Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 52

[p. 48]

Toscane en de retoriek van het pelgrimsproza
Julien Vermeulen

Op reis fotograferen we de bezienswaardigheden bij voorkeur exact zoals die in de reisgidsen staan afgedrukt. Het is een soort legitimatie van ‘wij waren hier en het klopt’. Op groepsfoto's zoeken we spontaan eerst onszelf in een drang waar we onmogelijk aan kunnen weerstaan. Als amateur fotograaf doen we constant aan geschiedvervalsing: in Pisa houden we de menigte prullaria-venters opzettelijk buiten beeld en op de zonnige panorama's van het Piazza della Signoria is geen plaats voor de eindeloze rij toeristen die aanschuiven voor het Uffizimuseum. Deze drie opmerkelijke symptomen ontsieren ook veel van onze reisliteratuur. De Vlaamse schrijvers zijn zelden grensverleggende avonturiers, maar bewandelen graag platgetreden paden die leiden langs ontelbare gemeenplaatsen. Zij zijn meestal van de strekking: ‘we waren hier en het klopt precies’. Toch laten ze niet na zichzelf steeds in beeld te plaatsen. Vooral in het ventileren van overtrokken emoties zijn ze meesterlijk: vanuit een christelijk en klassiek interpretatiekader bezingen ze uitgebreid zoveel herkenbare schoonheid. Het genre van de ‘travelogue’ is nooit objectief want de verslaggever hanteert een opmerkelijke retoucheerstrategie die hem door zijn eigen achtergrond gedicteerd wordt. Deze drie lijnen (het zoeken van het cliché, het geëmotioneerde ego, de culturele vertekening) komen samen in één overkoepelend kenmerk: een barokke retoriek die in een brede waaier van stijlkenmerken neergezet wordt.

Firenze 1 San Lorenzo: Capella dei Depositi

1

De dag is marmer. Met volmaakte lijnen
die opwaarts lopen, liggen, zich verenen
of eenzaam hoger in een hoek verdwijnen
ontstaat een firmament van enkel stenen.

Bij glans en weerglans en weerspieglingen,
glazuur alom van glanzende contouren
blijf ik een overmoedig binnendringer,
de voeten op de echo's van de vloeren.

2

De slapers op de gladde sarcofagen
in sluimer nog, of in vertraagd ontwaken
de wimpers bevend. Waar de handen lagen
een lauwe plek. Uit ligpeluw en laken

het lichaam losgewoeld en zonder adem
van hoofd tot voeten een gestremde zwaarte.
Het daglicht dat van boven komt doet schade
aan zoveel ingehouden ingetogen klaarte.

3

Als twee antieke goden neergedaalde
uit welke onbewoonbare gewelven,
na menig tocht en uittocht tot zichzelve
teruggekeerd, in roerloze gewaden

van lenig paardenleer, twee jongemannen
helder geworden na een bezig leven
aan zoveel nutteloosheid prijsgegeven
nu in hun nissen ongewoon ontspannen.

Anton van Wilderode
De Overoever (1981)

De literaire Toscane-reiziger is daarenboven vaak een eendagstoerist die als voorgeprogrammeerde Rome-pelgrim in het voorbijgaan enkele Florentijnse hoogtepunten meepikt. Zijn kroniek is dus een oppervlakkige momentopname: de verhaallijn steunt op een stereotiep reisschema waarbij de waarnemingen in de richting van een voorspelbare pointe gestuurd worden. Op dit punt vertoont de Vlaamse reisliteratuur een opmerkelijke lacune in vergelijking met Noord-Nederland: we hebben geen Couperus, geen Van Schendel, geen Aafjes, geen Haasse, niet eens een literair duo als Scharten-Antink. De internationale bloemlezing Toscane, een literaire ontdekkingsreis (2002) van Patrick Lateur illustreert dat de Vlaamse letteren evenmin met andere taalgebieden kunnen concurreren. De Toscane-publicaties waar we hier aandacht voor vragen, hebben ongetwijfeld hun charmes, maar grote literatuur is het niet. Felix Timmermans droomde als kind reeds van het land waar de appelsienen groeien, maar zijn getuigenis is vooral interessant als specimen van een metaforische vertekening van de werkelijkheid. Een korte stijlanalyse van Naar waar de appelsienen groeien (1926) reveleert hoe de auteur zich constant beweegt tussen deze drie polen: de gemeenplaats, de emotionele verheerlijking en de vervalsende inkleuring. In grote lijnen geldt dit ook voor het werk van andere literaire Italië-reizigers: Jozef Simons, In Italië (1930), Hilarion Thans, Terra d'amore (1949), Luc Indestege, Quaderno Fiorentino (1951), Jules van Ackere, Zingend Steen (1960), Luc Delafortrie, Viermaal Italië (1961), Dries Waterschoot, Profumo Italiano (1965), Jules van Ackere, Regenboog (1967), F.R. Boschvogel, Gouden dagen in Italië (z.d.)

