Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 56

[p. 134]

Nederlandse klassieken in Duitsland
Lut Missinne & Anja Venjakob

De Nederlandse literatuur bloeit in Duitsland. Aan deze indruk ontkomt niemand die de lange lijsten van Nederlandse romans in Duitse vertaling van de laatste jaren bekijkt.¹ Vaak wordt de Frankfurter Buchmesse van 1993, toen Nederland en Vlaanderen ‘Schwerpunkt’ waren, als katalysator van deze vertalingenhausse aangewezen. In feite betekenden de vele promotieactiviteiten voor de Nederlandse literatuur op de Buchmesse '93 vooral een ondersteuning van een al bestaande interesse, die zich vanaf het midden van de jaren tachtig manifesteerde. Vóór die tijd werden er nogal lukraak Nederlandse auteurs in het Duits vertaald. Rond 1985 begon zich daarin een zekere structuur af te tekenen. Duitse uitgevers brachten niet langer lukraak losse titels op de markt, maar kregen interesse voor ‘auteurs’, ook de grote gerenommeerde uitgeverijen, als Suhrkamp, Hanser Verlag en Klett-Cotta legden belangstelling aan de dag voor vertalingen uit het Nederlands én de vertalingen werden in een voldoende geconcentreerde tijdspanne gepubliceerd. De drie opvallendste titels uit het midden van de jaren tachtig waren Rituale (1985) van Cees Nooteboom - het begin van het bijzondere succesverhaal van Nooteboom in Duitsland - Hugo Claus' Der Kummer von Flandern, dat in 1986 verscheen en in datzelfde jaar ook Das Attentat van Harry Mulisch. Op een paar jaar tijd waren daarmee een aantal vooraanstaande Nederlandse namen op de Duitse markt present, én - wat niet onbelangrijk is - ze werden in de toonaangevende feuilletons en kranten ook gerecenseerd.² Naast hedendaagse auteurs verschenen in deze periode ook enkele klassieken. Zo kwam Albert Vigoleis Thelens vertaling van J.J. Slauerhoff, Das verbotene Reich (1986) uit, sonnetten van Gerrit Achterberg verschenen onder de titel Dornröschen (1986), van Martinus Nijhoff werd Die Stunde X (1989) gepubliceerd en van Louis Couperus Het zwevende schaakbord (1987), in een vertaling van 1921, heruitgegeven.

In het jaar van de Buchmesse zelf, 1993 dus, kwamen meer dan zeventig nieuwe belletristische titels in het Duits op de markt, en tot op vandaag verschijnen er jaarlijks tussen de 30 en 45 nieuwe titels in Duitse vertaling. Er is over de oorzaken van dit succes al veel gespeculeerd. De Duitsers zouden vooral het vertelplezier van hun buren appreciëren en de manier waarop in het Nederlandse taalgebied het narratieve wordt gecombineerd met reflectie. Ook de verbinding van het alledaagse met het fantastische³ zou in de smaak vallen, net als het ironische karakter en de humor waarmee over de schijnbaar kleine dingen van het dagelijks leven wordt geschreven. Sommigen zijn van mening dat de sleutel tot succes ligt in het open karakter en het kosmopolitisme van de Nederlandse literatuur, waarbij vooral Nooteboom en Mulisch als voorbeeld dienen. Toch zijn er maar weinig Nederlandse auteurs die de Duitse kassa's laten rinkelen. Dat voorrecht is slechts weggelegd voor Connie Palmen met I.M. of voor de Suhrkampauteurs Cees Nooteboom en Margriet de Moor, die beiden oplagen van zes cijfers halen.

