Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 56

[p. 121]

[Nummer 316]

Vertalen en vertaalbeleid
Een gesprek met Carlo van Baelen
Julien Vermeulen

In de volgende bijdragen onderzoeken we enkele facetten van de Nederlandse en Vlaamse literatuur in het buitenland.

Zonder volledigheid te willen nastreven, brengen enkele medewerkers een recent aspect van de vertaalproblematiek of van de receptie van Nederlandstalige letteren naar voren. Om die thematiek in een ruimer verband te plaatsen, openen we met een interview: Carlo van Baelen van het Vlaams Fonds voor de Letteren licht het huidige vertaalbeleid toe.

Onlangs werd opgemerkt dat er van de Nederlandse literatuur nauwelijks iets beschikbaar is in Arabische of Turkse vertalingen. Twee doeltalen die, in Vlaanderen, toch integratiebevorderend zouden werken.

In 2003 hebben we met het Vlaams Fonds voor de Letteren prioriteiten gesteld en een doelgericht beleidsplan opgesteld. Concreet betekent dit dat we niet receptief wachten op vragen voor vertaalsubsidies van buitenlandse vertalers of uitgevers, maar dat we ons pro-actief inzetten om Vlaamse titels aan buitenlandse uitgevers te presenteren. We doen dus een actieve prospectie in Europa, contacteren en bezoeken buitenlandse uitgevers en gaan na welke titels van Vlaamse auteurs in hun fonds zouden kunnen passen. Binnen de budgettaire mogelijkheden hebben we prioriteiten moeten opstellen in verband met de doeltalen. In de eerste plaats bewerken we de aangrenzende taalgebieden. Via deze talen wordt de hele wereldmarkt bereikbaar. In deze benadering staan we niet alleen, ook het Nederlands Literair Productie- en Vertalingen Fonds - waar we intens mee samenwerken - is bij zijn oprichting in 1991 zo gestart. Intussen zijn ze wereldwijd actief en zijn China en Zuid-Amerika hun doelgebieden.

Binnen de buitenlandse markt wil u dus proberen specifieke niches te bereiken voor het Vlaamse of het Nederlandse boek?

Neen, helemaal niet. Het etiket ‘Vlaams’ of ‘Nederlands’ betekent voor de buitenlandse lezer weinig en is inhoud-loos. Het interesseert de lezer niet waar een boek vandaan komt, wel waar het over gaat. We pakken dus niet uit met het label ‘dit is Vlaams’, dat heeft geen effect. Het is trouwens ook bijzonder moeilijk om de eigenheid van de Vlaamse literatuur te omschrijven in een internationale context. Het conventionele Vlaanderen-beeld met alle stereotiepen van de Timmermans- en Claes-vertalingen bestaat niet meer. Die hardnekkige clichés die we lang geëxporteerd hebben, werken op de actuele markt niet meer na. In die zin willen we met onze presentaties niet direct vertrekken vanuit specifieke Vlaamse auteursnamen, maar eerder vanuit bepaalde thema's, titels of onderwerpen. Een voorbeeld: van Tom Lanoye zijn er titels die teveel voorkennis van Vlaamse en Belgische toestanden veronderstellen om die op de Europese lezers los te laten. Andere publicaties van hem, zoals de theatertekst Fort Europa bijvoorbeeld, hebben wel een internationale herkenbaarheid. We trachten in te schatten welke werken buitenlands potentieel hebben. Een titel van Dimitri Verhulst over de immigratiethematiek is herkenbaar en kan ook een breed publiek aanspreken.

Toch geeft u prioriteit aan bepaalde auteurs, u selecteert namen. Vrij veel jonge namen worden gepromoot. Steekt daar een bepaalde lijn in?