Paradigma

Een eerste, vluchtige blik op Toscane brengt deze reizigers reeds in de sfeer van onvervalste cypressenromantiek. Enkele steekproeven. De gedrevenheid van Indestege: ‘Zodra ik voet op Italiaanse bodem heb gezet, komt er een gejaagdheid over mij om mijn doel zo vlug mogelijk te bereiken... de stad van Dante.’ De verheven registers van

[p. 49]

Delafortrie: ‘Het is nog heel vroeg in de bleke ochtend als ik u, geliefd Florence, betreed. Mij treft uw eenheid: horizontalen in marmer en zandsteen, (...) de dom, de lelie van de stad der lelies.’ De jubelzang van Waterschoot: ‘Kàn er nu nog iets mooiers, iets klassiek-volmaakter zijn dan deze stad, dit landschap, deze harmonie?’ De juichende Timmermans: ‘Florentië! De stad der genieën, der schilders, poëten!’ In deze enkele zinnen vinden we reeds talrijke vertekenende stijlfiguren die ons op een flagrante wijze duidelijk maken wat er fout is aan het traditionele Italië-discours. Bij Indestege: de sacrale mystificatie van de Italiaanse bodem, de metafoor van de oncontroleerbare identificatiedrang en de semantische versmalling inherent aan de pelgrimstaal. Bij Delafortrie: de vertekenende narratieve configuratie, de verheerlijkende personificatie van de stad als geliefde, een dubbele romantische natuurmetafoor en de verheven stijl van de kenner die zichzelf au sérieux neemt. Bij Waterschoot: de periodische geleding van een retorische vraag die geen tegenspraak duldt. Bij Timmermans: de jubelende exclamatie, de hyperbolen en de opsomming van epitheta waardoor het dwepende ik zich met de idolen uit het verleden kan identificeren.

We kunnen ons gemakkelijk van deze retoriek distantiëren en ze beschouwen als de taal van een uitgelaten toerist of als de breedsprakerigheid van een voorbije tijd. Maar er is meer aan de hand. In zijn studie over wetenschappelijke revoluties stelt Th.S. Kuhn voorop dat iedere periode gekenmerkt is door een denkkader dat de realiteit ordent zonder zichzelf in vraag te stellen: hij noemt dit het wetenschappelijk paradigma van een tijdperk. Ook M. Foucault wees op het epistèmè-karakter van een gehanteerd discours: iedere stroming heeft een gangbare wijze van denken en spreken waardoor de werkelijkheid onbewust naar de normen en de waarden van die tijd ontsloten wordt. Slechts bepaalde facetten van de werkelijkheid worden onderkend, andere worden genegeerd, vertekend of verkleurd. Het relativisme van de waarneming resulteert niet alleen in de selectie van bepaalde Abschattungen, maar gaat hand in hand met een taalgebruik dat de lezer misleidt. Clifford Geertz toonde aan dat zelfs het werk van de belangrijkste antropologen even (of meer) schatplichtig is aan de gebruikte stijl dan aan de beschreven gebeurtenissen. En de linguïst George Lakoff heeft ten overvloede geïllustreerd dat de conceptualisering van de werkelijkheid steunt op een subtiel en verraderlijk metaforisch taalgebruik dat cultuurgebonden is. Wat geldt voor wetenschappelijke beschrijvingen is a fortiori juist voor literaire impressies. Deze socioculturele