Toen men Harry Mulisch in 1989 vroeg welke boeken van hem nog in het Duits vertaald zouden worden, antwoordde hij: ‘Man will immer das neueste’.⁴ In aanzienlijke mate zijn Duitse uitgevers natuurlijk nog steeds gespitst op de recentste productie. In Duitsland net als hier te lande wordt de carrousel van nieuw verschenen boeken ook draaiende gehouden met auteurslezingen, interviews, leesavonden en boekpresentaties van levende schrijvers. De laatste jaren echter lijken Duitse uitgevers meer en meer de stap te durven zetten naar klassieke auteurs, wat men als een signaal zou kunnen zien voor de volwassenwording van een vertaalde literatuur.⁵ In 2001 nam Gustav Kiepenheuerverlag uit Leipzig het voortouw: met de aankondiging van een reeks van vier romans van W.F. Hermans in het Duits. Waltraud Hüsmert, die in 2004 de Martinus Nijhoff-vertaalprijs zou krijgen, tekende voor de vertalingen. Als eerste verscheen Die Dunkelkammer des Damokles (2001), in de volgende jaren kwamen Nie mehr schlafen (2002), Au Pair (2003) en tot slot Die Tränen der Akazien (2005). Manesse Verlag ging met een reeks klassieken van start, waarin de Nederlandse literatuur tot nog toe vertegenwoordigd is door Louis Couperus, Die langen Linien der Allmählichkeit (2002, Langs lijnen van geleidelijkheid) en Louis Paul Boons Der Kapellekensweg (2003), beide vertaald door Gregor Seferens, die met zijn vertaling Die Prozedur van Mulisch de Else Ottenprijs in de wacht sleepte. Unionsverlag in Zürich ontdekte Willem Elsschot en bracht Käse (2004) en Leimen (2005) in vertalingen van Gerd Busse op de markt, van Simon Vestdijk verscheen in 2005 Der kupferne Garten en van zijn Sint Sebastiaan en Ferdinand Bordewijks Karakter worden de Duitse vertalingen dit najaar verwacht.

1 Zie voor overzichten de webpagina van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds (www.nlpvf.nl) en de halfjaarlijkse kroniek in het tijdschrift nachbarsprache niederländisch (Münster). Informatie over Nederlandse literatuur in Duitse vertaling is te vinden in: Jaap Grave, Zulk vertalen is een werk van liefde. Bemiddelaars van Nederlandstalige literatuur in Duitsland 1890-1914. Nijmegen 2001; Carel ter Haar, Neue Niederländischsprachige Literatur in deutscher Übersetzung. Aktuelle Perspektive und Möglichkeiten. In: Juni 5 (1991) 1, p. 70-77.; Lut Missinne, Schluss mit ‘nie davon gehört’. Die niederländische Literatur in Deutschland. In: Michael Braun/Birgit Lermen (Hrsg.), Begegnung mit dem Nachbarn (II.): Niederländische Gegenwartsliteratur. Sankt Augustin: Konrad Adenauer Stiftung 2003, p. 51-88; Herbert van Uffelen, Moderne Niederländische Literatur im deutschen Sprachraum 1830-1990. Münster 1993.

2 Zie o.m. Ter Haar (1991).

3 Jaap Grave, Gesprek met Carel ter Haar over het succes van de Nederlandse literatuur in Duitsland. In: nachbarsprache niederländisch 13 (1998) 1/2, p. 105-110. Herbert van Uffelen, Die beste Literatur von Europa. Über die Ursachen des heutigen Erfolges der niederländischen Literatur im deutschen Sprachraum. In: Neerlandica Wratislaviensia IX. Warschau 1996, p. 9-21.

4 Ter Haar (1991).

5 Ook op andere manieren is de aanwezigheid van de Nederlandse literatuur in het Duitse taalgebied verstevigd. Moest men zich tot voor kort behelpen met fragmentarische overzichtswerken en met als enige Duitse literatuurgeschiedenis een uit 1970 stammende vertaling van R.F. Lissens' De Vlaamse letterkunde van 1780 tot heden, dan heeft zich die situatie met de Niederländische Literaturgeschichte (Metzler 2006) inmiddels ten goede gekeerd.

[p. 135]

