Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 52

[p. 294]

Van klooster naar architectuurschool
Raymond Van Wassenhove & Marc Dubois

De stad Gent bezit een aantal voorbeelden waarbij oude kloostercomplexen een nieuwe bestemming kregen. De Sint-Pietersabdij is nu een belangrijk onderdeel van de culturele infrastructuur en fungeert als de ‘KunstHal’, een plaats voor tijdelijke tentoonstellingen. Het oude dominicanenklooster naast de Sint-Michielskerk stond jaren zwaar vervallen toen in 1963 de Gentse Universiteit besloot het pand aan te kopen om het vervolgens grondig te restaureren. Het voormalig kloostercomplex werd een belangrijk onderdeel van het gebouwenpatrimonium van de Universiteit.

In de jaren tachtig, onder het directeurschap van Walter Steenhoudt, was de architectuurafdeling van Sint-Lucas Gent op zoek naar een nieuwe locatie, liefst in de binnenstad. De gebouwen aan de Zwartezusterstraat waren te klein geworden om zowel het Departement Beeldende Kunst als Architectuur te huisvesten. De keuze viel uiteindelijk op het ‘tweede’ klooster van de Dominicanen gelegen binnenin een groot stedelijk bouwblok, gevormd door de Hoogstraat, Holstraat, Theresianenstraat en Marialand. Het groot gebouwencomplex is enkel te zien vanaf Marialand. Het complex werd in erfpacht genomen en in fasen gerenoveerd onder leiding van architect Herman De Witte. Ondertussen werd de kerk van de Dominicanen in de Holstraat uit 1854, een neogotische constructie met een erg lompe volumetrie, op de monumentenlijst geplaatst zonder te weten wat de herbestemming kan zijn van dit kerkelijk gebouw. Dat gebouw is gedoemd om jaren leeg te staan.

Een locatie voor een leprozerie (1146-1623)

In de 12de eeuw overspoelde de melaatsheid onze gewesten. Daartoe werd op vele plaatsen een leprozerie opgericht. Het bestuur van Gent kocht hiervoor een behoorlijk stuk grond af van de Sint-Baafsabdij, gelegen ten noorden van de Torrepoort, buiten de grenzen van de ontluikende middeleeuwse stad. De gronden stonden bekend onder de naam ‘Marialand’. De Akkerstraat is onder meer een verwijzing naar het gasthuis, omdat de melaatsen ook wel ‘akkerzieken’ genoemd werden. Het ‘Gasthuis Onze Lieve Vrouw ter Lazarien’ werd gesticht in 1146 en de Doornikse bisschop, Walter de Marvis, bevestigde de oprichting en stond de bediening van het gasthuis toe aan een dubbelgemeenschap van broeders en zusters.

De melaatsheid verdween in onze gewesten in de tweede helft van de 16de eeuw en de leprozerieën werden stilaan overbodig. Door spanningen tussen de zusters die de bestuursmacht droegen en de broeders, verlieten deze laatsten definitief de leprozerie in juli 1604. Voortaan verzorgden enkel nog de zusters de schaars geworden melaatsen. Gezien een gedeelte van de gebouwen vrij gekomen was, wilde de stad Gent er een armenschool in onderbrengen. Daartoe werd toestemming verleend door de aartshertogen Albrecht en Isabella bij decreet van 24 september 1611.

Om tot een formele oprichting van een priorij, vervolgens abdij, over te gaan dienden eerst nog kerkelijke onderhandelingen gevoerd te worden met de bisschop van Gent. De toen residerende prelaat was monseigneur Antonius Triest. De zusters van het Rijke Gasthuis vroegen hem op 16 december 1624 om ontslagen te worden van de gehoorzaamheid aan hem en tegelijk de toestemming om hun eigen overste te mogen kiezen.

Abdij van het Rijke Gasthuis

Paus Urbanus VIII gaf zijn goedkeuring tot oprichting van de abdij in mei 1630, kort daarop gevolgd door de instemming van koning Filips IV. Het akkoord van bisschop Antonius Triest werd gegeven op 12 oktober 1630 waarbij meteen de aanstelling en eedaflegging van de eerste abdis volgde. Zuster Joanna Van der Sare werd de eerste abdis en er werd gestart met grote bouwactiviteit. De bestaande afzonderlijke gebouwen van de voormalige leprozerie worden opgenomen in een totaalplan, wat nog grotendeels af te lezen valt uit het huidige geheel omheen de vierkante binnentuin. Het is vooral onder de derde abdis, Eleonora de Bioul, dat de voornaamste werken beëindigd worden. Zij leidt de bouw van een nieuwe abdijkerk. Aan het einde 16de eeuw werd het abdissenkwartier uitgebouwd, een afzonderlijk complex tussen het klooster en een aantal dienstgebouwen, waarvan sommige gedeelten nog een kern uit de 13de en 14de eeuw bevatten.