Felix Timmermans: ‘Van toen af kreeg ik goesting om dat land eens te zien, waar de appelsienen groeiden...’ (uit: ‘Een lepel herinneringen’, 1943)

parameters werken ook deformerend in literaire stromingen en genres. W. Benjamin attendeerde ons erop dat een verteller een machthebber is die de werkelijkheid naar eigen goeddunken openbaart én verhult. De reisliteratuur codeert de realiteit in een stijl die volslagen onbetrouwbaar is: ze is een mengeling van clichés die ons door de traditie opgedrongen zijn, van geëxalteerde egogetuigenissen en van een onbewust gehanteerde metaforiek die vanuit een onderliggende cultuur zaken wegwerkt, bijvoegt, opwaardeert of verdringt. Kijken we nu nog even naar enkele Toscanebladzijden van onze reizigers.

Cliché, Ego, Vertekening

Tot de meest courante clichés horen kwistig gebruikte adjectieven, afgetrapte vergelijkingen en versleten beelden. Zelfs Timmermans ontsnapt niet aan het vaste repertorium: het liefelijke land, de ‘gracielijke’ en zacht-glooiende landschappen, de dromende cipressen en de schuimende Arno. Anderen hebben het over de nieuwe dageraad die de renaissance in Florence deed blozen, over het innig azuur van de diepblauwe hemelkoe-

[p. 50]

pel, over de bloem van de Arno, over inniggroene bergen, over de volmaakte harmonie, en vele andere. We moeten niet alleen sceptisch staan tegenover de literaire waarde van deze stereotiepen, maar vooral ook tegenover het dwingende karakter van deze versmallende clichétaal die geen ruimte laat voor nuancering.

Het juichende ik komt tot uiting in anaforische constructies, retorische vragen, uitroepen, opsommingen, comparatieven, superlatieven en in de meest exuberante hyperbolen. ‘O volmaakt Toscane!’ roept Waterschoot uit, want voor hem is Florence het hart van de wereld en Toscane het nec plus ultra in Italië: ‘je verzinkt erin, je verdrinkt erin...’. De Torre del Mangia in Siena is ‘nóg mooier, nóg slanker, nóg weergalozer!’. Overdrijvingen steunen in eerste instantie op talrijke ontgrenzende adjectieven als ‘uniek, onvergelijkelijk, overweldigend, schitterend, begenadigd, enig-mooi, betoverd, geniaal, onuitsprekelijk, wonderbaar’ en verbijzonderende substantieven als ‘het toppunt, dit juweel, een parel, edelstenen, de schatkamer, dat wonder, het heiligdom, het Paradijs’. In de volgende opsomming trekt een auteur alle bewonderende registers open: ‘Maar boven alles het hooglied van de dom, het mirakel van Florentië, de vreugde der eeuwen, de lust van miljoenen...’ (Boschvogel).

Naast de overdrijving gebeurt de culturele vertekening expliciet door twee vervalsende strategieën die elkaar aanvullen: de schemata-tendens en het projectie-streven. Volgens de opvattingen van de schematatheorie deelt de verteller slechts een fractie mee van wat hij wil overdragen: honderden facetten worden niet geëxpliciteerd en aan de verbeelding van de lezer overgelaten. Naarmate de verschillen tussen de bron- en de doelcultuur groter zijn, kan dit bij de lezer opmerkelijke misverstanden veroorzaken. Uitdrukkingen zoals ‘het land van Dante, het naakt, da Vinci's leermeester, de nieuwe mens’ activeren telkens slechts één semantisch facet waardoor de lezer op een foutief spoor gezet kan worden. Een omgekeerde vorm van vertekening is de projectie. Hier biedt de auteur meer informatie aan dan wat hij waarneemt. Hij projecteert zijn eigen hooggestemde verwachtingen en zijn cultureel waardenpatroon in zijn observaties. Vooral de religieuze en classicistische Hinein-interpretation leidt tot extravagante vertekeningen.

