Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 290]

‘Alleen een tekst van uitzonderlijke waarde verdient zoveel volgehouden aandacht’
Een gesprek met Brody Neuenschwander
Luc Decorte

Is het niet opvallend hoe nonchalant het mensdom zich van het gesproken en geschreven woord bedient om te communiceren en hoogstnodige berichten van zakelijke en emotionele orde achter te laten, door te geven, over te brengen? Als je politieagenten en politici hoort praten, als je ziet hoe studenten in het Pedagogisch Hoger Onderwijs anno 1995 nauwelijks nog behoorlijk kunnen spellen en schrijven, wéét je hoe weinig de meeste mensen om de taal en het schrift, die hemelse gaven voor een sterveling, geven. En dat terwijl alles nagenoeg alom door de razernij van het beeld overwoekerd raakt!

Gelukkig zijn er lieden die het schrift als een kleinood blijven koesteren. In elke windstreek zijn er immers mannen en vrouwen die met kunstzinnige hand en eindeloze zorgvuldigheid initialen, woorden, teksten schrijven, schilderen, beitelen in steen, letter voor letter.

Eén van die bevlogenen - rari nantes in gurgite vasto - is de 36-jarige kalligraaf Brody Neuenschwander, die vóór enkele jaren in Brugge neerstreek en er op de muren van zijn historisch pand ‘De Patience’ aan de Spinolarei - een magischrealistische merkwaardigheid? - middeleeuwse kalligrafie ontdekte. Hieronder volgen, grotendeels in het Nederlands maar met flarden origineel taalgebruik, belangrijke fragmenten uit een uitvoerig briefgesprek dat wij met hem mochten hebben.

In het verre Oosten geldt kalligrafie nog als een der hoogste en puurste kunsten. Was dat eens ook zo bij ons? Ik denk aan de middeleeuwse scriptoria in kloosters en abdijen, waar het schrijven van teksten als een hemelse bezigheid gold.

B.N.: Om de plaats van de kalligrafie in de westerse cultuur te begrijpen, moeten wij ons clichébeeld wijzigen betreffende de monnik die in zijn cel boeken op perkament zit te kopiëren en ze met glanzend goud versiert. Tot en met de 12de eeuw mag dat een juist beeld van de middeleeuwse boekproduktie vormen, daarna werden boeken voornamelijk door professionelen gemaakt, buiten de kloosters. Zelfs vóór de boekproduktie zich van een kloosterlijke tot een wereldlijke bedrijvigheid heeft ontpopt, is het twijfelachtig of kalligrafie in het Westen op dezelfde manier functioneerde als in China en Japan. Tot aan het opdoemen van virtuoos schrijvende meesters in de renaissance speelde kalligrafie in Europa voornamelijk een rol bij het overschrijven van teksten. Er is weinig materiaal dat bewijst dat zij in het middeleeuws-religieuze leven van contemplatieve aard is geweest. In middeleeuwse handschriften hebben miniaturen en verluchtingen een decoratieve en didactische functie, maar letters tot abstract-esthetische composities transformeren, als bijv. in de Zen-kalligrafie, doen zij niet. In de 11de eeuw al wisten Japanners waardering op te brengen voor een abstracte en vaak onleesbare kalligrafie als esthetische expressie. ‘Scrolls’ (kleine rollen) konden zowel een contemplatief hulpmiddel zijn als de uitdrukking van een poëtisch inzicht. In de christelijke traditie is de ikoon van het orthodoxe Oosten hiermee het meest verwant.

In het Westen is de ontwikkeling van abstracte kalligrafie een produkt van onze eigen tijd. Denken we maar aan Jackson Pollock, Franz Kline en anderen. De rol van het automatische schrijven, van de concrete poëzie en visuele gedichten van vroegmoderne auteurs als Apollinaire moet als een onderdeel van deze ontwikkeling worden beschouwd.

De 20ste-eeuwse heropleving van de kalligrafie als hobby heeft veel scribenten voortgebracht die de praktijk van de boekproducerende monnik uit de middeleeuwen opnieuw proberen te beleven. Few modern calligraphers have seen calligraphy as an artform of entirely modern relevance. The idea of calligraphy as ‘beautiful writing’ - the Greek origin of the word - has blinded most people to the expressive power of the free-flowing calligraphic line.

Om welke reden is de kunst van het mooi schrijven bij ons in de loop der tijden in het grote vergeetboek terechtgekomen?

B.N.: Kalligrafie is in het Westen geen vergeten kunst: als kunstvorm is zij immers nooit tot algehele ontwikkeling gebracht. De strikt geometrische basis van het Griekse en Romeinse alfabet én de hoogst functionele plaats die in onze cultuur aan het geschreven woord is toegekend, hebben ervoor gezorgd, dat lettervormen zich slechts zelden via ‘comprehensive visual-esthetic lines’ ontwikkelden. De invoering van het machinale schrijven en drukken geschiedde bijgevolg, in tegenstelling tot de Arabische en Chinese kalligrafie, snel en zonder technische verwikkelingen. Twenty-six roughly similar shapes were easily cast in lead. The highly calligraphy writing systems of the Near and Far East were more fully developed as esthetic tools than as printed forms.