Dat we prioriteiten stellen is normaal. Dat is de essentie van een goed beleid. ‘Alles voor iedereen’ leidt tot een waardenloos en onoverzichtelijk aanbod voor buitenlandse uitgevers. Eerste criterium is de literaire kwaliteit - uiteindelijk is elke vertaling een ambassadeur voor het literaire aanbod in Vlaanderen, een mogelijke smaakmaker voor meer. Je pakt uit met het beste wat je in je boekenkast hebt. Tweede criterium is het ingeschat vertaalpotentieel waarbij elementen als universaliteit, authenticiteit, creativiteit, vertelkracht, vernieuwing, verrassing, fascinatie een rol spelen. Kortom de drijfveren voor een zoekende lezer in boekhandel of bibliotheek om voor een bepaalde titel te kiezen op basis van

Werk van illustratoren Dimitri Leue en Sabien Clement. Uit: M. Vermeulen, Colouring Outside The Lines. Flemish Illustrators Making Their Mark, Berchem, Flemish Literature Fund, 2006.

de beschikbare informatie. Uiteraard kijken we ook naar de algemene receptie in Vlaanderen en Nederland, welke (publieks)prijzen een boek kreeg, wat waren de verkoopsresultaten in Vlaanderen... Vanuit die combinatie van argumenten proberen we buitenlandse uitgevers te overtuigen onze voorstellen op te nemen in hun fonds. Hiervoor hebben we een repertoire van ruim 35 proza backlisttitels, aangevuld met recent verschenen titels. Uit dit pakket selecteren we een vijftal concrete publicaties waarmee we gericht naar een welbepaalde uitgever toestappen. We opteren voor een actieve, wervende aanpak met een één-op-één-relatie. Iedere uitgeverij heeft zijn eigen profiel, eigen literaire voorkeuren, een zichtbaar en analyseerbaar fonds, daar stemmen we de selectie op af. Door regelmatige persoonlijke contacten met uitgevers en vertalers, door leesrapporten en feedback kunnen we steeds doelgerichter gaan werken.

[p. 122]

Dimitri Verhulst
The Alasness of Things
Dimitri Verhulst (b. 1972) made a striking debut with The Room Next Door (De kamer hiernaast, 1999), a collection of short stories focused on the condition of a young man who knows that his girlfriend is making love with his friend in the next room. Verhulst also drew events from his own background: he comes from a broken home and spent time in foster homes and institutes as a child. He referred to this as well in Nothing, Nobody, and Reasonably Quiet (Niets, niemand en redelijk stil, 2000) and The Boredom of the Goalie (De verveling van de keeper, 2002), a satirical novel, set in the future, about a boy who has athletic talent but also a social handicap rooted in his background. A great hunger for emotional fulfillment emerges from his book of poems, Love, Unless Stated Otherwise (2001). He made his breakthrough with Problemski Hotel (2003), translated into English, German, Danish, French, Slovenian, Italian and Hebrew, a very funny but also poignant novel about the inmates of a closed mental institution in northern Belgium.
Factsheet over Dimitri Verhulst en zijn roman De helaasheid der dingen, uitgegeven door het Flemish Literature Fund (Vlaams Fonds voor de Letteren, www.vfl.be).

Publicitaire uitgave van het Vlaams Fonds voor de Letteren: Franse editie over Tom Lanoye met biografie, bibliografie en enkele vertaalde fragmenten

Besteedt u doelgericht aandacht aan specifieke genres?

Ieder genre heeft een eigen karakter en een eigen markt. Kleine marktsegmenten zoals dat van de poëzie vereist een specifieke aanpak. We maken een selectie van een tiental gedichten van bijvoorbeeld Luuk Gruwez of Roland Jooris, laten die vertalen door topvertalers in het Duits of Engels en presenteren die in mooi vormgegeven brochures om daarmee welbepaalde niches van de markt te bespelen: buitenlandse literaire tijdschriften, poëzieuitgevers, belangrijke festivals, vertalers... Op de websites van Poetry International Web presenteren we Vlaamse dichters in vertaling en op Lyrikline ondersteund met geluidsfragmenten. Met de ondersteuning van onze jeugdliteratuur zitten we aan het andere uiterste van het spectrum. Vlaamse uitgeverijen bieden een brede selectie van kwaliteitsvolle werken aan. Vooral onze illustratoren worden internationaal erkend voor hun vernieuwend en creatief werk. Daarom hebben we een rondreizende tentoonstelling samengesteld met recent werk van een twintigtal illustratoren waarmee we het prentenboek uit Vlaanderen in heel Europa promoten. Ze was reeds in Bologna, München, Lissabon en Saarbrücken. In april is die expositie in Boedapest, en ze gaat dit jaar nog naar o.a. Keulen, Cambridge en Mexico. Van het boek ‘Buiten de lijntjes gekleurd’, dat ter gelegenheid van deze tentoonstelling is samengesteld, hebben we trouwens een Engelse editie gemaakt die als catalogus bij de expositie functioneert. Auteurs die hun vertaling presenteren op buitenlandse podia ondersteunen we met reissubsidies. Of we trachten via de literaire podia poëzie en theaterteksten gepubliceerd te krijgen. Zo heeft de aanwezigheid van Vlaamse theaterauteurs in 2005 in Avignon in het spoor van Jan Fabre als gastcurator perspectieven geopend voor nieuwe vertalingen.

