Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 56

[p. 143]

Hoe maakt de Nederlandse literatuur het in Tsjechië?
Uitgeverijen, vertalers, tijdschriften, vertalingen, bekroningen
Eva Toufarová

Ook al is het aanleren van vreemde talen tegenwoordig een ‘must’, toch lijkt het lezen van teksten in de oorspronkelijke taal voor velen vaak onmogelijk.

Tijdsnood, een te moeilijk taalgebruik, een te complexe stijl of de onmogelijkheid om talen te beheersen waarin interessante literaire werken spelen hierbij een rol.

Vandaar grijpt men dus liever naar een vertaling. Hoewel vooral de deskundigen het niet graag zien als men de vertaling en niet het origineel leest, toch is het lezen van een vertaling voor het brede publiek en vaak ook voor de studenten een handige oplossing. Elke verstandige docent talen vindt het tegenwoordig prima als er überhaupt nog naar een boek wordt gegrepen.

Een overzicht

Literaire vertalingen zijn vooral voor kleinere en minder bekende talen van essentieel belang want de lezer krijgt vaak slechts door middel van de vertaalde werken de kans om een andere buitenlandse literatuur te leren kennen. Tsjechië heeft in dit opzicht een lange traditie van literaire vertalingen van hoge kwaliteit achter de rug. Voor 1989 was het vooral de uitgeverij Odeon die zich met de wereldliteratuur bezighield en door samenwerking met de voornaamste Tsjechische vertalers deze aan het Tsjechische publiek bemiddelde. De Fluwelen Revolutie in november 1989 impliceerde naast grote politieke en culturele veranderingen ook een ommekeer voor de Tsjechische boekenmarkt.

Voor 1989 werd de boekenmarkt netjes verdeeld over de in het toenmalige Tsjechoslowakije bestaande uitgeverijen. Iedere uigeverij specialiseerde zich op een bepaald

Neerlandica Extra Muros. Tijdschrift van de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek (IVN). Publiceerde diverse studies over vertaling en receptie van de Nederlandse literatuur in het buitenland (o.a. Tsjechië, Slowakije, Hongarije).

literair genre dat slechts door deze werd geproduceerd. Er was toen geen sprake van concurrentie, maar wel van censuur. Dat is gelukkig genoeg veranderd. De uitgeverijen met traditie hebben na 1989 vaak hun monopolie op een concreet genre verloren en moesten tegen de concurrentie leren vechten. Er ontstonden namelijk veel nieuwe uitgeverijen en iedereen die iets op de boekenmarkt wilde betekenen, ging meerdere genres aanbieden. Men heeft een enorme opkomst van vertalingen van triviale literatuur én populair belerende non-fiction kunnen constateren wat voor de groene cijfers zorgde. Sommige uitgeverijen wisten hun traditie voort te zetten, bv. Albatros die sinds jaren bezig is met het uitgeven van kinder- en jeugdliteratuur van zowel Tsjechische als ook buitenlandse origine.

Maar bv. Odeon, de op de wereldliteratuur gerichte uitgeverij, heeft voor zijn bestaan moeten vechten. Van de op non-fiction literatuur gerichte uitgeverijen kunnen we als voorbeeld Rebo Productions CZ noemen die zich op vertalingen van non-fiction concentreert.

De eerste jaren na de revolutie stonden in het teken van een grote euforie, met andere woorden: men kon bijna alles uitgeven van om het even welke auteur. Maar al gauw heeft men zich moeten aanpassen aan de regels van de vrije markt. De uitgeverijen verdelen tegenwoordig hun productie in commerciële en non-commerciële literatuur. De eerstgenoemde maakt winst, de andere is sterk afhankelijk van de subsidies van de staat en van binnen- en buitenlandse instellingen. De Nederlandstalige literatuur in vertaling wordt in Tsjechië het meest gesubsidieerd door het Nederlands Literair Productieen Vertalingenfonds. Samen met het Vlaams Fonds voor Letteren maken deze organisaties het voor de Tsjechische vertalers en deskundigen het mogelijk dat dezen voor een onderzoek of een vertaalverblijf in de Vertalershuizen in Amsterdam en Leuven in aanmerking kunnen komen. Het Vlaams fonds heeft in 2005 bv. een onderzoeksverblijf ondersteund zodat er een woordenboek van auteurs van wereldkinder- en jeugdliteratuur en een encyclopedie op CD-Rom omtrent hetzelfde onderwerp in Tsjechië kan verschijnen waarbij er in beide publicaties een essentieel onderdeel gewijd is aan de Nederlandse en Vlaamse auteurs.