Het gaat in al deze gevallen om auteurs die al eerder in het Duits waren verschenen. Couperus verwierf vooral in de jaren twintig van de vorige eeuw met zijn historische romans bekendheid in Duitsland. Met eerdere Duitse vertalingen van Willem Elsschot (Kaas uit 1952), Villa des Roses (1993) en met Simon Vestdijk, van wie in de jaren veertig en vijftig werk in het Duits verscheen, leek het aanvankelijk niet te vlotten. Louis Paul Boon behoorde dan weer tot de eerste Nederlandse auteurs die in de jaren zeventig met meerdere werken in het Duitse taalgebied present waren, al was het bij diverse uitgevers.⁶ De jubileumvertaling van De Kapellekensbaan door Seferens (2002), vijftig jaar na verschijning van de eerste druk, is inmiddels al de derde Kapellekensbaanvertaling.⁷ In 1970 had Hanserverlag Eine Strasse in Ter-Muren uitgegeven, een vertaling van Jürgen Hillner op basis van de verminkte, door Boon zelf ingekorte versie van 1964. Er werden 1.200 exemplaren van verkocht, geen bestseller, hoewel nog altijd beter dan de 500 exemplaren die in diezelfde periode van Willem Frederik Hermans Tränen der Akazien (1968) over de toonbank gingen. De Süddeutsche schreef toen naar aanleiding van de Hermansvertaling dat de tijd van de ‘Trümmerliteratur’ en van het ‘Kahlschlag-Nihilismus’ voorbij waren.⁸ Ook in de jaren tachtig bleek het met deze beide groten in Duitsland nog niet echt te lukken. De tweede vertaling van De Kapellekensbaan, dit keer vertaald als Ein Mädchen aus Termüren (1986), was een typisch ideologisch gekleurde DDR-uitgave, die Boon weliswaar al wat bekender maakte, maar een succesverhaal werd deze vertaling evenmin. Ook Hermans slaagde er met Nie mehr schlafen in 1982 nog niet om door te breken in Duitsland. Hoewel verschillende critici van oordeel waren dat er meer werk van hem vertaald moest worden, verscheen pas in 1986 met Unter Professoren weer een Hermansboek, dat overigens net als Tränen der Akazien niet in het toenmalige tijdsklimaat bleek te passen.⁹ Van al zijn boeken werd trouwens alleen Die Dunkelkammer (2001) gelezen als een boek dat met zijn oorlogsthematiek aansloot bij een actueel probleem, namelijk het terrorisme. Het was dus niet alleen Hermans' verzet tegen vertalingen - hij hield de vertaling van Nooit meer slapen tegen vanwege de gebrekkige kwaliteit en liet dit vervolgens gelden voor al zijn werk - maar ook het feit dat zijn thematiek niet actueel werd gevonden, die een doorbraak in Duitsland tegenhielden.

Zoals gezegd kwam de grote nieuwe poging van Kiepenheuer Verlag in het begin van het nieuwe millenium, met als startschot

6 Herbert van Uffelen, Met het oog op Frankfurt 1993. Perspectieven voor de Nederlandse literatuur in Duitse vertaling. In: Ons Erfdeel (1992) 5, p. 667-673.

7 Zie hierover Guillaume van Gemert, Hoe Ondine met Breughel van doen kreeg. In: Boelvaar Poef 3 (2003) 2, p. 77-93.

8 Jürgen Manthey, Metaphern der Entwurzelung. In: Süddeutsche Zeitung, 18.01.1969.

9 Rolf Grimminger, Nobelpreis für Professor Dingelam. In: Süddeutsche Zeitung, 21.01.1987.

[p. 136]

De donkere kamer van Damokles (2001). Voor het nawoord tekende Cees Nooteboom, in Duitsland hét uithangbord van de Nederlandse literatuur. Al op het buikbandje werd de Duitse lezer gelokt met een Nooteboomcitaat: ‘Die niederländische Literatur ist ohne Willem Frederik Hermans undenkbar.’

Inmiddels heeft Hermans op de Duitse boekenplanken zoals gezegd het gezelschap gekregen van nog enkele illustere overleden collega's. Het is interessant om te zien hoe de Duitse recensenten nu op deze klassieken reageren. Inmiddels zijn ze al wat gewend aan Nederlandse auteurs in het Duits: Marcel Möring, Connie Palmen, Leon de Winter, Maarten 't Hart, A.F.Th. van der Heijden naast kaskrakers als Margriet de Moor en Cees Nooteboom.