Verderop in dit nummer vraagt Paul Vincent zich af waarom sommige vertalingen aanslaan en andere niet. Zie je daar een bepaalde systematiek in?

We gaan er niet van uit dat een vertaald boek per definitie een kassucces wordt. Daar spelen teveel factoren en parameters in mee. Het is een kwestie van de juiste titel op het juiste moment voor het juiste publiek. Ook publicitaire factoren hebben een grote invloed. De Duitse vertaling van Elsschots Kaas was een groot succes omdat het met veel lof vermeld werd in een veel bekeken Duits literair tv-programma. Vooral de synergie van diverse netwerken is bij de promotie van een titel essentieel. De residentiewerking van Het beschrijf en Passa Porta in opdracht van de Vlaamse gemeenschap biedt auteurs en vertalers de mogelijkheid om een tijd in Vlaanderen te werken; de aanwezigheid op buitenlandse boekenbeurzen; schriftelijke informatie; de vertalingendatabank; de lectoraten Nederlands in het buitenland... het zijn allemaal schakels in een complex proces. We ondersteunen ook de literaire vertalers door professionaliseringskansen en workshops in te richten. Auteursbezoeken in diverse landen en deelname aan literaire manifestaties brengen onze literatoren ook met een potentieel publiek in contact. Jeugdauteurs als Bart Moeyaert en Gerda Dendooven, maar ook dichters als Stefaan van den Bremt of Miriam Van hee kunnen bijdragen tot de actieve promotie van het vertaalde werk. Buitenlandse uitgevers publiceren ook niet graag ‘one shot’, ze rekenen erop dat een auteur meerdere titels op zijn naam heeft die allemaal een zeker potentieel hebben bij het doeltaalpubliek. Als

[p. 123]

Publicitaire uitgave van het Vlaams Fonds voor de Letteren: Duitse editie over Luuk Gruwez met een selectie van vertalingen.

er meerdere werken van één auteur bij een bepaald huis verschijnen, dan wordt er een zeker ‘merk’ gecreëerd, wat de commercialisering van het oeuvre ten goede komt. Vanuit dit standpunt is het essentieel dat het Vlaams Fonds voor de Letteren naar de buitenlandse uitgevers geloofwaardigheid opbouwt. Gelukkig kunnen we in de nabije toekomst onze werking verder versterken. Dit najaar richten we een aparte cel ‘buitenland’ op. De huidige versnippering van de middelen verandert in een gebundelde en continue werking. Dit kan omdat de beheersovereenkomst 2006-2010 die we afsloten met de minister van cultuur ons toelaat de planning voor de komende jaren verder uit te werken, vanuit een zekerheid in verband met het budget en met de werkingstoelagen.

Naar de Franse markt toe zouden we verwachten dat de rol van de Franstalige gemeenschap in België als filter of katalysator zou kunnen fungeren.

Niets is minder waar. Waalse literaire uitgevers zijn nagenoeg onbestaande, tenzij je gaat werken in het circuit van de bibliofiele of semi-professionele uitgeverijen. Verder is er ook een totale wederzijdse onbekendheid, een culturele kloof tussen de Vlaamse en de Franstalige (literaire) gemeenschap. Zoals de literaire productie van Vlaamse auteurs grotendeels verschijnt bij Nederlandse uitgeverijen, zo wordt de Frans-Belgische markt volledig gedomineerd vanuit Parijs. Onze inspanningen naar de Franse literaire markt richten zich dus effectief op het Parijse uitgeverscircuit. Vorig najaar was Vlaanderen gastland op de Foire du livre de jeunesse in Namen. Via de prentenboeken hopen we eerste openingen te maken naar onze buren.