In de jaren '90 ontstond er de uitgeverij Cinemax die zich onder meer op literaire vertalingen uit het Nederlands oriënteerde. Jammer genoeg heeft deze uitgeverij slechts een kort bestaan gekend, maar dank zij hem hebben we vertalingen van Toon Tellegens

[p. 144]

Toen niemand iets te doen had, Geert van Istendaels Het Belgisch labyrint - Wakker worden in een ander land, Maurits de Meyers Vlaamse Sprookjes of Pieter Aspes De kinderen van Chronos. Cinemax was een mooi voorbeeld van hoe de uitgeverijen in deze periode aan de slag gingen met verschillende edities. Een editie heeft vaak allerlei auteurs voorgesteld wiens werk niet altijd van dezelfde kwaliteit en karakter was. Vaak was de keuze van auteurs eerder intuïtief dan gegrond.

Het snelle tempo waarmee een boekenuitgave tegenwoordig moet ontstaan, eist ook een snelle vertaling. Daarom is het geen uitzondering meer dat er meerdere vertalers één auteur vertalen wat de kwaliteit van de vertaling kan beïnvloeden. De kleinere talen daarentegen kennen in dit opzicht een enigszins andere situatie. Het aantal van de uit het Nederlands vertalende vertalers is natuurlijk beperkter dan bij de grote talen. Ze kunnen makkelijker een vaste vertaler worden van een bepaald auteur dan het het geval is bij talen zoals het Engels, Duits, Frans of Spaans. Zo wordt bv. de naam van Veronika Havlíková verbonden met het werk van Arnon Grunberg, Harry Mulisch of recent ook met dit van Joost Zwagerman. Bij Jana Irmannová-Pellarová ziet men duidelijk affiniteit met de zuidelijke Nederlanden en hoewel zij meer Nederlandse dan Vlaamse literaire werken heeft vertaald, toch hebben deze op een of ander manier iets te maken met Vlaanderen. Naast de al eerder genoemde vertaalsters horen tot de jonge generatie ook bv. Jir ˇina Holeňová of Jitka Růžičková. Samen met de wat oudere vertalers zoals Petra Schürová, Jaroslava Znamenaná of Ruben Pellar hebben ze één ding gemeen - ze zijn allemaal oud-studenten van de voornaamste Tsjechische neerlandica Olga Krijtová die vooral vanaf de jaren '60 aan de slag ging met literaire vertalingen van Nederlandse literatuur en wetenschappelijke bijdragen omtrent de Nederlandse letteren.

De vertalingen van de Nederlandstalige literatuur worden tegenwoordig het vaakst uitgegeven dankzij de uitgeverijen Mladá fronta, Aurora, Eroika, Argo of Český spisovatel. In de Tsjechische pers blijven er vaak niet voldoende regels over voor de literaire kritiek.

In het Tsjechisch en Slowaaks werden meer dan 450 Nederlandse titels vertaald. Website: www.sweb.cz/ne-be/knihovna.htm

Het tijdschrift Svĕtová literatura dat deze functie voor de omwenteling heeft gedragen, bestaat al sinds enkele jaren niet meer. Zijn opvolgers kunnen de tijdschriften Literární noviny, Aluze en vooral Host gezien worden. In Host is bv. in 2003 een bijdrage over het literaire werk van hedendaagse Nederlandse schrijfsters verschenen. De Nederlandstalige kinder- en jeugdliteratuur wordt incidenteel besproken in het tijdschrift Ladĕní. Ook het internet speelt een belangrijke rol in de bevordering van literaire vertalingen. Zo zorgt bv. Iliteratura (Zie www.iliteratura.cz.), een internetforum, voor besprekingen van recent uitgegeven vertalingen van verschillende talen, waaronder Nederlands. Met de literaire kritiek van de vertalingen uit het Nederlands en met de algemene problematiek van het vertalen houdt Magda de Bruin-Hüblová zich op dit ogenblik het meest bezig.

