Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 52

[p. 299]

Beschouwing: kerken en wettelijk beschermen
Miek Goossens

Op de lijsten van beschermde gebouwen in Vlaanderen zijn de kerken ruim vertegenwoordigd. Vlaanderen telt in totaal een kleine 2000 kerkgebouwen waarvan tot op heden ongeveer de helft geniet van een geheel of gedeeltelijk beschermd statuut, hierbij geen onderscheid gemaakt tussen parochie- en kloosterkerken, en zonder de kapellen gerekend.

Dit is verdedigbaar aangezien kerken vrijwel steeds een belangrijke historische, culturele en architecturale betekenis hebben. Doorheen heel de geschiedenis van Vlaanderen is de invloed van de katholieke kerk zeer groot geweest, en dit niet enkel op spiritueel vlak. Denken wij maar aan de inbreng van de kerk doorheen de geschiedenis in de gezondheidszorg en het onderwijs. Deze betrokkenheid is zichtbaar gemaakt met gebouwen. In het Vlaamse platteland zijn de kerktorens de oriëntatiepunten in het landschap, en onze dorpen en steden hebben zich rond kerkgebouwen ontwikkeld. Men hoeft niet kerkelijk te zijn om het belang van dit deel van het collectieve geheugen van Vlaanderen te erkennen.

Opmerkelijk fenomeen is dat, ondanks de reeds ruime vertaling van dit historisch gegeven in beschermingen, de jongste jaren het aantal beschermingen van kerken opmerkelijk toeneemt¹, vooral voor het eerder recent gerealiseerde kerkelijk patrimonium, met name het 19^de en 20^ste eeuwse. Ontegensprekelijk drukte de 19de eeuw een zware stempel op de kerkenbouw, hetgeen zich vertaalt in het stijgend aantal beschermingen van kerken in neostijlen. Maar daarnaast zijn er in de tussenoorlogse periode zonder twijfel architecturaal interessante kerken gebouwd, en verdienen een aantal recente kerken de aandacht van de monumentenzorg door hun vernieuwend concept. De motivering voor de bescherming van dergelijke gebouwen kan dan ook gemakkelijk worden geformuleerd en de financiële consequentie voor het behoud en instandhouden kan alleen al vanuit het architecturale belang worden verantwoord.

Deze categorie van kerkgebouwen vormt niet direct het probleem.

Het probleem spitst zich echter toe op het minder waardevolle kerkenbestand dat buiten het begrip monument valt zoals wettelijk omschreven en dat dreigt zonder gebruiker te vallen. Het afnemend aantal liturgische activiteiten in deze kerken kan slechts moeizaam of sporadisch gecompenseerd worden door aanvullend, voor de hedendaagse maatschappij zinvol gebruik dat tegelijkertijd respect opbrengt voor de waarden - spiritueel en architecturaal - van het gebouw en dat meestal in de culturele sfeer ligt. Drastische herbestemming, naar gemeentehuis, of voor bewoning bijvoorbeeld, voor zover aan dit soort van recuperatie ter plekke nood zou zijn, heeft vrijwel steeds een vernietiging van het ruimtelijk concept voor gevolg, evenwel een essentieel kenmerk van een kerkgebouw. Deze categorie van kerkgebouwen dreigt verlaten en ongebruikt en dus verstoken van onderhoud en herstel achter te blijven.

West-Vlaanderen bijvoorbeeld ziet zich thans geplaatst voor het toenemend aantal aanvragen voor bescherming van de kerken die na de Eerste Wereldoorlog heropgebouwd werden in de frontstreek. De monumentenzorger ziet zich voor een vrij arbitraire taak gesteld om in deze categorie van gebouwen, waarvan de geschiedenis en de stijlkenmerken zeer gelijklopend zijn, een verantwoorde selectie te maken. Hun fysieke aanwezigheid is immers, zoals geldt voor alle kerkgebouwen, steeds dominant en zij vormen de kern van een stedenbouwkundige ontwikkeling die moeilijk weg te denken valt. De wil bestaat om deze parochiekerken voor de - soms sporadische - erediensten open te houden.

Toch lijkt het alsof bescherming het enige middel zou zijn om aan deze gebouwen een kans op overleven te bieden. Is er echter voldoende reden om hun maatschappelijk nut te rechtvaardigen?

Het mag gezegd dat de voordelige financiële regeling voor restauratiewerken aan beschermde gebouwen bestemd voor de eredienst aan dit fenomeen zeer zeker niet vreemd is. Kerken gebouwd in voornoemde perioden zijn momenteel aan ingrijpende werken toe die de gewone onderhoudsbudgetten sterk overstijgen. Vele gemeenten, door het keizerlijke decreet van 1809 verplicht de financiële tekorten van de kerkfabrieken bij te passen, zien zich voor de onmogelijke taak gesteld de parochiekerken op hun grondgebied te onderhouden en te herstellen en doen via de weg van de bescherming een beroep op financiële tussenkomst van de hogere overheden, met name het gewest en de provincie².

Deze trend van beschermen van kerken doorzetten heeft voor gevolg dat de toekomst van het kerkelijk patrimonium meer en meer een zaak van de monumentenzorg wordt en dat er een polarisering dreigt tussen beschermde kerken met een financiële voorkeursbehandeling vanwege Gewest en Provincie, en een minderheid van niet beschermde, met een vrij vage, zelfs arbitraire en manipuleerbare grens tussen beide. De redenering doortrekken en enkel de beschermde kerken behouden, onderhouden en desgevallend een passende bestemming geven terwijl de andere een stille of gewilde dood mogen sterven, zou getuigen van een al te eenzijdige benadering van het fenomeen.

