Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 52

[p. 15]

De vreeslike woensdach (22 mei 1437)
het verslag van een Italiaanse chroniqueur
Sabrina Corbellini

De Spaanse edelman Pero Tafur schreef in zijn dagboek enkele bladzijden over zijn verblijf in Brugge in 1438. Hij was onder de indruk van de rijkdom, de welvaart en de bedrijvigheid van de Vlaamse stad. Pero was tevens op de hoogte van de geschiedenis van Vlaanderen en hij noteerde, na een vergelijking tussen Brugge en Venetië, dat de inwoners van Brugge ‘opgestaan [waren] tegen de Hertog, wanneer hij in de stad was, zodat hij de vlucht moest nemen met zijn vrouw en zijn gevolg. Na zich herbewapend te hebben trok hij ten oorlog tegen Brugge, nam de stad in en richtte een wraakgericht tegen mensen en huizen’ Hijzelf zag ‘vele hoge galgen rondom Brugge, tussen Brugge en Sluis en ook rondom Sluis, waar de hoofden van dode mannen nog aan bengelden.’

De Spaanse edelman Pero Tafur schreef in zijn dagboek enkele bladzijden over zijn verblijf in Brugge in 1438. Hij was onder de indruk van de rijkdom, de welvaart en de bedrijvigheid van de Vlaamse stad. Pero was tevens op de hoogte van de geschiedenis van Vlaanderen en hij noteerde, na een vergelijking tussen Brugge en Venetië, dat de inwoners van Brugge ‘opgestaan [waren] tegen de Hertog, wanneer hij in de stad was, zodat hij de vlucht moest nemen met zijn vrouw en zijn gevolg. Na zich herbewapend te hebben trok hij ten oorlog tegen Brugge, nam de stad in en richtte een wraakgericht tegen mensen en huizen.’ Hijzelf zag ‘vele hoge galgen rondom Brugge, tussen Brugge en Sluis en ook rondom Sluis, waar de hoofden van dode mannen nog aan bengelden.’

De galgen waren het dramatische bewijs van de voorbeeldige hertogelijke repressie als reactie op de opstand van Brugge, die zijn climax bereikte in een aanslag op de persoon en de macht van de Filips de Goede op 22 mei 1437, de dag bekend als de ‘vreeslike woensdach’. Tenminste drie verschillende versies van deze ‘bijzondere’ dag in de Vlaamse geschiedenis zijn bekend: de eerste is een brief, geschreven door Filips zelf, bewaard in de recessen van de Hanze; de tweede is een beschrijving, in het Frans, van de Bourgondische kroniekschrijver Enguerrand de Monstrelet; en de derde is een verslag bewaard in de verschillende kronieken van Vlaanderen.

Er is echter een vierde versie van de gebeurtenissen van 22 mei 1437, die bewaard is gebleven in de zogenaamde Cronacha de ‘singniori di Fiandra’, een Italiaanse kroniek van Vlaanderen, geschreven in 1452 door een Italiaanse inwoner van Brugge, mogelijk een koopman of een vertegenwoordiger op de Brugse financiële markt. Op basis van taalkundige analyse is het mogelijk de vertaler te identificeren als afkomstig uit de Toscaanse stad Lucca.

De Cronacha

De tekst van de ‘Cronacha’ is bewaard in het handschrift Brugge, Openbare Bibliotheek De Biekorf, nr. 685, hoogstwaarschijnlijk een autograaf van deze Italiaanse bijdrage aan de historiografie van Vlaanderen. Het werk is geschreven in ‘mercantesca’, de Italiaanse littera cursiva die oorspronkelijk alleen door de kooplieden (mercanti) werd gebruikt, maar die in de veertiende en in grotere mate in de vijftiende eeuw het kenmerkende schrift werd van de Italianen die onderwijs in de volkstaal hadden genoten (kooplieden en bankiers, maar ook ambachtslieden, schilders en beeldhouwers).

De auteur van de Chronica onthult in zijn proloog autobiografische details en licht een tipje van de sluier omtrent zijn vertaalactiviteiten. Hij begint zijn vertaling op de ‘die xxv in sepulcro vivorum Brugis’, de vijfentwintigste dag in het graf voor levenden in Brugge. Deze cryptische beschrijving zou kunnen wijzen op een gevangenneming of tenminste op een beperking van zijn vrijheid. Hij schrijft bovendien over onterechte beschuldigingen en over zijn behoefte zijn tijd te vullen door het schrijven van ‘bell operette’ (mooie werkjes) voor zijn Italiaanse compare (compagnon). Bij toeval, heeft hij ‘de fiamminghe cronache e de' loro nobilissimi singniori dal loro cominciamento fino all' inclito vero et buono hodierno (...) signiore’ (de kronieken van de Vlamingen en hun edele heren vanaf het begin tot aan hun huidige goede heer) in handen gekregen, een kroniek van Vlaanderen lopend van de forestiers tot de Blijde Intrede van Filips de Goede in Brugge in 1440.