Het kloosterleven, ook in deze abdij, kende bewogen jaren in de achttiende eeuw. Op 30 november 1794 moest de abdij een zeer zware belasting betalen en het jaar 1796 wordt dan het rampjaar. De gehele inboedel wordt geïnventariseerd met het verbod om iets ervan te doen verdwijnen. In oktober ko-

[p. 295]

men twee commissarissen van de Franse overheid de brief ter afschaffing van het klooster afkondigen. Binnen de twintig dagen moeten zij hun gebouwen verlaten. Op 7 november verlaten uiteindelijk 19 koorzusters en 11 lekenzusters hun geliefde abdij. Enkele jaren voordien waren zij onder het bestuur van keizer Jozef II ontsnapt aan de opheffing van hun gemeenschap, omdat zij erkend werden als een instelling van openbaar nut.

Op 18 februari 1797 werd de abdij in opdracht van de zusters teruggekocht door twee burgers, de heer De Grave en de heer Pypaert. De kerk werd ondertussen gebruikt als opslagplaats van veevoeder voor legerpaarden. Er komt nog een kortstondige heropleving van de gemeenschap, want op 10 juni 1798 gaan de abdis en de zusters opnieuw in een gedeelte van het klooster wonen. Sommige gedeelten worden aan burgers verhuurd voor bewoning, een ander gedeelte doet dienst als leslokalen voor de studenten van het bisschoppelijk seminarie. Na het oorlogsgewoel in 1809 in Vlissingen werden de gewonden en zieken van daaruit overgebracht naar het Rijke Gasthuis en daarvoor moesten de zusters andermaal hun gebouwen verlaten. Nu was het afscheid definitief. In totaal







kende de abdij negen abdissen. De laatste abdis, zuster Theresia Van Audenaert, bestuurde de abdij van 12 november 1793 tot aan haar dood, op 3 juli 1818.

Werkhuis en stadschool: een tussentijds verhaal

De zusters bleven nog geruime tijd eigenaars van de gebouwen. Vanaf 1812 werd een gedeelte verhuurd aan De Paepe-Speelman, die er een katoenspinnerij installeerden. Enkele jaren later, op 11 november 1817 werd het abdijcomplex verhuurd aan Philippe de Lens, burgemeester van de stad Gent. In een gedeelte werd er een ‘liefdadigheidswerkhuis’ ingericht, voor werklozen. Deze instelling werd toen ook wel ‘Arme Gasthuis’ genoemd. Tot in 1843 werkten er in de winter tot 800 en in de zomer gemiddeld 400 mannen, meestal wevers van zakken. In een ander



gedeelte werden kosteloze stadsscholen voor jongens en meisjes ondergebracht. Deze scholen krijgen op 5 augustus 1834 bezoek van koning Leopold I en koningin Marie-Louise. Op dat ogenblik waren er ongeveer duizend leerlingen ingeschreven.

Enkele jaren tevoren, op 22 augustus 1824, kocht kanunnik Pieter-Jozef Triest (stichter van o.a. de Broeders van Liefde en de Zusters van Liefde) het Rijke Gasthuis integraal aan. Kanunnik Triest verhuurde verder de gebouwen aan de stad. De kerk werd gerestaureerd en opnieuw voor de zondagsliturgie opengesteld in 1829. In 1834 werd deze ruimte als klaslokaal gebruikt.