Hoe komt het dat kalligrafie maar moeizaam als autonome kunsttak een plaats verwerft, terwijl kunst en cultuur - in een

[p. 291]

Kalligrafie Brody Neuenschwander. Typeface designed for title and credits of P. Geenaway's must recent film, ‘The baby of mâcon.’.

weliswaar veel te kleine kring - toch wel erg in tel zijn?

B.N.: Mijn antwoorden op uw eerste vragen komen ook hier van pas. De heropleving van de kalligrafie in de 20ste eeuw vloeide voort uit de beweging van de kunstnijverheid in Engeland en een gelijkaardig gebeuren in Duitsland en Oostenrijk. Een soliede vakmanschap maakt dus een sterke basis uit. But, of course, modernism in the arts did not arise in the same 19th century milieu and few modern artists of importance have called themselves calligraphers.

Mochten de eerste moderne kalligrafen - Edward Johnston, Rudolf Koch, Rudolf von Larisch et alia - occasioneel inspiratie in Japan hebben gezocht, zoals de impressionisten en de Art Nouveau-beweging hebben gedaan, misschien was er dan ‘a few formal language’ ontstaan. Wellicht zouden de aanstellerige franjes van de Victoriaans versierde letters dàn aan de kant zijn gezet ten gunste van een expressieve, meer vloeiende lijn. Anderzijds vertegenwoordigt ‘the hobby movement’ een populaire reactie tegen de buitensporigheden van onze 20ste-eeuwse kunst. ‘Kunst’ en ‘cultuur’ zijn ongetwijfeld ‘today's buzzwords’, maar vergeet niet wat Jan-met-de-pet over moderne, conceptuele kunst denkt. Dat deze kunst de gewone mensen nauwelijks weet aan te spreken, is een cultureel drama dat bijzonder gevoelige lieden hun toevlucht in ambachtelijke hobby's heeft doen zoeken. To realize its full potential modern calligraphy must avoid the dangers both of conceptualism and of mere craftsmanship.

Stond het u altijd klaar voor de geest, dat u kalligraaf wilde worden én dat u ervan wilde leven, in Vlaanderen nog wel, u die voet aan de grond had in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Duitsland, enz.?

B.N.: Ik wilde inderdaad al van jongsaf kalligraaf worden. Middeleeuws-verluchte manuscripten waren mijn eerste inspiratiebron. Als kleine jongen maakte ik mijn eigen ‘Gothic Revival’ door. Ik maakte handgeschreven boeken met schitterende kleuren en blinkend goud. Maar, zoals zoveel collegakalligrafen, had ik de zoektocht naar de kalligrafische lijn zélf onbelangrijk geacht. Zodoende heb ik tien jaar van mijn leven besteed aan het behalen van een doctoraat in de kunstgeschiedenis aan de Princeton University en het Courtauld Instituut in Londen. Terwijl ik in Londen studeerde, volgde ik aan het Roehampton Instituut een fulltime cursus in kalligrafie. Het was een hele opgave om een dubbele universitaire studie tegelijk te willen aanvatten en het zou door de directies ongetwijfeld niet zijn goedbevonden, waren zij daarachter gekomen! Ik mocht me gelukkig noemen, toen ik met die parallelle studie - in kalligrafie en kunstgeschiedenis - klaar was en een job vond, niet als academicus, maar als assistent bij

[p. 292]

de Engelse kalligraaf Donald Jackson, zo beroemd om zijn prachtig geschreven en versierde ‘scrolls’ voor de leden van het Hogerhuis. Een jaar in zijn studio werkzaam zijn volstond voor mij om met zekerheid te weten welke richting ik definitief zou uitgaan. Yet my interest in calligraphy, as opposed to writing and illuminating, came from another direction. English calligraphy remains highly traditional, with little exploration of the graphic potential of letterforms. In 1989 zette de Duitse kalligraaf Hans-Joachim Burgert in Londen een kleine ‘workshop’ op en dáár achterhaalde ik dat zwart en wit de basiswerktuigen van de kalligraaf uitmaken. Rond die tijd ontmoette ik de Vlaamse kalligrafe Nadine Le Bacq, die me ertoe aanzette de eerste passen te wagen wèg van het traditionele Engelse schrift, op naar een meer abstracte kalligrafische vormgeving. In 1991 trouwden wij en in 1993 kwamen wij in Brugge wonen. Ofschoon ik bij tijd en wijle het korstje geschiedenis mis dat over een goed deel van het leven in Engeland ligt, lijkt het me een verademing te kunnen werken voor mijn Vlaamse klanten die voor ‘modern design’ een betere neus hebben.

Ik ken weinig huizen waar teksten tegen de muur hangen. Waarom is dat zo? Zijn mensen bang van teksten, in elk geval banger van woorden dan van kleuren of tinten? Of kennen zij geen teksten?

