de context van de doelcultuur geplaatst. In de ziel van de nieuwe lezers ontstaat er meteen een wisselwerking tussen zijn vroegere leeservaring (= zijn verwachtingen als lezer) en de gedichten van de hem nog onbekende dichter. Ik durf beweren dat deze wisselwerking in het geval van Gezelle in Rusland heel gunstig is. Ten eerste omdat Russische lezers vooral aan rijmende poëzie gewend zijn: zelfs moderne Russische dichters schrijven practisch geen vrije verzen. Ten tweede omdat men in Rusland bijzonder graag natuurgedichten leest: de filosofische natuurgedichten van bij voorbeeld Fjodor Tjoetsjev (1803-1873) en Afanasij Fet (1820-1892) kennen veel mensen van buiten. Het merkwaardige is dat Gezelle met zijn gedicht ‘O 't ruischen van het ranke riet!’ in de ogen van de Russische lezer in dialoog komt met Fjodor Tjoetsjev die ook een heel erg beroemd gedicht heeft met een citaat uit Blaise Pascal over het denkend riet. Ik haal de eerste drie strofen ervan aan (Nederlandse vertaling Kees Jiskoot):

In golven schuilt een zuiver lied,
Natuurgeweld klinkt ook harmonisch,
Een muzikaal geruis, eufonisch,
Doorstroomt een veld van deinend riet.

Dit alles heeft een vast patroon,
Natuur laat nooit een wanklank horen -
Wij echter, schijnbaar vrij geboren,
Wij vallen telkens uit de toon.

Waarom zo vals? Wat ging verkeerd?
Hoe komt het dat de ziel niet meezingt,
Niet net zo zuiver als de zee zingt
En 't denkend riet slechts murmureert?

Als er dergelijke dialoog op macroniveau ontstaat, dan zijn de problemen op microniveau niet cruciaal meer. Zelfs zo'n moeilijk probleem als een woordspeling die aan een gedicht ten grondslag ligt. Zoals bij voorbeeld in ‘Het schrijverke’. Het Russische woord voor Gyrinus Natans heeft hoegenaamd niets met schrijven te maken, het diertje zelf is helemaal niet bekend bij een gemiddelde Rus. Eerst wilde ik het vervangen door een ander waterdiertje, een ander krinklende winklende waterding, met name Gerris Lacustris, wiens Russische benaming wel associaties oproept, maar Poerin was ertegen, want hij is principieel tegen adaptaties.

Kortom, in de Russische vertaling is het beeld van een waterkevertje dat op het water de naam van God schrijft, alleen op de vergelijking van zijn bewegingen met het schrijven gebaseerd, terwijl in het Nederlands het woord ‘schrijverke’ eigenlijk de belangrijkste

[p. 149]

rol speelt. In het Russische boek kan men over die woordspeling achteraan in de commentaar lezen.

Natuurlijk ontstaan er ook vertaalproblemen ten gevolge van de verschillen tussen de Nederlandse en Russische grammaticale systemen. In het beroemde gedicht ‘Die navond en die rooze’ eindigen alle even regels op het voornaamwoord ‘u’ met zeven verschillende voorzetsels ervoor:

'k Heb menig menig uur bij u
gesleten en genoten,
en nooit en heeft een uur met u
me een enklen stand verdroten.
'k Heb menig menig blom voor u
gelezen en geschonken,
en, lijk een bie, met u, met u,
er honing uit gedronken...

Omdat het Russisch maar liefst zes naamvallen heeft, krijgt het voornaamwoord мы (=gij) verschillende vormen na verschillende voorzetzels. Maar het gedicht moet vooral rijmen: dus hebben we de variëteit aan voorzetsels moeten opofferen en in de meeste regels gewoon de combinatie с мобоц (=met u) gebruiken:

часами долгими с тобой
Сидел я тихо рядом,
И каждый миг я за тобой
Следил счастлвым взт лядом.
Пветы чү десные с тобой
Мы рвали в иаобилье,
Как две пчелы из них с тобой
Нектар дүмистый пили.