Toch is het opvallend dat in de recensies van de genoemde klassieken nauwelijks aan hedendaagse Nederlandse auteurs wordt gerefereerd. En dat, terwijl in de jaren negentig vertalingen uit het Nederlands vaak via andere, al bekende namen bij het lezerspubliek werden geïntroduceerd, in de aard van ‘noch ein Roman aus dem Land von Cees Nooteboom’. Opvallend is dat de klassieken veeleer in een Europees referentiekader worden geplaatst. Dat was al het geval toen Boon in 1970 aan het Duitse letterenfirmament verscheen. Toen klonken de grote Europese namen in de vergelijkingen: ‘Es ist, als hätte Marcel Proust aus dem Blickwinckel von James Joyce heraus geschrieben oder D.H. Lawrence mit der Feder von Zola. Aber auch Gogol und Doderer, Faulkner und Krieza, Vittorini und Lewis Caroll, Jean Paul und Henry Miller sind literarische Geschwister.’¹⁰ Ook in 2002 werden ter vergelijking de grote namen van stal gehaald. De haast obligate referentie aan Der Blechtrommel van Günther Grass, die zich volgens Ludger Jorissen¹¹ op De Kapellekensbaan zou hebben geïnspireerd, daargelaten, wordt Boon op het niveau geplaatst van André Gide, Diderot en Lawrence Sterne, een boek van ‘Hrabals formaat’ oordeelt een recensent, een ‘Glanzstück der modernen niederländischen Literatur’, dat naast Hugo Claus' Het verdriet van België op de boekenplank thuishoort.¹²

Dorothea Dieckmann van de Neue Zürcher Zeitung, die in de inleiding van haar recensie over Der Kapellekensweg wel de vele vertalingen van Nederlandse boeken in Duitsland ter sprake brengt, geeft daar meteen een kritische bedenking bij: ‘Seit einigen Jahren erfährt die niederländische Literatur in deutscher Übersetzung mehr Beachtung als im eigenen Land, dessen Kritiker diese Entwicklung mit Freude, aber auch Befremden betrachten. Denn der Boon spiegelt keineswegs die Qualität der heimischen Literatur. Gefällige Unterhaltung à la Margriet de Moor oder Maarten 't Hart überschwemmt den Markt, während etwa der Stern der niederländischen Nachkriegsliteratur, W.F. Hermans, erst kürzlich übersetzt wurde.’¹³

Meestal werd over Der Kapellekensweg in superlatieven geschreven: geniaal, grandioos, ‘eines der wuchtigsten, kühnsten, fantasievollsten und fabulierfreudigsten, mithin also interessantesten Bücher der niederländischsprachigen Literatur, ein Roman, der zu Recht den Rang eines Klassiekers der literarischen Moderne innehat.’¹⁴ Een enkeling in Der Tagesspiegel meent dat hij Boon een goeie raad had kunnen geven om het boek een steviger structuur (!) te bezorgen: het tot het Ondinekeverhaal beperken.¹⁵ Maar over het algemeen worden zowel Boon, Hermans als Elsschot als literaire hoogvliegers beschouwd, waarvan men hoogst verbaasd is die niet eerder ontdekt te hebben. De intro bij de recensie in de Frankfurter Allgemeine Zeitung van Die Dunkelkammer van Hermans liegt er niet om: ‘Ein Buch, das dreiundvierzig Jahre lang nicht aus dem Niederländischen ins Deutsche übersetzt wurde, das kein Buchmessenschwerpunkt aus der Versenkung hervorholen konnte, keine noch so große Renaissance der niederländischen Literatur in Deutschland und das jetzt also im Herbst erscheint, was kann man von einem solchen Buch erwarten? Eigentlich nicht viel. Denn so verschlafen ist die deutsche Verlagslandschaft doch nicht, daß sie sich über vierzig Jahre lang ein Meisterwerk aus dem Nachbarland entgehen ließe. Und doch ist genau das geschehen: “Die Dunkelkammer des Damokles” ist ein meisterhafter Roman des 1995 verstorbenen Willem Frederik Hermans, und er ist jetzt erstmals auf deutsch zu lesen.’¹⁶ Of deze ‘grandiose’ ontdekkingen ook tot grandioze verkoopcijfers leiden, is een andere vraag.