B.N.: Ik geloof niet dat mensen ertegenop zien om teksten tegen hun muren te hangen, omdat zij ervoor terugdeinzen aan hun meningen en gevoelens een definitieve status te verlenen. Het heeft meer te maken met het feit dat winkels en galerieën nimmer over goede voorbeelden van moderne kalligrafie beschikken, ze in ieder geval zelden of nooit tonen. Als u me vraagt welke kalligrafie die naam waard is, antwoord ik: goede kalligrafie exploreert de wetten van vorm en contrast eigen aan alle kunsten door van de volgende elementen gebruik te maken: de lijn, de ruimte, het ritme, de kleur en de compositie. Waar deze elementen samengaan om een literair waardevolle tekst - verrukkelijk - gestalte te geven, is het resultaat een kunstwerk dat voor geen ander, in welke branche van de kunst ook, moet onderdoen. Als de mensen merkwaardige teksten onder ogen zouden krijgen, ben ik ervan overtuigd, dat zij ze met genoegen tegen hun muren zouden ophangen.

Is het uw probleem soms om aan goede teksten, bijv. in het Nederlands, te raken? Moeten teksten niet het liefst kort en sterk wezen?

B.N.: Een jaar lang heb ik mij verdiept in het schrijven van ‘The Wreck of the Deutschland’, een lang episch gedicht van Gerard Manley Hopkins. Om de kracht van deze merkwaardige tekst uit te drukken ontwikkelden kleur, collage en schrijftechniek zich gaandeweg op een heel bijzondere wijze. Het resultaat bestaat uit een reeks van zes papieren rollen in schitterende kleuren met zilver- en goudblad, die in het licht op diverse manieren reflecteren. Ik koos voor die ‘scroll form’ om de lezer ertoe te dwingen deze tekst met gepaste eerbied te behandelen. Alleen een tekst van uitzonderlijke waarde verdient zoveel volgehouden aandacht.

Bij welke gelegenheid doen mensen nogal eens een beroep op een kalligraaf, niet - veronderstel ik - als in juli de temperatuur iedereen en alles naar Blankenberge of de Lesse drijft?

B.N.: Kalligrafie wordt gewoontegetrouw met ceremoniële plichtplegingen geassocieerd. D.w.z.: mensen doen occasioneel een beroep op de kalligraaf, bijv. bij belangrijke gebeurtenissen in het leven. Zo heb ik vóór enige tijd voor de Vlaamse Raad drie ‘erebrieven’ geschreven, voor Anton van Wilderode, Max Wildiers en Hubert Lampo. Voor een 90-jarige mevrouw heb ik, ook tamelijk recent, een boek gemaakt met zorgvuldig bijeengelezen teksten, een opdracht en plaats voor de handtekeningen van de hele familie. De kostprijs hiervan was erg redelijk in vergelijking met de uitvoering: bladzilver, kristalletjes, enz.

Veel werk van mij was dikwijls voor film en televisie bestemd, meer speciaal voor filmdirecteur Peter Greenaway. It is my hand that writes the ever-changing calligraphy that flows through ‘Prospero's Books’. The titles and credits for this and several other Greenaway films are also in my hand. Ik heb onlangs een muur van 50 m lengte en 6 m hoogte met reuzenletters beschilderd, als onderdeel van een tentoonstelling die Greenaway in Wenen organiseerde onder de titel: ‘100 Objects to Represent the World’.

En in 1995 zal ik de teksten uitschrijven voor zijn nieuwe opera, ‘The Fall of Icarus’, die in Palermo van start gaat.

Hoe moeilijk valt het u, als ambachtsman en kunstenaar, om van een tekst waar u weinig binding mee hebt, toch iets voortreffelijks te maken?

B.N.: Als je je brood ermee wilt verdienen, is het in het geheel niet moeilijk. Ik heb twee manieren van werken. De eerste gebruikte ik bijv. bij het schrijven van de ‘Deutschland scroll's: die vereist elke ons concentratie en energie. De tweede werkwijze verloopt luchthartiger, opgewekt bijna, doordat techniek en vormgeving niet voor elke gebeurlijke opdracht uit het niets te voorschijn moeten worden getoverd.

Een kalligraaf is door zijn fascinatie voor kleur en lijn waarmee hij teksten ‘vereeuwigt’ wel bijzonder kwetsbaar in zijn hand(en) en ogen. Bent u zich daar, gesteld dat u de leeftijd van de sterken mag bereiken, bewust van?

B.N.: Misschien kan de fascinatie voor het medium, als handen en ogen zwakker worden, toch even sterk als voorheen blijven. Overigens kan ik u dit zeggen: ik heb er altijd naar gestreefd mij in een dusdanige positie te bevinden dat ik opdrachten naar mijn favoriete collega's kan doorspelen, om ze aan te moedigen in een creatie het beste van zichzelf te leggen, zonder dat de restricties van het normaal-commerciële werk daarbij een rol spelen! Deze gang van zaken zou me misschien evenveel voldoening schenken als het werk zélf uitvoeren.