Er bestaan ook enkele literaire prijzen voor vertalingen die elk jaar een zekere publiciteit winnen. Naast Magnesia Litera, waaronder Litera voor vertaalwerk wordt er ook de Josef Jungmann Prijs uitgereikt voor de meest geslaagde vertaling. Dat de deskundigen de kwaliteit van de vertalingen in de laatste jaren toch in het oog proberen te houden, bewijst ook de antiprijs Skřipec (pijnbank) voor het minst geslaagde vertaalwerk.

In de jaren na de omwenteling heeft men begrepen dat ook zeer goede literaire werken zonder promotie en de nodige publiciteit vaak geen kans maken op succes.

Daarom probeert men tijdens verschillende culturele evenementen ook Nederlanders en Vlamingen uit te nodigen en gesprekken met hen te voeren zodat de Nederlandse literatuur in Tsjechië bekend raakt. In de bevordering van de Nederlandse literatuur en cultuur spelen ook de drie in Tsjechië bestaande vakgroepen Nederlands te Praag, Olomouc en Brno een belangrijke rol.

In de nabije toekomst wensen we dat de betrekkingen met de Lage Landen nog intenser worden en we hopen dat er voldoende aandacht wordt besteed zowel aan de Nederlandse en aan de Vlaamse letteren. In het licht hiervan geven we hier een beknopt overzicht van de belangrijkste vertalers.

Voornaamste vertalers

Olga Krijtová, geb. 30/3/1931 te Hradec Králové (CZ), belangrijke Tsjechische neerlandica, pedagoge en vertaalster uit het Nederlands. Zij heeft aan de Filosofische Faculteit van de Karelsuniversiteit te Praag gestudeerd waar ze later als docente van de Nederlandse taal en literatuur heeft gewerkt. Samen met haar man Hans Krijt (geb. 1927 te Zaandam, NL) heeft ze een overzicht van de geschiedenis van de Nederlandse literatuur gepubliceerd (Průvodce dĕjinami nizozemské literatury, Praha: Panorama, 1990). Ze is de voornaamste naoorloogse Tsjechische vertaalster wat haar vele vertalingen bewijzen. Zij heeft meer dan tweehonderd vertalingen uit het Nederlands op haar naam staan. We vermelden onder andere het werk van o.a. Louis Couperus, Hugo Claus, Miep Diekmann, Willem Elsschot, Johan Fabricius, Hubert Lampo, Harry Mulisch, Arthur van Schendel, Annie M.G. Schmidt, Theun de Vries, J. Bernlef. Voor meer informatie zie Pellar, Ruben et al.: Bibliografie van vertalingen uit het Nederlands in het Tsjechisch en Slowaaks vanaf 1890 tot 1993. Praha: JTP, 1994 en Pellar, Ruben et al.: ‘Aanvullingen bij de bibliografie van vertalingen uit het Nederlands in het Tsjechisch en Slowaaks vanaf 1890 tot 1993’. In: Bulletin van de vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur Ne-Be (V) 4 (2003). Zie ook: In: Engelbrecht, Wilken,

[p. 145]

‘Schwejk versus Kapitán Bontekoe. Niederländische Literatur in tschechischer und tschechische Literatur in niederländischer Übersetzung’, p. 107-108.

Voor haar onbetwistbare bijdrage tot de ontwikkeling van de Tsjechische neerlandistiek en uitbreiding van de Nederlandse taal en literatuur werd ze opgenomen als lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. In Nederland werd ze in 1969 met de Nijhoffprijs bekroond.

Jaroslava Znamenaná, geb. 18/11/1945 - dec. 2005 (CZ), lerares Duits en Nederlands. Ze heeft aan de Filosofische Faculteit van de Karelsuniversiteit Duitse en Nederlandse filologie gestudeerd. Daarna heeft zij zich geconcentreerd op het vreemdetalenonderwijs gericht op kinderen en jeugd. Vertalingen: Vries, Dolf de, Ik loop weg, hoor (Já vám fakt utec̆u, Praha: Albatros, 1988).