Hij heeft besloten de tekst te vertalen in zijn moedertaal, vervolgt hij, zoals hij reeds heeft gedaan met een tekst getiteld ‘Trattato del giuocho della palla’, mogelijk een Italiaanse vertaling van het ‘Kaetspel ghemoraliseerd’, een didactisch traktaat geschreven in 1431 in Brugge. De ‘compare’ zou de twee vertalingen, de kroniek en het didactische traktaat, moeten lezen om de echte ‘natuur’ en de geschiedenis van Vlaanderen te begrijpen en te waarderen. Al lezend zou de persoon voor wie de vertaling bedoeld was, bij voorbeeld de echte betekenis van een specifiek Brugse festiviteit ontdekken. Op de tweede zondag na Pasen, vertelt de Toscaanse vertaler, wordt een toernooi georganiseerd en de winnaar kan het hele jaar door, tot aan het nieuwe toernooi, de titel van forestier dragen en zijn deur met een beer versieren, die de foreest moet symboliseren. Op de eerste dag van mei rijdt de forestier in de vroege ochtend, samen met een groep Bruggelingen, naar een dichtbijgelegen bos waar ieder een boomtak meeneemt. Vervolgens rijden zij terug naar de stad tot de Poortersloge, waar het wapen van de nieuwe forestier de plaats van dat van de oude inneemt. Geen twijfel mogelijk, hier beschrijft hij het jaarlijkse toernooi van de Witte Beer.

Het papieren handschrift, dat 213 folia telt, bevat ook een kaart van Vlaanderen (foll. 211v-212r), wellicht de oudst bekende, getekend door de auteur. De vertaler kondigt zijn kaart aan in de proloog (‘Om de gebeurtenissen beter te begrijpen en te volgen, zal ik een kaart van Vlaanderen tekenen met grote en kleine steden’), in zijn inhoudsopgave (‘pagina 212: ik zal een kaart van Vlaanderen tekenen’) en in de tekst zelf (‘op de volgende bladzijden zal ik een kaart van Vlaanderen tekenen. Om door te gaan met lezen, ga naar fol. 213’). In zijn voorwoord had de vertaler reeds een geografisch overzicht gegeven van Vlaanderen en de lezer voorzien van de belangrijkste informatie om de geschiedenis

[p. 16]

In de hier besproken kroniek uit 1452 steekt de tot nu toe oudste bekende kaart van Vlaanderen. Het geeft een beeld van het graafschap met de namen van de steden, land- en waterwegen, die weliswaar vermomd gaan onder Italiaanse benamingen. Deze cartografische relikwie steekt in een handschrift dat wordt bewaard in de Stedelijke Openbare Bibliotheek van Brugge. [Foto: Brugge, Stedelijke Fotografische Dienst]

van het gebied te kunnen volgen. Vlaanderen wordt hier verdeeld in vijf gebieden: ‘Franco da levante’ van Brugge (Bruggia) tot Sluis (Le Scluse); ‘Franco da ponente’ van Sluis tot Nieuwpoort (Niuporto); ‘Fiandra da ponente’ van Nieuwpoort tot Artois; ‘i Quattro mestieri’ tot het slot van Saaftinge (Ciaffetinghe); en ‘Paese d' Arras’ van Gent tot Dendermonde (Teramondo of Dieremondo). De toponiemen, aldus de vertaler, zullen naar het Italiaans worden vertaald, zowel in de tekst als op de kaart, die als bijlage wordt toegevoegd en waarnaar regelmatig zal worden verwezen om de lectuur van de Cronacha te vergemakkelijken.

De vertaler voorziet tevens zijn tekst in de marge ook van commentaar en aanvullingen; verbeteringen en verwijzingen naar een passage in de tekst, sleutelwoorden die de belangrijkste tekstgedeeltes moeten markeren, jaargetallen en uitleg van toponiemen en geoniemen.

De kroniek is zonder twijfel een vertaling uit het Middelnederlands naar het Italiaans en hoogstwaarschijnlijk een van de eerste bewijzen van de interesse voor de geschiedenis van Vlaanderen van de kant van de Italiaanse gemeenschap van Brugge. De directe vertaling uit de oorspronkelijke Middelnederlandse tekst blijkt niet slechts uit het voorwoord van de auteur, maar ook uit de aanwezigheid in de tekst van Middelnederlandse chronogrammen (jaardichten), zoals ‘Schonen dicch drancke de vin coel doen de vattera a de menighe poele’ (fol. 176r), ‘Ter Swin ter Sclus als soe eerst mochtte van Porteghalle Ysabelle besoght’ (fol. 180v) of ‘In augst up sinte Claren dach in Ghend men vele ravven sach’ (fol.182v), in enkele gevallen gevolgd door een Italiaanse vertaling (‘nel porto delle Schiuse com' ella prima potè di Portogallo Ysabella cierchò’ en ‘In aghosto al dì di Santa Chiara in Ghuanto si feciono crude chause’).