Vanuit een theocentrisch standpunt projecteert de pelgrim in zijn omgeving zijn religieus gedachtegoed. Eén oogopslag overtuigt Delafortrie ervan dat de biddende Italianen spontaner, hartstochtelijker en intiemer zijn dan wij. Voor Waterschoot is het landschap meer dan tweeduizend jaar ‘door God gezegend’ en een ander auteur herkent in elke nerf van de dom ‘een gestolde traan van dank, van hoop of vertrouwen.’ Ook Timmermans begeeft zich op het gevaarlijke vlak van de gevoelsprojectie. In een onbeheerste reeks personificaties ziet hij de kerk als het hart van een stad ‘dat al de gevoelens der mensen opvangt, dat het lijden mee voelt, de ellende ontvangt, het verdriet mee opkropt, mee bidt, smeekt en weent...’. En voor het plastische werk van Fra Angelico heeft hij platonische concepten tekort: mysterie, hemels, heiligheid, een fluïdum van liefde, bovenaards, zielszuiver, het hoogste godsgevoelen. Op eenzelfde wijze schuiven ook de religieuze en de esthetische categorieën door elkaar in Boschvogels typeringen ‘goddelijk Florence, de stad van de Heilige Graal, een hemels museum’.

Explicieter nog is de manier waarop de reiziger het verleden in de actualiteit projecteert. De techniek van het tableau vivant leent er zich prachtig toe om het verleden te actualiseren: ‘Ziet ge ze daar stappen met vooraan Dante...’ is de weidse aanhef van een eindeloos lange zin bij Timmermans. Indestege ontmoet moeiteloos mensen die zo uit een schilderij van Botticelli weggelopen kunnen zijn en hij ziet overal de middeleeuwse glorie levend worden. De naam Florence alleen al heeft voor hem ‘iets zangerigs verfijnds’ en vanuit een eurocentrisch standpunt rekent hij deze stad tot de vijf mooiste van ‘de beschaafde Westerse wereld’ (een aardig staaltje van politiek incorrect taalgebruik).

Deze drie lijnen resulteren in een bijzonder barok proza dat nu eens gebruik maakt van gevoelsoverdrijvende technieken (organische metafoor, hyperbool, Homerische vergelijking, exclamatio, prosopopeia, apostrofe), dan weer van herhalende figuren (anafoor, epanalepsis) of opsommende kenmerken (enumeratio, parafrase, hypotaxis, asyndeton, correctio, epifrasis, pleonasme). Interessant is om even na te gaan welke principes achter deze stijltechniek werkzaam zijn en dit taalgebruik genereren. We wijzen op drie opvallende spanningsvelden: er is de spanning tussen centrum en periferie, tussen cultuurverheerlijking en defaitisme, (en ook voor de lezer) tussen kritische distantie en gewenning.

Centrum, defaitisme, gewenning

De barokke overdaad is in eerste instantie typisch voor pelgrimsproza waarin de stijl meestal gemanipuleerd wordt door de spanning tussen centrum en periferie. De reiziger komt vanuit zijn perifere thuisbasis en is op weg naar hét centrum waarmee hij zo lang reeds gedweept heeft. Als een trekkende pelgrim is de verteller er zich van bewust dat hij de bakermat van zijn beschaving nadert, eenmaal ter plaatse slaat dit de nodige emoties los en zonder gêne consolideert hij in diverse toonaarden alle mythen die hem reeds zo lang voorgehouden werden. ‘Ik heb gejuicht en gelachen van vreugde omdat déze droom werkelijkheid was geworden’ is de uitroep van Waterschoot die in vele varianten bij alle auteurs terugkomt. De pelgrim mist iedere vorm van historische kritiek en is zich niet bewust van (wat E. Hobsbawm definieerde als) ‘de uitgevonden tradities’. Tientallen beroemde sites, natievormende activiteiten en overgeleverde legenden zijn niet eeuwenoud zoals vaak aangenomen wordt. Meer dan eens werden ze in de loop van de geschiedenis uitgevonden, in sterk gewijzigde vorm doorgegeven of romantisch gerestaureerd. De pelgrim bewaart geen afstand tussen verleden