Petra Schürová, geb. 29/6/1948 te Pardubice (CZ), Tsjechische vertaalster uit het Nederlands en Duits. In 1973 heeft ze de studie Duitse en Nederlandse filologie aan de Filosofische Faculteit van de Karelsuniversiteit voltooid. Vanaf 1991 houdt zij zich bezig met vertalen. Ze heeft als editor gewerkt bij de uitgeverij Cinemax. Vertalingen: Meyer, Maurits

Het gedicht zo meen ik dat jij ook bent van Jan Hanlo gevelbreed in Sofia (Bulgarije). In het kader van het Nederlandse EU-voorzitterschap in 2004 werden in het centrum van Sofia diverse muren geadopteerd door ambassades van EU-staten die er een gedicht uit hun literatuur lieten op aanbrengen.

de, Vlaamse Sprookjes (Vlámské pohádky, Praha: Cinemax, 1997), Haasse, Hella S., Heren van de thee (Pánové c̆ajových plantáží, Praha: Brána, 2003).

Ruben Pellar, geb. 1949 (CZ), Tsjechische vertaler en tolk uit het Nederlands, Duits en de zigeunertaal, zoon van Luba Pellarová (1922, bekende Tsjechische vertaalster uit het Duits en Engels) en van Rudolf Pellar (1923, bekende Tsjechische vertaler die samenwerkt met zijn vrouw en vooral moderne Amerikaanse auteurs vertaalt). Hij heeft o.a. een lijst samengesteld van bibliografische gegevens van de uit het Nederlands naar het Tsjechisch en Slowaaks vertaalde werken (zie bibliografie). Vertalingen: Winter, Leon de, Hoffman's honger (Hoffmanův hlad, Praha: Rybka, 2000), Draaisma, Douwe, Metaforenmachine (Metafory pamĕti, Praha: Mladá fronta, 2003), Glastra van Loon, Karel, De Passievrucht (Otec a otec, Praha: Metafora, 2004).

Jitka Růžičková, geb. 22/4/1961 (CZ), Tsjechische vertaalster uit het Nederlands. Ze studeerde aan de Filosofische Faculteit van de Karelsuniversiteit te Praag. Enkele van haar vertalingen heeft ze al voor 1989 gepubliceerd in het tijdschrift Svĕtová literatura,

[p. 146]

Op. www.literairvertalen.org en op www.ned.univie.ac.at/doku-stelle (Universität Wien) zijn diverse gegevens over vertalers en vertalingen uit het Nederlands samengebracht.

zoals bv. fragmenten uit Lieve koningin, hierbij stuur ik u mijn dochter van Sonia Garmers (Milá královno, tímto vám posílám svou dceru, In: Svĕtová literatura, 34, Praha, 1989). Andere vertalingen: Garmers, Sonia, Wonen in glimlach (Žít v úsmĕvu, Praha: Mladá fronta, 1988), Kortooms, Toon, Parochie in de Peel (Farnost na blatech, Praha: Vyšehrad, 1994), Schmidt, Annie M.G., Minoes (Slec̆na Mici, Praha: Albatros, 1999).

Jiřina Holeňnová, geb. in 1965 in Tsjechië, vertaalster uit het Nederlands. Ze houdt zich vooral bezig met het vertalen van proza en poëzie uit het Nederlands. Tot haar meest geslaagde vertalingen hoort het boek Toen niemand iets te doen had van Toon Tellegen (Veverc̆ák a mravenec, Praha: Cinemax, 1998).

Jana Irmannová-Pellarová, geb. 11/1/1972 te Sokolov (CZ), Tsjechische vertaalster en tolke uit het Nederlands. Ze is in 1996 afgestudeerd aan de Filosofische Faculteit van de Karelsuniversiteit te Praag, studierichting Duitse en Nederlandse filologie. Ze vertaalt Nederlandse en Vlaamse auteurs. Tot haar recentste vertalingen horen Kristien Hemmerechts' Donderdagmiddag. Halfvier (C̆tvrtek odpoledne. Půl c̆tvrté, Praha: Eroika, 2004) en Tessa de Loo's Tweeling (Dvojc̆ata, Praha: Eroika, 2003) en Een bed in de hemel (Postel na nebesích, Praha: Eroika, 2004). Andere vertalingen: Dragt, Tonke, De brief voor de Koning (Dopis pro krále, Praha: Albatros, 2000), Barnard, Benno, Het gat in de wereld (Díra do svĕta, Praha: Český spisovatel, 1997), Istendael, Geert van, Het Belgisch labyrint (Belgický labyrint, Praha: Cinemax, 1998), Hart, Maarten 't, Het woeden der gehele wereld (Hnĕv celého svĕta, Praha: Karolinum, 2001).