Over het algemeen is de poëzie van Gezelle heel universeel en bevat weinig speciale cultuurgebonden elementen. Voor de Russische lezers moesten we wel de Latijnse citaten uit de Bijbel becommentariëren, want de Russisch-orthodoxe kerk kent geen Latijn. In de meeste gevallen zocht ik gewoon in de Russische gecanoniseerde vertaling van de Bijbel de regel in kwestie op en verwees naar die regel. Maar in een paar citaten bleek het dat de Russische tekst te veel verschilde van de Latijnse: dan moest ik zowel de vertaling uit het Latijn geven, als de verwijzing naar de betreffende zin in de Russische Bijbel. Dat moest bij voorbeeld bij ‘Ego flos...’ (uit 1998) dat met de regels begint ‘Ik ben een blomme // en bloeie voor uwe oogen’. In de Russische vertaling van Hooglied 2.1. staat in plaats van ‘Ego flos campi’ ‘Ik ben een narcis in de vlakte van Saron’ wat niet bij Gezelles gedicht past.

Men vraagt Poerin en mij vaak hoe onze samenwerking geschiedt. Laat ik het



daarom (bijna) eerlijk vertellen. Het is een bekend feit dat Poerin een veel betere dichter is dan ik, maar ik ken het Nederlands beter dan hij. Dus kunnen we allebei van elkaar voordeel trekken. Hij kent Nederlands goed genoeg om met behulp van mijn letterlijke vertaling het Nederlandse origineel te doorgronden waarbij hij bijzonder goed het ritme en de klank aanvoelt. Op die manier vertaalt hij een aantal gedichten op rijm, terwijl ik andere gedichten op rijm vertaal. Daarna ruilen wij. Dan begint het belangrijkste: wij schrappen en corrigeren elkaars vertalingen genadeloos. We hebben lang geleden afgesproken dat we er met elkaar nooit ruzie over maken. Tot nu toe lukt het ons ook. Daarna ruilen we weer en kijken wat er verder gedaan kan worden. Elk vertaald gedicht heeft op die manier een hoeveelheid woorden van Poerin en een hoeveelheid woorden van mij.

Vertalen is een bijzonder boeiende bezigheid, eigenlijk vooral omdat het de meest intensieve manier is om een gedicht te beleven. Naar mijn gevoel heeft het proces van vertalen iets magisch. Een gedicht is een verwoording van bepaalde gevoelens (vuur, aardbeving, zonnestralen, het schijnsel van een bergkristal) en gedachten (zonnestelsel, wereldgeschiedenis) van de auteur. Voor de totstandkoming van het gedicht hadden die gevoelens en gedachten in des dichters hart en hoofd gezweefd en hem van zijn rust beroofd. Woorden vormen een soort verpakking waarin laaiende vuur en stromend water blijven laaien en stromen ook nadat de dichter ze van zich heeft afgezet. De vertaler ontdoet die gedachten weer van de bewoordingen in de brontaal: daarmee is de veilige verpakking weer weg en het vuur begint nu in het bloed van de vertaler te laaien. Nu is de vertaler aan de beurt om naar een passende verpakking in de doeltaal te zoeken. Het geeft een heerlijk gevoel als je co-vertaler je helpt de juiste woorden te vinden.

Bij de totstandbrenging van de Gezelle-bundel maakten we uiteraard gebruik van de ervaring die we al met Nijhoff en Leopold hadden opgedaan. We wisten zeker dat in het boek naast poëzie ook proza moest staan, want voor veel lezers is het proza van de dichter een soort laddertje om makkelijker bij de poëzie te komen. We wisten dat er een voorwoord en liefst een nawoord moest zijn, want de namen van Nederlandstalige dichters zeggen de Russen (nog) niets, de lezers moeten informatie krijgen over het leven en werk van de auteur en zijn plaats in de we-

Tweetalige bloemlezing samengesteld door Paul Vincent en uitgegeven door de Association for Low Countries Studies in Great Britain and Ireland.

