Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 52

[p. 287]

‘Une vie Nouvel’ voor een kerk
Marc Dubois

Sarlat-la-Canéda, een kleine historische stad in de Franse Périgord bezit een rijk historisch patrimonium. De binnenstad staat op de UNESCO wereldlijst van uitzonderlijke sites. De stad kende bloeiperiodes en verval, wat samengaat met een grote bouwactiviteit gevolgd door verwaarlozing en radicale vernieling. Ook in Sarlat heeft de Franse Revolutie zware gevolgen gehad voor het kerkelijk patrimonium. De Sainte-Mariekerk werd buiten dienst gesteld en kwam in handen van verschillende privé-personen. Een gedeelte van het interieur werd in 1840 gered door Prosper Mérimée, bekend schrijver die tevens inspecteur was van de dienst ‘Monuments Historiques’. In de 19de eeuw werd een gedeelte van de kerk gesloopt en werden de bouwstenen gerecupereerd voor andere constructies. De kerk werd een ‘steengroeve’! Zo verdween het koor van deze elegante gotische kerk en één van de zijbeuken werd verbouwd tot winkel met woongelegenheid op de verdiepingen. Wat overbleef heeft vervolgens dienst gedaan als fabriek voor salpeterzuur, werkplaats, opbergruimte, postkantoor en in de jaren '50 / '60 als dispensarium. Nadien volgde leegstand en verder verval.

Sainte-Mariekerk in Sarlat-la-Canéda. [Foto: Marc Dubois]

Het stadsbestuur nam in de jaren '90 het initiatief dit bouwwerk te restaureren om vervolgens een nieuwe publieke bestemming te geven; geen restaurant of museum, wel een bestemming die met het dagelijks leven van de stad te maken heeft. Het moest een overdekte binnenruimte worden die in directe relatie staat met de publieke ruimte, zelfs met het belangrijkste stedelijk plein. Voor deze bijzondere opdracht werd een beroep gedaan op een architect die zijn jeugd heeft doorgebracht in Sarlat en die ondertussen één van de grote architecten is geworden in Europa, Jean Nouvel (^o1945). Zijn oeuvre is indrukwekkend, van het Institut du Monde Arabe in Parijs tot het Kunst- & Congrescentrum in Luzern. Maar ook in zijn kleinere realisaties, zoals het hotel Saint-James nabij Bordeaux en het nieuw Gallo-Romeins museum ‘Vesunna’ in Périgueux, toont Nouvel zijn talent om tactvol te opereren in een complexe historische site.

De opdracht voor de Sainte-Mariekerk bestond uit drie delen. De centrale ruimte van de kerk moest fungeren als permanent overdekte marktruimte voor het etaleren van streekproducten. Daarnaast moest het interieur ook worden gebruikt als kleine expositieruimte. Tot slot werd geopteerd voor het aanbrengen van een lift in de toren om de vele toeristen een panoramisch zicht te geven over Sarlat. De voorgestelde ingreep van Nouvel is gelijktijdig complex en glashelder. Hij introduceert twee enorme beweegbare stalen vlakken, net grote sluisdeuren. De deuren zijn geschilderd in een monochroom grijs om aan te sluiten bij de kleur van de natuursteen die gebruikt wordt als dakbedekking.

[p. 288]

[Foto: Marc Dubois]

In de zijbeuk zijn twee verdiepingen aanbracht, plaats voor kleine exposities met uitzicht op de overdekte marktplaats. Voor de ramen koos Nouvel helder wit glas zonder opdeling. Tegenover de geslotenheid van de deuren zijn de vensteropeningen volledig transparant. In plaats van een gesofistikeerde verlichtingsinfrastructuur bracht Nouvel grote metalen schijven aan om het kunstlicht te integreren. De indirecte verlichting van de ranke spitsbogen versterkt de aanwezige hoogte van 15,50 meter van de voormalige kerkruimte.

Met de hoge deuren wordt een nieuwe ruimtelijke identiteit tot stand gebracht. Deze verticaliteit resulteert in een uitgesproken monumentaliteit. Nouvel verwijst naar het verleden, de dimensies van de deuren van het Baptisterium in Firenze of andere grote kerken. Als architect heeft hij steeds een voeling gehouden met de hedendaagse kunst. Het inbrengen van enorme staalvlakken hebben enige affiniteit met het werk van Richard Serra, de kunstenaar die met enorme staalplaten punctuele ingrepen heeft gemaakt in stedelijke ruimtes en in open landschappen. De extremiteit van beide referentiepolen, de middeleeuwse kathedraalpoorten en de monumentale dimensie van Serra's werk, zijn aanwezig in Nouvels project voor Sarlat.

Met een minimale maar sterke ingreep ontstaat een bijzondere mutatie. Het gaat bij Nouvel niet om het benadrukken van het contrast tussen oud of nieuw, zijn uitgangspunt is het begrip continuïteit. ‘Le danger, pour toutes les villes historiques, c'est le formol..... Ce qui est intéressant c'est que la dimension culturelle d'une ville puisse se poursuivre dans le temps, et accumuler des témoignages liés à sa vie’. Nouvel wil niet het woord rehabilitatie gebruiken, omdat men niet terugkeert naar

[Foto: Marc Dubois]

het oorspronkelijk gebruik. Het is veeleer een project van transformatie, van mutatie om een getuigenis uit het verleden een nieuwe toekomst te geven. Het is een ingreep in een historisch, beschermd monument waarbij de omkeerbaarheid een belangrijke factor is. Zijn inbreng is omkeerbaar omdat men nooit weet wat de volgende bestemming zal zijn van het gebouw. Het is de opdracht van een ontwerper om tactvol om te gaan met elementen uit het verleden en de specificiteit van de bouwplaats zonder daarbij de eventuele toekomstmogelijkheden te hypothekeren.

In 1996 was Nouvel eregast van de Biënnale Interieur in Kortrijk en hij formuleerde zijn attitude als volgt: ‘Être moderne, c'est faire la meilleure utilisation de notre mémoire et prendre le risque de l'invention’. In deze uitspraak synthetiseert hij zijn houding als ontwerper, een geloof waarin het creatieve ligt in een symbiose tussen wat wij reeds eeuwen doorgeven en het onverwachte nieuwe. In Sarlat liet Nouvel op de binnenzijde van de groot deur een tekst van de befaande Franse filosoof Jean Baudrillard aanbrengen:

Noot: publicatie

A.M. Cocula, M. Bénéjeam, M. Genty, e.d., Jean Nouvel, L'église Sainte-Marie de Sarlat, Le Festin, Bordeaux, 2001.

‘L'architecture est un mélange de nostalgie et d'anticipation extrême’.