Ondertussen kwam het dominicaans leven in Vlaanderen opnieuw op gang. In 1835 beginnen pater Pius Braeckman en pater Franciscus Ackerman aan de stichting van het eerste klooster na de Franse Revolutie. Na een jarenlange zoektocht kopen de paters op 17 mei 1845 de voormalige abdij van kanunnik B. De Decker, opvolger van kanunnik Triest. Helaas, de paters konden niet meteen aan de inrichting van hun nieuw klooster beginnen. Het huurcontract met de stad Gent verviel pas in november 1853. Een jaar daarna verhuizen de dominicanen naar hun nieuwe woonst. Eerst betrekken zij voorlopig het abdissenkwartier en nemen dan geleidelijk aan hun intrek in de inmiddels heringerichte kloostergebouwen. Ondertussen werd in de Holstraat een nieuwe kerk gebouwd. De kerk werd ingewijd in datzelfde jaar 1854. Omstreeks 1865 wordt de voormalige abdijkerk afgebroken. De open galerij op het noorden wordt eenvormig gemaakt met de drie overige pandgangen en in alle vensters worden glas-in-loodramen geplaatst. Boven de pandgang op het noorden wordt met recuperatiemateriaal, o.a. van de kerk, een verdieping opgetrokken. Tot 1988 werd hier de kloosterbibliotheek ondergebracht.

[p. 296]

Dominikanenklooster

Stilaan kwam het formele kloosterleven in de gebouwen aan de Hoogstraat op gang. In de loop der jaren was hier het noviciaat van de Vlaamse dominicanen ondergebracht, tot in 1968. In de jaren '30 werden op de zolderverdieping belangrijke verbouwingswerken uitgevoerd. In drie vleugels werd een dubbele rij kamers met middengang ingericht evenals een kapel. Het klooster was eveneens de thuisbasis van vele predikanten en lesgevers. Het klooster was ook de trefplaats voor de vrouwelijke en mannelijke afdeling van de dominicaanse lekenorde. In de jaren zeventig verbleven er een tijdlang een aantal studenten ‘op kot’; een soort internaat voor jongens van het HIGRO en van het Sint-Lucasinstituut. Omstreeks 1980 groeit steeds sterker de idee om met de gedeeltelijk vrijgekomen gebouwen nieuwe apostolaatvormen op te starten. Maar ook bescherming van dit historisch erfgoed dringt zich op. Begin de jaren tachtig wordt bij koninklijk besluit het klooster als monument beschermd en de omgeving als landschap. Dit was ook de start van de restauratie van het complex.

Architect Herman de Witte en architect Paul De Pue zullen de studie, opmetingen, werken en herbestemming met de noodzakelijke aanpassingen leiden en tot een goed einde brengen. De feitelijke restauratie kreeg een eerste aanzet door een spoedprocedure voor ‘instandhouding’ in 1984 en kon reeds in oktober 1988 in definitieve uitvoering gaan. Meteen begon de zoektocht naar een nieuwe bestemming. Na twee jaar zoeken en overleggen werd een erfpacht gesloten met het Hoger Architectuurinstituut Sint-Lucas. De basisstructuur van het complex bleek perfect geschikt te zijn voor het onderbrengen van grote ontwerpateliers. In maart 1995 ontstond de Hogeschool voor Wetenschap & Kunst, waarbij Architectuur Sint-Lucas Gent & Brussel een Departement werd. De Dominicanen verlaten in 1999 de Hoogstraat en wonen nu in het Sint-Elisabethbegijnhof in Sint-Amandsberg.

[Foto's: Kristien Daem]

In 1992 werd het eerste gedeelte van het gerestaureerde klooster in gebruik genomen. Met de aankoop van een smal pand aan de Hoogstraat werd het mogelijk een rechtstreekse verbinding te maken tussen de pandgang en de Hoogstraat, een belangrijke invalsweg van de Gentse binnenstad. Het gehele complex aan de buitenzijde kreeg een driekleurige verflaag. De kleurenkeuze gaat terug op wat bij het technisch onderzoek werd teruggevonden: donkerrood of ossenbloed voor de baksteenpartijen; beige op alle natuursteen en alle omlijstingen van vensters en deuren en grijs op de waterplinten. Tegelijk werd aan de westkant een boomgaard omheen de parking aangelegd en reconstrueerde men een binnentuin naar klassiek model. Aan het abdissenhuis koos men voor een stenen binnenpleintje met enkele mispelaars.

Verschillende docenten werden betrokken bij de renovatie. Naast Herman De Witte werd een beroep gedaan op Hugo Callaert voor kleurenadvies en op interieurarchitect Stefaan Onraet voor de inrichting van de cafetaria. De landschapsarchitecte Ann Voets ontwierp de heraanleg van de aanpalende tuinen en de parkeerplaats.

Noot

Voor deze tekst werd gebruik gemaakt van een niet-uitgeven tekst van Raymond Van Wassenhove, dominicaan (2002)