De vreeslike woensdach in meervoud

De drie bekende verslagen van de vreeslike woensdach vertonen grote onderlinge verschillen.

De schrijver van de ‘officiële versie’, de hertogelijke brief, vertelt dat een aantal Brugse hoogwaardigheidbekleders, leken en geestelijken, de hertog tegemoet liep in Roeselare en hem verzekerde dat hij met een gerust hart naar Brugge kon reizen. De stad zou hem vredig en ordentelijk verwelkomen. Filips de Goede, die vrede en gerechtigheid beminde, kwam aan bij de Boeveriepoort en merkte dat de Bruggelingen hem opwachtten. Na drie uur te hebben gewacht, mocht de

[p. 17]

hertog eindelijk de stad binnen rijden, waar iedereen gewapend was en klaar stond om hem aan te vallen. Terwijl hij naar zijn residentie reed, sloten de Bruggelingen de poort en ophaalbrug, zodat de overgrote meerderheid van zijn gevolg de stad niet binnen kon treden. Toen Filips merkte dat de brug gesloten was, probeerde hij terug te keren en de stad te verlaten, maar hij werd aangevallen door mensen die vastberaden waren hem te vermoorden. Het is duidelijk, concludeerde de schrijver van de brief, dat het hier gaat om een poging tot moord met voorbedachte rade.

De kronieken van Vlaanderen beschrijven de dag als een daad van verraad van de hertog tegenover zijn onderdanen. De burgemeester van Brugge, Lodewic van de Walle, ging Filips in Rijsel tegemoet en ontving van de hertog een brief bestemd voor de wetheren en de dekens. De hertog was van plan naar Holland te trekken samen met zijn Picardiërs en hij had besloten enkele dagen in Brugge te verblijven om wet en orde te herstellen na de moord op de burgemeester Morissis van Varsenare en zijn broer Jacob. De Picardische soldaten begeleidden de hertog tot de Boeveriepoort, waar de Bruggelingen zich hadden verzameld om hun vorst welkom te heten. De aanwezigheid van de schutters verontrustte de Bruggelingen, die begonnen te twijfelen aan de bedoeling van Filips' reis naar Brugge. Na enkele uren onderhandelen kregen de hertog en een gedeelte van zijn gevolg toestemming om de stad binnen te treden. Voor de zekerheid kregen een aantal ambachtslieden de opdracht de poort te sluiten, zodat het gros van de Picardiërs buiten bleef. De gevechten binnen de stad ontstonden door de schuld van de Bourgondische soldaten, de Bruggelingen waren immers op bevel van de magistraat ongewapend. De stedelingen moesten zich verdedigen en naar de wapens grijpen om hun leven te redden. Toen de hertog zich realiseerde dat velen van zijn mannen waren vermoord, probeerde hij te vluchten richting de Boeveriepoort die voor hem door Jacob van Ardoye, hoofdman van de ‘scarwetters’, werd geopend.

De Bourgondische chroniqueur Monstrelet volgde, zoals in de lijn van de verwachting lag, de ‘officiële’ versie van de gebeurtenissen, maar probeerde ook de mogelijke aanleiding voor de reactie van de Bruggelingen te verklaren. Mogelijkerwijs waren de inwoners van Brugge doodsbang voor de straf die zou worden opgelegd voor de moord op de burgemeester. Enkele heethoofden zouden de bevolking kunnen hebben opgestookt door te vertellen dat de vorst en de Picardiërs van plan waren te stad te plunderen.

