Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 288]

Over letters en inscripties in de kunst
Jean Luc Meulemeester

Al vanaf de oudheid brachten mensen teksten aan op wat we nu ‘kunst’ noemen. We denken hierbij o.a. aan de hiërogliefen die ons meer uitleg verschaffen over de gevarieerde voorstellingen op verbluffend mooie muurschilderijen of op verrassende reliëfs. Dit Egyptisch heilig beeldschrift is er essentieel, omdat we zonder die decoratieve tekens de voorgestelde afbeeldingen moeilijk zouden begrijpen, in zoverre natuurlijk dat we het schrift kunnen lezen. Dit is in feite ook de reden waarom er vroeger op wandtapijten teksten werden geweven. Het naar het schijnt oudst bewaarde Westeuropese middeleeuwse borduursel - het zgn. tapijt van Bayeux - behoort tot de schitterendste voorbeelden in dit verband. Dit bijna 70 m lange en ca. 50 cm hoge linnen wandkleed werd op het einde van de elfde eeuw - volgens sommigen door de Vlaamse vorstin Matilda - gemaakt en sierde lange tijd de kathedraal van Bayeux. Het toont een levendig beeldverhaal, in Angelsaksische vormgeving, van de verovering van Engeland door Willem van Normandië. Dit didactisch borduurwerk bevat naast het uitgebreide oorlogsverhaal, met op de smalle sierbandjes allerlei drolerieën, fabels, landelijke taferelen, diergedrochten, uiterst belangrijke informatie over het alledaagse leven uit deze periode. De zevenenvijftig Latijnse teksten, soms slechts uit één of twee woorden, werden in zwarte, donkergroene, grijsgroene en beige wol in steelsteek geborduurd. Ze bezorgen ons uitleg over de onderliggende afbeeldingen. Naast dit eeuwenoude borduursel zijn nog massa's andere voorbeelden in dit verband aan te halen, want ook in de volgende eeuwen bleef die werkwijze behouden. De verklarende zinnen kwamen nu wel dikwijls, eventueel in kaders of in een andere kleur of tegen een gevarieerde fond, tussen de voorstellingen of groeiden als banderollen uit de mond van de afgebeelde personages.

Detail van het bekende ‘tapijt van Bayeux’ met enkele geborduurde teksten, daterend uit het midden van de elfde eeuw.
Hier geeft een man nieuws aan de koning Harold betreffende het leger van hertog Willem.
Bayeux, Stedelijk Museum.
(Foto: J. Breyne).

Zo konden we lezen wat ze te zeggen hadden. Onze hedendaagse stripverhalen zijn er blijkbaar duidelijk op geïnspireerd. Dergelijke middeleeuwse wandtapijten bevatten inderdaad meestal per stuk verscheidene voorstellingen die samen een verhaal voorstellen. Geschreven uitleg was dus zeker noodzakelijk. Te meer daar een wandtapijt door zijn meestal enorm formaat en zijn kenmerkende materiële uitvoering op zich moeilijker leesbaar is dan bijvoorbeeld een kleiner schilderij. Zeker bij militaire voorstellingen en bij allegorieën zijn die teksten uiterst noodzakelijk. Sommige figuren zijn duidelijk aangeduid met hun naam om de herkenbaarheid te bevorderen. Deze uitleg is voortaan niet meer noodzakelijk in het Latijn gesteld, maar komt nu ook in de volkstaal voor. Tot in de 17de eeuw sieren opschriften wandtapijten, hoewel ze ten opzichte van de middeleeuwen toch in aantal zijn afgenomen. Kenmerkend voor deze kunstnijverheid is eveneens het feit dat er merktekens op voorkomen. Deze bezorgen ons niet alleen heel wat kunsthistorische gegevens, zoals herkomst, naam van de legwerker en eventuele datering, maar onderstrepen tevens de kwaliteit. Dergelijke merken - dikwijls afzonderlijke letters - vinden we ook bij de grafische technieken, op stenen en houten beeldhouwwerken en in andere sierkunsten. In dit verband denken we aan brandramen, keramiek en meubels, maar vooral aan tin en zilver. Op een bijna onzichtbare plaats sloeg de maker inderdaad zijn gedeponeerd meesterteken, dat zowel zijn initialen als een gekozen symbool kon voorstellen. De andere merken duiden eventueel de plaats en het jaar van realiseren aan en garanderen de kwaliteit, tonen het gehalte en/of verwijzen naar de keuring. Op 8 oktober 1501 vaardigde Filips de Schone een reglement uit dat bepaalde dat een zilveren object voortaan een controleletter van de

Twee gouden zegelringen. De rechtse dateert uit de 14de eeuw, de linkse uit de 15de eeuw, in Frankrijk vervaardigd.
Londen, British Museum.
(Foto: J. Breyne).