[p. 150]

reldliteratuur. Er moest natuurlijk een portret van de dichter en graag nog meer illustraties zijn want volwassen lezers houden van plaatjesboeken net zoveel als kinderen. De ervaring had mij geleerd dat het het beste is om in geval van twijfels dapper te zijn en de grootste specialisten om consultaties te vragen: dat is erg belangrijk voor de kwaliteit van het boek. Een probleem apart is de keuze van de te vertalen gedichten. Die moet vooral representatief zijn, maar het is een bekend feit dat niet alle gedichten zich tot vertaling lenen. We vertalen (a) de bijzonder beroemde gedichten (zoals ‘Het schrijverke’, ‘O 't ruischen van het ranke riet’, ‘Die navond en die rooze’, ‘Ego flos’), (b) de gedichten die Poerin of mij persoonlijk na aan het hart liggen (zoals gedichten over het wezen van de poezie: ‘O hed’, ‘'t Laatste’, ‘En durft gij mij’, ‘o Dichtergeest’, ‘Slapende botten’ en sommige natuurgedichten: ‘Wintermuggen’, ‘Platanus orientalis’), (c) de gedichten die makkelijker te vertalen zijn (o.a. omdat ze niet rijmen: ‘De tale des vaderlands’, ‘Terug’) en de gedichten die ons door onze hooggeachte consultanten aangeraden worden (bijvoorbeeld ‘Bezoek bij 't graf’: een fantastisch gedicht dat we eerst



over het hoofd hadden gezien). Bovendien vertalen wij graag ook de gedichten die al door onze voorgangers zijn vertaald, bij wijze van wedstrijd met hen (‘Moederke’, ‘o Gulden hoofd’, ‘Als de ziele luistert’).

Want wij zijn niet de eerste Russische vertalers van Gezelle. De eerste Russische vertalingen verschenen in 1977 in het lijvige boekdeel Europese poëzie van de 19^e eeuw uit de beroemde serie ‘Bibliotheek van de wereldliteratuur’. In de rubriek ‘België’ kon men zes gedichten van Gezelle lezen: ‘O 't ruisen van het ranke riet’ (1857), ‘De sparretakken’ (1897), ‘O Gulden hoofd der blijde zonne’ (1889), ‘Moederke’ (1891), ‘Uit de diepten’ (1899) en ‘Met zwarte en zware zwaai aan 't werken door de grauwe...’ (1892), alle zes door Nadezjda Maltseva vertaald. Later werden sommige ervan in de een of andere anthologie herdrukt, plus een nieuwe vertaling er aan toegevoegd: ‘Als de ziele luistert’, vertaald door A. Orlov (3).

Als beginnende neerlandica las ik in de jaren '70 alle vertalingen uit het Nederlands die in de Sovjet Unie gepubliceerd werden, ook deze gedichten. Ik begreep er niets van; ze prikkelden eerder mijn nieuwsgierigheid naar de auteur dan dat ze mij een idee gaven van zijn werk. Later begon ik deze vertalingen met Nederlandse originelen te vergelijken en kreeg het gevoel dat ik de stem van de auteur niet goed kon horen. Zeven gedichten is zeker veel te weinig om de dichter te leren kennen; je moet veel meer lezen om in zijn innerlijke wereld te kunnen duiken en daarvandaan de buitenwereld met zijn ogen te zien. Dat heb ik dan ook gedaan. Het resultaat van mijn duik is het boek ‘Als de ziele luistert’.

Onze vertalingen, zoals alle poëzievertalingen, zijn zeker niet perfect. Maar bij het vertalen hebben we van Gezelles poëzie en van het vertaalproces ontzetten genoten. Veel Russen kunnen nu Gezelle in het Russisch lezen; neerlandici kunnen onze vertalingen met de originelen vergelijken. De kans is groot dat een van hen op een dag zegt: ik kan het beter. En zal het ook bewijzen. Het feest van Gezelle in het Russisch gaat door.