Daarenboven is de huidige financiële regeling voor onderhoud en restauratie niet dezelfde voor alle beschermde kerken. Beschermde gebouwen ‘erkend voor de eredienst’, waaronder de parochiekerken, genieten van de meest voordelige en volledige financiële tegemoetkoming vanwege de overheid, zonder bijkomende eisen naar gebruik. De beschermde kloosterkerken, die juridisch gesproken doorgaans in het bezit zijn van private rechtspersonen, moeten aan strenge voorwaarden te voldoen, onder meer wat openstelling voor het publiek betreft.

1 In het rapport van de Stichting Vlaams Erfgoed ‘Omtrent Kerkelijk Cultureel Erfgoed’(1999) is sprake van ‘ruim vijfhonderd beschermde kerken’(p 9) Op 10/9/2003 geeft de Afdeling Monumenten en Landschappen Brussel het cijfer 939 definitief, geheel of gedeeltelijk, beschermde kerken.

2 Voor niet beschermde parochiekerken is de toelage van het Gewest veel lager (30% i.p.v. 60%) en zonder tussenkomst van de Provincie(20%)

[p. 300]

De toenemende ontkerkelijking van de maatschappij doet vragen oproepen over de onderliggende mechanismen van deze financieringen naast het feit dat de ganse gemeenschap uiteindelijk financieel bijdraagt tot de instandhouding van het kerkelijk patrimonium.

De problematiek van de toekomst van onze kerken is te complex om het in toenemende mate tot de invalshoek - én de financiering³ - van de monumentenzorg en dus de erfgoedwaarde te herleiden. De vraag naar het maatschappelijk nut dient breder en algemener te worden gesteld als aanvulling op de aandachtspunten met betrekking tot de erfgoedwaarde zoals thans wettelijk geformuleerd.

Een polarisering tussen ‘beschermd’ en niet ‘beschermd’ in de huidige wettelijke betekenis van het woord lijkt geen oplossing voor de toekomst van het kerkelijk patrimonium.

Een globale benadering voor de totaliteit van het Vlaamse kerkenbestand dringt zich op. In andere problematische - meer bepaald economische - domeinen werd aan een moeilijke situatie een oplossing geboden, bijvoorbeeld door het uitwerken van een specifieke reglementering, gepaard aan de nodige financiering.⁴

Sinds het Lambermont - akkoord is de bevoegdheid over de openbare eredienst overgedragen van de federale naar de Vlaamse regering. Dit impliceert dat de Vlaamse regering thans medezeggingschap kan hebben over de bestemming van de gebouwen bestemd voor de openbare eredienst. De factor ‘gebruik’ zou voortaan algemeen een bijkomende maatstaf kunnen worden bij de toekenning van gemeenschapsgelden voor het instandhouden van het patrimonium bestemd voor alle erkende erediensten. Dat bij een dergelijke totaalbenadering keuzes zullen moeten gemaakt is duidelijk.

Allicht de gelegenheid om tot een synthese te komen van zowel de spirituele als de economische én de erfgoeddimensies van de cultusgebouwen, wat zou kunnen leiden naar oplossingen die aangepast zijn aan de actuele sociale en economische context die niet noodzakelijk mercantiel of zinloos moeten zijn⁵. Veralgemening van de doelstelling van de hedendaagse monumentenzorg,waarbij gestreefd wordt naar een ‘integrale’ benadering die algemeen de ontsluiting en de integratie van het erfgoed in een breder en actueel maatschappelijk gebeuren inhoudt, kan hierbij een leidraad zijn.

Diksmuide, Kaaskerke, Sint-Bartolomeuskerk(1928), schip Er is heel wat te doen geweest rond de plannen voor (gedeelde) herbestemming van deze parochiekerk naar stedelijk archief. Is Vlaanderen voor dit soort van oplossingen niet klaar?

Ieper, Zuidschote, Sint-Leonarduskerk (1922-23) vanuit het Z-0
De West-Vlaamse frontstreek telt minstens 50 analoge parochiekerken die alle heropgebouwd werden na de Eerste Wereldoorlog in de jaren 1920. Het verlenen van een beschermd statuut zonder meer betekent geen oplossing voor de toekomst van deze gebouwen.

3 In 2003 heeft het Vlaams Gewest 44% van het totaalbudget voor financiele ondersteuning van restauraties van beschermd patrimonium toegekend aan gebouwen bestemd voor de eredienst. Daarenboven gaat ca 3/4 van het budget voor onderhoudspremies voor openbare gebouwen naar kerken en kapellen

4 Reeds in 1978 heeft het Waalse Gewest, als een der eerste regio's van de geïndustrialiseerde landen, een reglementering uitgewerkt met het oog op de gezondmaking van ‘sites d'activité industrielle désaffectés’
Voor Vlaanderen kan de globale aanpak voor de sanering van de Limburgse mijnterreinen via een Europees programma als voorbeeld gelden Het begrip ‘saneren’ gold er deels ook voor restauratie van het gebouwenbestand.

5 Conclusie van de bijdrage van Icomos Belgium in ‘Heritage at Risk’ Icomos World Report 2001/2002 on Monuments and Sites in danger. Belgium: Case-Churches'.