Frans Laarmans' vrouw kreeg in elk geval gelijk: Kaas marcheert altijd, ook al moest men lang op de Duitse doorbraak wachten. Dat de lancering van Käse in het jaar 2004 een succesverhaal werd, was vooral te danken aan Elke Heidenreich. Zij had het in haar populaire TV-programma ‘Lesen!’ een goeie 150 seconden lang over Käse en prees het als volgt aan: ‘Wer mal so richtig lachen wille beim Lesen, sollte sich an diesem Auftritt des Edamers in der Weltliteratur versuchen.’¹⁷ Dat was genoeg om Elsschot wekenlang een plaats in de Spiegel-bestsellerlijst te bezorgen. Kaas bereikte dit succes weliswaar pas na een tweede aanloop. In 1952 had Kalmann-Matter Kaas al in het Duits vertaald, maar pas een halve eeuw later bleek het Duitse publiek de Edammergeschiedenis te kunnen smaken.¹⁸ Gert Busse, die de vertaling uit 2004 maakte, baseerde zich overigens voor een groot deel op de eerdere vertaling uit 1952. Een jaar later lag Leimen in de Duitse boekhandels. De critici bleken echter vooral gewonnen voor Kaas, het eerste boek van deze ‘Vlaamse satiricus’, dat hen aan Franz Kafka en Erich Kästner deed denken. Käse werd als een hedendaags boek ervaren, terwijl men tegenover Leimen wat meer reserve aan de dag legde. Sommigen vonden de taal

10 Gecit. in Van Uffelen 1993, p. 441. [Het lijkt wel alsof Marcel Proust met James Joyces bril op heeft geschreven, of D.H. Lawrence met de pen van Zola. Maar ook Gogol en Doderer, Faulkner en Krieza, Vittorini en Lewis Caroll, Jean Paul en Henry Miller behoren tot zijn literaire familie.]

11 Ludger Jorissen, Die wiedergefundene Ehre des Oscar Schatt. Ein niederländisches Vorbild der ‘Blechttrommel’. In: Arcadia 24 (1989), p. 297-302.

12 Stephan Thönessen, Das Universum der Nachbarn. In: Stadtrevue Köln, juli 2003.

13 Dorothea Dieckmann, Poesie des geordneten Chaos.
In: Neue Zürcher Zeitung, 23.04.2003. [Sinds enkele jaren krijgt de Nederlandse literatuur in Duitse vertaling meer aandacht dan in eigen land, waar de kritiek deze ontwikkeling met vreugde maar ook met verwondering bekijkt. Want Boon biedt volstrekt geen weerspiegeling van de kwaliteit van de Nederlandse literatuur. Aardige ontspanning à la Margriet de Moor of Maarten 't Hart overspoelt de markt, terwijl de ster van de Nederlandse naoorlogse literatuur, W.F. Hermans, pas recent werd vertaald.]

14 Thomas Plaul, ‘Der Kapellekensweg’ Ein Meisterwerk der literarischen Moderne aus Belgien, in: Lesart 2003/1, p. 33-34. [een van de sterkste, vermetelste, fantasievolste, en dus een van de interessantste boeken van de Nederlandstalige literatuur, een roman die terecht tot de klassieken van de moderne tijd behoort.]

15 Willem Genazino, Der Niedergang des Wünschens. In: Der Tagesspiegel, 26.01.2003.

16 Volker Weidermann, Die große Verfinsterung des Lebens und der Bücher. In: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 12.04.2001. [Een boek dat 43 jaar lang niet van het Nederlands in het Duits is vertaald, dat door geen Buchmesse uit de vergetelheid kon worden gehaald, noch door die zo grote renaissance van de Nederlandse literatuur in Duitsland en dat nu in de herfst verschijnt, wat kan men van zo'n boek verwachten? Eigenlijk niet veel. Want zo achterlijk is de Duitse uitgeverswereld nu ook niet, dat ze meer dan veertig jaar lang een meesterwerk uit het buurland over het hoofd zou zien. En toch is precies dat gebeurd: ‘Die Dunkelkammer von Damokles’ is een meesterlijke roman van de in 1995 gestorven Willem Frederik Hermans, en die is nu voor het eerst in het Duits te lezen.]

17 Wie eens goed wil lachen bij een boek moet dit optreden van de Edammer in de wereldliteratuur maar eens proberen.

18 Over vertalingen van Kaas, zie Kaaskwesties (samengest. en ingeleid. door Hilde van Belle en Koen Rymenants). Antwerpen 2005; ook een dossier over ‘Duitse Kaas’ in: Filter. Tijdschrift over vertalen 11 (2004) 4.