Jules van Ackere [Foto: J.S. Strosse]

[p. 51]

en heden en hij identificeert zich kritiekloos met het bereikte centrum: ‘En nu sta ik hier, op de plaats waar de grote dichter eens heeft gestaan...’ (Indestege); ‘Hier heeft Boccaccio gewandeld en ginder aan de bocht verschenen...’ (Van Ackere). Door het systematische gebruik van het ik-vertelstandpunt distantieert de verteller zich bovendien van de doorsnee-toerist en sacraliseert hij zijn eigen tocht in de voetsporen van zijn historische helden.

De gravitas van de bewonderende bezoeker infiltreert in alle taaldetails. De pelgrim wandelt niet; maar hij schrijdt, treedt binnen, richt zijn passen, betreedt, zijn weg voert hem, hij zet zijn tocht voort, hij neemt zijn weg, hij wordt meegetroond... Hij kijkt ook niet zomaar rond; nee: hij laat zijn blik glijden, hij heft het oog, hij blikt naar beneden, hij tuurt, zijn oog valt direct op, het zicht treft hem, men kijkt tot verzadiging, de ogen kunnen het niet slikken... Ook de lezer wordt geen rust gegund, maar telkens bij de hand genomen: ‘zie, merk, kijk bijvoorbeeld, verpoos hier een ogenblik, laten wij even stil blijven bij dit fresco, daar staat ze, en ginder...’ De dingen staan er zelden zomaar; ze tronen, ze prijken, ze braveren, ze hebben eeuwen getrotseerd, ze verkondigen een boodschap, ze doen vuren ontbranden. De verteller richt zich soms theatraal in een apostrofe tot de bewonderde omgeving: ‘wat hebt ge, Florence, niet alles voortgebracht, een gisting van genieën...’ Eenzelfde pathos doet Delafortrie verzuchten: ‘de Florentijn omzwachtelde de boeien die de geest benauwden’ en de koepel van de dom ontsnapt niet aan de nodige verheerlijking: ‘De koepel, ach, die koepel, zo harmonieus rond, zo helemaal rond-rond, als een aanzwellende meloen, of een granaatappel gereed om open te barsten of een framboos, nauw rijp geworden.’

Vanuit deze stroom van overtrokken beelden duikt meer dan eens een bijzonder gevaarlijk accent op. De bewondering voor de bezochte cultuur krijgt niet zelden een nationalistisch of defaitistisch trekje. De ongeremde dweperij met de ‘waarden van het Avondland’ vertekent de waarneming vaak ten gunste van de mediterrane beschaving. Waterschoot hanteert een gevaarlijke vorm van determinisme: hij ziet de Florentijn als een bevoorrechte ‘wiens smaak gevormd en geslepen wordt door een milieu van volmaakte harmonie.’ Voor deze verteller is een toren ook nooit zomaar een toren, hij is als een openbloeiende kelk van de zuiverste witte roos die de natuur kan kweken. Zijn exaltatie is een staaltje van rasechte bodemmystiek: ‘Begenadigde grond van Toscane die zulke bloemen, door ménsenhanden gemaakt, in zich opneemt en koestert!’

Toscaans landschap

voor Hannie Rouweler

De gele blijdschap van het koolzaad
roept om niet te sterven

plechtig de cipressen
als magistraten staande

een ovaal stilte en schapen
in een dal van gras

en heuvel na heuvel
spandoeken vrede.