En daar ontplooit u ook een actieve strategie?

Ja, niet alleen in Frankrijk, maar ook in Duitsland en in andere landen contacteren we op een dynamische wijze de buitenlandse uitgevers. Over een aantal auteurs hebben we Engelstalige brochures - auteursfiches zoals wij ze noemen - waarin we een concrete titel, de auteur en zijn oeuvre al dan niet in vertaling beknopt voorstellen. Daarbij focussen we ook op titels, we selecteren en vertalen een uitgebreid fragment, voegen er enkele perscommentaren bij. Diane Broeckhoven, Dimitri Verhulst, Stefan Brijs, Tom Lanoye, maar ook klassiekers als Elsschot of Boon brengen we op die manier onder de aandacht. We sturen ook boeken en recensies naar vertalers die we toch een beetje als ambassadeurs van onze literatuur beschouwen. Samen met het Nederlands Literair Productie- en Vertalingen Fonds (NLPVF) stellen we tweemaal per jaar een selectie samen uit de voorjaars- en najaarsproductie en die bundelen we onder de titel 10 Books from Holland and Flanders. De voorbije jaren brachten we zo de nieuwe romans van Bart Koubaa, Peter Terrin en Patrica De Martelaere en Abdelkader Benali onder de aandacht. Voorjaar 2006 waren dat de titels Ultramarijn (Henk van Woerden), Verfhuid (Rascha Peper), De engelenmaker (Stefan Brijs), Normale dagen (Esther Gerritsen), Izak (P.F. Thomése), Stoom (Willem van

K. VII Nocturne

De enige die mij voor altijd wou
is doodgegaan vannacht, om kwart voor drie.
Ik had haar nieuwe longen beloofd,
een prettig hart, een knappe hals.
Wat moet ik met dat alles nu?

Wat moet ik met haar spelden en haar ringen,
haar nagellak, haar bodymilk?
Of met haar nachtpon die, nog nieuw,
toch al de sporen droeg van oude lust?
En wie zal nog haar ogen willen
die tot laatst maar bleven smeken:
bedaar, mijn lijf, laat mij met rust.

Er is geen kast, geen pakhuis groot genoeg
voor al die ledematen en organen
die stierven om te mogen spoken.
Een lichaam heeft te veel details.
Men kan het niet verzamelen.

Maar kwart voor drie, of bijna toch.
Ik deed alsof ik sliep. Zij niet.
Zij ging, zo opgelucht en ingetogen,
alsof zij in zichzelf een deuntje zong.

K. VII Nagliedje

Die enigste een wat my altyd wou hê
is dood vannag, om kwart voor drie.
Ek het haar nuwe longe beloof,
'n vrolike hart, 'n lieflike keel.
Waar moet ek met dit alles heen?

Wat doen ek met haar borsspelde en ringe,
haar lipstiffie, haar handeroom?
Of met haar kamerjas wat, splinternuut
tog al die spore dra van stokou lus?
En wie wil graag haar oë hê,
wat tot die laaste aanhou smeek het:
bedaar, my lyf, laat my met rus.

Daar is geen kas, geen laailoods groot genoeg
vir al die ledemate en organe
wat sterwe moes om te mag spook nie.
'n Liggaam het té veel détails.
Geen mens kan dit versamel nie.

Skaars kwart voor drie of ampertjies.
Ek het gemaak asof ek slaap. Sy nie.
Sy het vertrek, só verlig en ingetoë,
asof sy vir haarself 'n deuntjie sing.

Uit: Luuk Gruwez, Vuile Manieren, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1994. Vertaling: H.P. van Coller.

[p. 124]

K. VII Nocturne

Die einzige, die mich für immer wollte,
ist heute Nacht gestorben, Viertel vor drei.
Ich hatte neue Lungen ihr versprochen,
ein schönes Herz und einen hübschen Hals.
Was soll ich jetzt mit alledem?

Was soll ich mit den Nadeln und den Ringen,
ihrem Nagellack, ihrer Bodymilk?
Oder mit dem Nachthemd, das, noch neu,
schon alle Spuren trug von alter Lust?
Wer will noch ihre Augen haben,
die bis zuletzt inständig baten:
sei still, mein Leib, laß mich in Ruh.