[p. 137]

wat te stoffig¹⁹, ze hadden problemen met de oppervlakkige psychologisering of vonden dat Elsschot in Lijmen de handeling te weinig had uitgewerkt²⁰, wat soms leidde tot een slotoordeel enigszins in mineur, zoals in de FAZ: ‘Nur Boorman würde Elsschots kleinen Roman als Meisterwerk der flämischen Literatur rühmen. Aber eine unterhaltsame Satire, die den Leser zu keiner Zeit leimt, ist auch ihr Geld wert.’²¹ Opvallend is hoe sterk Kaas in de Duitse context wordt gelezen als een satire op maatschappij en kapitalisme: ‘Wirtschaftskrise, Arbeitslosigkeit und politische Polarisierung bilden das gesellschafltiche Umfeld des kleinen Angestellte Laarmans, der... stets über seine unmassgebliche Rolle als politisches Subjekt philosophiert: ‘Büroschreiber sind bescheiden, viel bescheidener als Arbeiter, die sich durch Aufsässigkeit und ihre Einigkeit etwas Achtung ertrotzt haben. Man sagt sogar, dass sie in Russland die Herren geworden sind.’²²

Over Der kupferne Garten (2005) van Vestdijk zijn de recensies erg schaars - een klassiek boek uit de Nederlandse literatuur ‘mit buddenbrookschem Flair’, zo wordt uit de perstekst overgeschreven - en hetzelfde geldt, zij het in iets mindere mate, voor Die langen Linien der Allmählichkeit (2002) van Couperus. Het succes dat Couperus haast een eeuw geleden in Duitsland te beurt viel, blijkt moeilijk te herhalen. In deze recente vertaling vielen de critici de grandiose atmosfeerbeschrijvingen op, de meesterlijke weergave van dialogen, maar ook een wat al te nadrukkelijk spel met de titelmetafoor.²³ Deze honderd jaar oude roman ‘hat etwas unerwartet Bewegendes’, vond de Süddeutsche Zeitung, en de FAZ schreef dat het verleden uit deze roman nog erg nabij lijkt. Grote waardering, maar geen recensies die hoge verkoopcijfers doen verwachten.

Erg verheugend is dan weer dat in de receptie van deze klassieke romans veel aandacht en lof te vinden is voor de kwaliteit van de vertalingen. Dat was vroeger niet zo: over de vertalers en hun prestaties werd nauwelijks gerept, tenzij bij een opvallend slechte vertaling. Die aandacht heeft niet zozeer met de recensenten als wel met de uitstekende vertalingen te maken. Nagenoeg in elke bespreking van De Kapellekensbaan wordt de vertaalkwaliteit geprezen: met ‘indrukwekkende zorgvuldigheid’ heeft Seferens Boon in een heldere, hedendaags en vitaal Duits omgezet. Ook Brusses Elsschotvertalingen werden geloofd en Waltraud Hüsmert kreeg zoals gezegd in de periode van haar Hermansvertalingen de Nijhoffprijs. Het valt te hopen dat de Duitse uitgevers op deze weg verder durven gaan, want de Duitse lezers kennen al veel middelmatigs uit de Nederlandse literatuur, het is tijd om onze klassieken boven te halen.

19 Martin Halter, Die Kunst des Leimens, in: Frankfurter Allgemeine Zeitung. 23-04-2005.

20 Wolfgang Schneider, Aus der Welt des schönen Scheins. In: Neue Zürcher Zeitung, 20.08.2005.

21 Halter, FAZ. [Alleen Boorman zou Elsschots kleine roman prijzen als een meesterwerk uit de Vlaamse literatuur. Maar een onderhoudende satire, die de lezer nooit lijmt, is ook zijn geld waard]

22 Ralf Stiftel, Die Kunden sind deine Feinde. In: Westfälischer Anzeiger, 16.06.2005. [Economische crisis, werkloosheid en politieke polarisering vormen het maatschappelijk milieu van de kleine beambte Laarmans, die voortdurend over zijn bescheiden rol als politiek subject filosofeert: ‘Klerken zijn nederig, veel nederiger dan werklieden die door opstandigheid an eendracht enige eerbied hebben afgedwongen. Men zegt zelfs dat zij in Rusland de heren geworden zijn.]

23 Bijv. in Gustave Seibt, Die blitzenden Messer der Eifersucht. In: Süddeutsche Zeitung, 04.12.2002.