[p. 289]

Herinneringsmonument aan de middeleeuwse Brugse kunstschilder Jacob Coene, daterend uit 1925 aan de oostzijde van de Brugse O.-L.-Vrouwekerk. Het werd in 1994 gerestaureerd.
(Foto: J.L. Meulemeester).

deken - de dekanaatsletter - moest dragen. Telkens als het corporatiebestuur veranderde, werd een volgende letter uit het alfabet erin geslagen. Meteen kon een voorwerp ook gemakkelijker gedateerd worden. Vanaf 1749-1750 liet keizerin Maria-Thersia dit door een jaartal vervangen. Ook teksten komen op zilveren pronkstukken voor, dikwijls op de voetrand, onderin of op de boord van het bord. Ze houden zelden verband met de iconografie, maar vooral met de bestelling en/of schenking - hoewel vervalsing hier niet uit te sluiten is - en duiden de eigenaar aan. Dat er tussen deze woorden wapens voorkomen, hoeft ons eigenlijk niet te verwonderen. De naam van de parochie, van het klooster en/of van de gemeente verwijst uiteraard naar het bezit. Op het einde van de 18de eeuw vulden geestelijken dit eigendomsmerk soms met een volgnummer aan, dat aan een inventaris refereert. Uitzonderlijk vinden we er aanvullende gegevens in: reden van aanmaak (zoals een priesterwijding of een huwelijk), verkoop of ruil, naam van de edelsmid... Deze teksten werden hoofdzakelijk in kapitalen gegraveerd en zijn dikwijls door het veelvuldig gebruik uitgesleten. Op de boord van doopschotels, die vooral in tin werden vervaardigd, prijkt eventueel de naam van de dopeling met dito datum.

Vooral bij middeleeuwse zegelringen vinden we naast het familiewapen ook de naam of het devies terug, uiteraard in spiegelbeeld gegraveerd. Meteen raken we de hulpwetenschappen van de geschiedenis. Zowel bij munten als bij zegels werden letters ingeslagen. Ze verwijzen naar de heer die ze mocht aanmaken of voeren, of naar het muntatelier. In de numismatiek duiden eventuele cijfers ook de waarde aan. Op muntgewichten staan er dan al weer merken. In de heraldiek komen letters en getallen zelden voor. Onder het schild fladdert eventueel wel een lint met de spreuk en boven het helmteken prijkt soms een losse band met de wapenkreet.

Fraaie epigrafen duiken geregeld ook in de grafkunst op. Zowel op epitafen, sarcofagen als herinneringsmonumenten kapten schriftbeeldhouwers in een uitgebreide lettervariatie de naam van de afgestorvene, noodzakelijke data en eventueel andere memorabilia, zoals rang, functie en roemrijke daden. Piëteitsvolle gedichten verwijzen menigmaal naar de overleden geliefde of naar de eeuwigheid. Vergeten we echter niet dat graven in het verleden vaak zeer kunstvol werden uitgevoerd, zeker tijdens de Egyptische oudheid, maar ook bij de Grieken en in het Romeinse rijk. Honderden jaren voor onze tijdrekening sierden kalligrafisch schitterende teksten al grafmonumenten. Dit ging in de volgende eeuwen met ups en downs verder. Ter illustratie halen we laatmiddeleeuwse funeraire stenen of latoenen platen aan, waarvan de decoratieve randen of de wapperende banderollen dikwijls met Latijnse verzen in gotische majuskels of minuskels werden opgesmukt. Het gaat vele malen over literaire teksten die een rouwhulde aan de overledene brengen. Ook de 19de eeuw vormt daar een schoolvoorbeeld van. Langzaam groeit er trouwens meer en meer aandacht voor dit waardevolle artistieke patrimonium uit de vorige eeuw. Schreef Eugène Violletle-Duc (1814-1879) ooit niet dat ‘aan de hand van de grafmonumenten een geschiedenis van de mensheid kan worden geschreven’. Sommige van deze necropolen zijn (terecht) toeristische trekpleisters geworden, niet alleen omwille van de vele beroemde overledenen die er ter aarde werden besteld - zoals in het Parijse Père-Lachaise - maar evenzeer door de kunstvolle creaties van bekende ontwerpers, beeldhouwers of architecten. Vlaanderen bezit daarvan ten andere een uitgelezen gamma, zoals in Laken, Sint-Amandsberg, Steenbrugge, Evere, Hoboken. Zonder het te beseffen spelen de gebeitelde teksten op grafmonumenten een voorname rol, niet alleen inhoudelijk maar ook esthetisch. Het lettertype werd intussen eventueel aangepast, de inhoud bleef en de sierlijkheid van het schriftbeeldhouwwerk doet mijmeren over de tijd, de eeuwigheid... Net zoals de inscripties dit doen op de wijzerplaten van uurwerken en klokken om tot slot nog een andere kunsttak aan te halen, waarop inscripties eventueel voorkomen en een essentiële rol vervullen.