Fernand Florizoone
Rituelen van kwetsbaarheid (2000)

Indestege zet nog een stap verder. Zijn verheerlijking van het verleden is gestuurd door een flagrante vorm van escapisme en schaamteloos noemt hij onze moderne maatschappij het werk van barbaren, van de arme slaven van de techniek. Deze ideologische dwanggedachte vinden we niet alleen bij die ene auteur, maar ze vergiftigt een heel denkpatroon dat kritiekloos generaties lang doorgegeven werd. Rond de semantische kern van ‘verval’ structureren zich tientallen concepten die het cultuurpessimisme van Spengler decennia later nog intact houden. Delafortrie trapt hierbij zelfs in zijn eigen val: terwijl hij in oeverloze bewondering staat voor de sobere eenvoud van de Griekse elegantie in het Uffizi vervalt hij in een barokke retoriek waarbij zelfs een schietgebedje nodig is: ‘O Pallas Athene, gij die ik in Paestum bezocht, blijf altijd nabij!’ Ondertussen aarzelt hij niet om Machiavelli een lucide denker te noemen en ongegeneerd roemt hij Lorenzo de Medici als een ‘wonderbaar heerser’. Het gebruik van archaïsmen (Van Ackere: inborst, ootmoed, doorluchtig, altoosdurend, hemelwaarts ijlend) suggereert een vorm van aemulatio waarmee de reiziger zich meet met het verheven profiel van zijn verre literaire voorgangers. Deze reactionaire betoogtrant functioneert als een absoluut netwerk dat iedere waardenvernieuwing afblokt. In dit stijlparadigma wordt de lezer geconfronteerd met een consoliderende moraal die het verleden op een nefaste wijze verheerlijkt. Aan culturele diversificatie of ideologische innovatie wordt dan ook geen enkele kans geboden.

De belerende stijl die doorspekt is met repetities, emphases en apodictische uitspraken laat de lezer geen ruimte voor een kritische reflex: ‘Want de renaissance, de échte, dat is Florence, en Florence alleen’ stelt een auteur; ‘Toscane echter is volmaakt’ declameert een ander. Wie tientallen soortgelijke uitspraken tot een Groot Verhaal verweeft, valt (gelukkig?) ten prooi aan een zekere gewenning. Maar gewenning is dé strategie van brainwashing en propaganda. Door de frequente herhaling van identieke frasen gaat de lezer deze begrippen assimileren en onmerkbaar verschuift zijn eigen taalgebruik: vrij snel dringen de geijkte periodes van pathos en barok zijn eigen idioom binnen. Zijn mensbeeld wordt gedecentraliseerd en ongemerkt wordt hij slachtoffer van het bakermat-syndroom: hij wordt gereduceerd tot een kritiekloze pelgrim die vol adoratie aanschuift voor de nissen met iconen uit een verheerlijkt verleden.

De druk van een theocratische standenmaatschappij en van de antieke kalokagathia hebben ons taalgebruik en onze esthetische categorieën in sterke mate gevormd. Vanuit een postmodern klimaat mogen we misschien zeggen: vertekend, misvormd en verminkt. Het Vlaamse Toscane-proza is schatplichtig aan de cultuur waarin het ontstond en vooral de religieuze metaforiek waarmee de kunst beschreven wordt, verwijst naar een christelijke en neoplatonische esthetica. De zoektocht naar ‘de wortels van onze beschaving’ creëerde een discours dat even clichématig, geëmotioneerd en vertekenend was als deze organische metafoor zelf. Terzelfder tijd veroorzaakten deze reisverhalen een versterkend weerspiegelingseffect bij de potentiële lezers en droegen ze bij tot de consolidatie van een stevige Italië-mythe, soms zelfs tot de creatie van een onherkenbare ‘ingebeelde gemeenschap’ (naar de invloedrijke studie Imagined Communities van Benedict Anderson). Tot op heden assimileren we vaak kritiekloos de vele hoofdletterwoorden van deze traditionele Italië-retoriek en hanteren ze om onze actuele cultuur te evalueren. Misschien kan de jongste Toscane-hype hierin enige verandering brengen en dit netwerk van clichés en metaforen drastisch op de helling zetten.