Da ist kein Schrank, kein Speicher groß genug
für all die Glieder und Organe,
die starben, um herumzuspuken.
Ein Körper hat zu viele Teile.
Man kann ihn nicht bewahren.

Jedoch Viertel vor drei, oder beinahe.
Ich tat, als schliefe ich. Sie nicht.
Sie ging, zo andächtig und so erleichtert,
als sommte sie ein Liedchen vor sich hin.

K. VII Nocturne

La seule qui me voulait pour toujours
est morte cette nuit, à trois heures moins le quart.
Je lui avais promis de nouveaux poumons,
un coeur confortable, un cou gracieux.
Que faire de tout cela maintenant?

Que faire de ses broches et de ses bagues,
de son vernis à ongles, de ses laits corporels?
Ou de sa chemise de nuit qui, encore neuve,
porte cependant les traces de vieilles voluptés?
Et qui voudra encore de ses yeux
qui jusqu'à la fin ne cessèrent de supplier:
calme-toi, mon corps, laisse-moi tranquille.

Il n'est armoire, il n'est entrepôt assez grands
pour tous ces membres et organes,
morts pour pouvoir nous hanter.
Un corps possède trop de détails.
On ne peut le rassembler.

Mais trois heures moins le quart, ou presque.
Je faisais semblant de dormir. Pas elle.
Elle est partie, si soulagée et si discrète,
comme si elle se chantait une chanson.

Uit: Luuk Gruwez, Vuile Manieren, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1994. Vertaling Duits: Maria Csollány, Frans: Marnix Vincent.

Toorn), De vuurwerkmeester (Chris de Stoop), Hemelval (Arjan Visser), De president (Khalid Boudou) en Zwerm (Peter Verhelst). Op die manier komen ook jonge auteurs aan hun trekken: Slaap van Annelies Verbeke is intussen verkocht aan uitgevers in veertien landen, Problemski Hotel van Dimitri Verhulst wordt vertaald in twaalf talen. Maar ook gecanoniseerde auteurs betrekken we in onze subsidiepolitiek. Voor vertalingen van klassiekers hebben we zelfs een stimulerende vertaalstrategie die duidelijk tot uiting komt in onze subsidiëringen. Enkele steekproeven ter illustratie. Voor een Portugese vertaling van Elsschots Kaas gaven we een vertaalsubsidie van 2.650 euro, voor een Russische vertaling van Lampo's De komst van Joachim Stiller werd 2000 euro gereserveerd, voor een Poolse vertaling van Vallen van Anne Provoost subsidieerden we 1.131 euro en voor een Italiaanse versie van Claus' De geruchten trokken we 1.985 euro uit. De Spaans-Mexicaanse editie Más allá de mis manos, waarin zeven Vlaamse dichters vertaald werden, mocht rekenen op 2.700 euro vertaalsubsidie. In 2006 werd een totaal bedrag van 68.576 euro aan vertaalsubsidies uitgekeerd, verdeeld over 41 verschillende publicaties. Aan 18 projecten werd in totaal 22.293 euro aan productiesubsidies toegezegd. Voor het jaar 2005 bijvoorbeeld hebben we 42 vertaalprojecten ondersteund voor een totaal bedrag van 102.000 euro aan vertaalsubsidies: 18 prozawerken, 10 poëzieprojecten en verder literaire non-fictie (3), toneel (4) en jeugdliteratuur (7). Dat was beduidend meer dan de vorige jaren: 32 projecten in 2004, 39 in 2003 en 33 in 2002.

Vlaamse literatuur in het buitenland brengen blijft een werk van lange adem, maar al deze inspanningen werpen zeker vruchten af: op de online database van het Nederlands Literair Productie- en Vertalingen Fonds waarin alle vertalingen van literaire werken uit Vlaanderen en Nederland worden verzameld, vind je een overzicht van de Nederlandstalige literatuur in vertaling. En die bevat intussen al meer dan 10.000 titels.

Website Nederlands Literair Productieen Vertalingen Fonds: www.nlpvf.nl

Website Vlaams Fonds voor de Letteren: www.vfl.be