Veronika Havlíková, geb. 18/5/1972 te Praag (CZ), Tsjechische vertaalster uit het Nederlands. In 1997 studeerde zij af aan de Filosofische faculteit van de Karelsuniversiteit te Praag, studierichting Duitse en Nederlandse filologie. Tussen 1997 en 2001 heeft zij als tolke en vertaalster gewerkt. Vanaf 2000 is zij werkzaam o.a. bij de vakgroep Nederlands van de Filosofische Faculteit van de Karelsuniversiteit te Praag waar zij zich vooral op vertalen van moderne literaire teksten en op modern Nederlands proza concentreert. Vertalingen: Nooteboom, Cees, Rituelen (Rituály, Praha: Prostor, 1999), Grunberg, Arnon, Blauwe maandagen (Modré pondĕlky, Praha: Aurora, 1999), Bouazza, Hafid, De voeten van Abdullah (Abdulláhovy nohy, Praha: Labyrint, 2001). In 2001 werd haar vertaling van Mulisch's Procedure (Procedura, Praha: Mladá fronta, 2001) met Tomás̆ Hrách Premie bekroond.

Magda de Bruin-Hüblová publiceert regelmatig artikels over Nederlandstalige literatuur in de tijdschriften Aluze en Host en recenties op het forum iliteratura. Vertalingen: Moor, Margriet de, Eerst grijs, dan wit, dan blauw... (Šeda, bílá, modrá, Praha: Mladá fronta, 2000), Palmen, Connie, De vriendschap (Pr̆átelství, Praha: Aurora, 2000), Moor, Margriet de, Kreutzersonate (Kreutzerova sonáta, Praha: Paseka, 2003).

Bibliografie

de Jong-van den Berg, Nelleke: ‘Literaire vertaling in Nederland en Vlaanderen: tussen kunst en beleid’. In: Bloemen, Henri [e.a,], De kracht van vertaling - verrijking van taal en cultuur. Utrecht: Platform Vertalen & Vertaalwetenschap, 1998, pp. 77-86.

Engelbrecht, Wilken, ‘Schwejk versus Kapitán Bontekoe. Niederländische Literatur in tschechischer und tschechische Literatur in niederländischer Übersetzung’. In: Der Niederländische Sprachraum und Mitteleuropa, Leopold R.G. Decloedt en Herbert Van Uffelen [Hg.], Band 2, 1995, pp. 103-114.

HavlíKová, Veronika: ‘Nederlandstalige literatuur in Tsjechië sinds 1990. Receptie van de Nederlandse en Vlaamse literatuur na de val van de muur’, NEM 42.3 (okt. 2004), pp. 26-32.

Krijtová, Olga: ‘Ujídání z obou brĕhů’ (O p̆ekládání nizozemské literatury za sto a více let). In: Literární noviny (X) 20 (1999).

Macháček, Milan ‘Pr̆ekladové paradoxy: Pr̆ekladová literatura a nakladatelská praxe v Čechách po roce 1989’, In: Rády, Andrej, 14 × 0 pr̆ekladu. Praha: JTP, 1998, pp. 86-90.

Maňáková, Marta en Engelbrecht, Wilken: ‘Vertalingen van Nederlandstalige literatuur in Slowakije’, NEM 44.1 (2006), pp. 24-34.

Nouza, Jan: ‘Naučit se jazyk neznamená, že budete dobře překládat’. Můz̆es̆ (XIII) 4 (aug. 2005).

Pellar, Ruben et al.: Bibliografie van vertalingen uit het Nederlands in het Tsjechisch en Slowaaks vanaf 1890 tot 1993. Praha: JTP, 1994.

Pellar, Ruben et al.: ‘Aanvullingen bij de bibliografie van vertalingen uit het Nederlands in het Tsjechisch en Slowaaks vanaf 1890 tot 1993’. In: Bulletin van de vereniging voor Vlaamse en Nederlandse cultuur Ne-Be (V) 4 (2003).