De positie van de Italiaanse vertaler is vrij duidelijk vanaf de eerste regels van zijn beschrijving van woensdag 22 mei 1437: de ‘buon singniore’ (de goede heer) werd het slachtoffer van de ‘false promesse’ (de valse beloftes) van de Brugse burgemeester Lodewic van de Walle en zijn handlangers. Lodewic had de hertog beloofd dat hij zonder problemen toegang tot de stad zou krijgen om de orde te herstellen en recht te spreken. Dezelfde Lodewic, de echte slechterik, had de komst van de hertog aangekondigd en de inwoners gevraagd ongewapend te komen en gekleed in hun beste kleren. De Bruggelingen hadden echter wel hun wapens meegenomen of thuis al klaargelegd. Aan de Boeveriepoort probeerde de hertog de stad binnen te komen met zijn Picardische schutters, zoals hij reeds met Lodewic had afgesproken, maar de dekens gaven hem geen toestemming zich te laten vergezellen door al zijn 4000 soldaten. De hertog mocht de stad bezoeken, op voorwaarde dat hij zich slechts liet vergezellen door 300 of 400 schutters en zijn vertrouwelingen, de heer van Lichtervelde en van L'Isle-Adam. De heer van Lichtervelde werd naar de Vrijdagmarkt gestuurd om te kijken of het stadsbestuur daar geen gewapende mannen had gestationeerd. Toen de heer van Lichtervelde hem berichtte dat de Bruggelingen gewapend waren, besloot de hertog terug naar de Boeveriepoort te rijden en uit de stad te vluchten. Bij de poort moest hij zijn zwaard trekken om zich te verdedigen en hij vermoorde een of twee Bruggelingen, terwijl Jacob van Ardoye, op verzoek van de burgemeester, de poort probeerde te openen.

Op dit moment, een keerpunt in de beschrijving: ‘Er wordt gezegd [door wie, door de Vlaamse kroniekschrijvers?, S.C.] dat op dat moment de Bruggelingen terug naar huis gingen om hun wapens te halen, maar de waarheid is dat een half uur na de komst van de hertog de stedelingen al hun wapens hadden getrokken en de Picardiërs bij de Vrijdagmarkt en bij de Boeveriepoort hadden vermoord. De heer van L'Isle-Adam was ook gesneuveld in de strijd.’

De Italiaanse vertaler beschrijft vervolgens met levensechte details hoe een minderbroeder, onder het mom van het afhoren van de biecht, de gewonde soldaten doodknuppelde en hoe de vrouwen stenen gooiden naar de Picardische schutters en dat het bloed door de Brugse straten stroomde. Hij beschrijft eveneens hoe de hertog wraak nam op Joost van de Walle, de zoon van de burgemeester die hem verraden had, door met zijn zwaard Joosts gezicht van zijn oor tot zijn mond te snijden, ‘zoals men doet met een pompoen of met knolselderij’.

Het detail van de minderbroeder en van de wraakzuchtige vrouwen is afwezig in de bekende Vlaamse kronieken. Het is bekend dat een minderbroeder, een ‘broeder van de freremineurs’, op de lijst stond van mensen die geëxecuteerd zouden worden in 1438 voor hun deelname aan de opstand, maar de Vlaamse kronieken geven geen verdere details omtrent zijn rol en zijn lot.

Het oordeel van de Italiaanse kroniekschrijver is ondubbelzinnig: de Bruggelingen hebben een ongekende wreedheid getoond en zullen gestraft worden voor de brute moord op zoveel onschuldige mensen want, hij citeert de Schrift, ‘Malum est pechare sed diabolicho est perseverare’(zondigen is slecht, maar het is duivels in de boosheid te volharden). Aan de andere kant, looft hij de ‘merchatanti forestieri’ (de buitenlandse kooplieden) voor hun inspanningen om de gevolgen van het verraad te lenigen. In zijn versie van de ‘vreeslike woensdach’ kiest hij partij voor de hertog van Bourgondië die niet, zoals in de ‘officiële versie’ staat, werd verraden door de Bruggelingen, maar door de samenzwering van een klein groepje, dat gestraft moest worden.

Hij lijkt in eerste instantie de hertogelijke brief te volgen, die wellicht ook naar de Italiaanse naties gezonden werd, maar zijn pro-Bourgondisch standpunt wordt getemperd door zijn kennis van zaken, met betrekking tot de economische en politieke situatie van Vlaanderen en in het bijzonder van Brugge. Hij heeft een duidelijk oog voor detail en streeft naar een waarheidsgetrouwe weergave van zeer complexe politieke gebeurtenissen. In zijn woorden kan men een zekere sympathie waarnemen voor de stad waarin hij leeft en die hij als ‘zijn’ stad beschouwt: Brugge is de slachtoffer, evenals de hertog, van een groep machtswellustige moordenaars. Hij kijkt naar het recente verleden als een buitenstaander, maar ook en tegelijkertijd als een inwoner van Brugge. Hij kan en wil zijn eigen standpunt innemen en op sommige punten afwijken van zijn Vlaamse bron, om ‘zijn’ waarheid te presenteren aan zijn compare.

Hij moet immers zijn belofte aan de geadresseerde van zijn vertaalwerk nakomen. In zijn proloog had hij inderdaad geschreven aan zijn ‘compare’: ‘Ik hoop dat de vertelling van de geschiedenis van het land en de heren van Vlaanderen u welgevallig zal zijn. Ik heb getracht hun geschiedenis waarheidsgetrouw te vertellen.’