|
| |
| |
| |
Galerie van Vlaamse kalligrafen
Els Baekelandt
(Zottegem 4 juli 1963) studeerde na de klassieke humaniora functionele grafiek in het Sint-Lukasinstituut in Gent, waar zij de liefde voor de mooie letters meekreeg van Jef Boudens. Vanaf 1983 volgde zij diverse cursussen bij Claude Mediavilla. Zij woont sinds 1986 in Parijs en werkt er als free-lance grafisch ontwerpster in de studio van Claude Mediavilla. Deze studio is gespecialiseerd in logo-ontwerp en vooral in kalligrafie, met delicate opdrachten voor banken, farmaceutische bedrijven, juweliers (zoals Boucheron), de Amerikaanse ambassade en verschillende grote uitgevers, o.a. de Imprimerie Nationale. Zij hield tentoonstellingen in Toulouse, Cultureel Centrum 1988; Brugge bij Jan Broes 1989 en 1992; Parijs, Ecole Estienne 1991; Sèvres, Cultureel Centrum 1993; Gent, boekhandel Herckenrath 1994; Parijs Memo'Art, Carrousel du Louvre 1994; Le Havre, galerie Slotine, 1994.
Voor Els Baekelandt is de kalligrafie kunst met een grote K, waarbij ze zich distantieert van het artisanale werk. Voor haar gaat het niet over het omzetten van woorden in vorm noch om het schrijven van letters; het is vooral een zoeken naar zuivere vormen; lijnen en vlekken tot leven brengen. Als haar gevraagd wordt om een tekst te kalligraferen, bekijkt ze niet zozeer wat er staat, dan wel het werk als geheel, met zijn plastische kwaliteiten en verborgen inhoud. Aan de hand van deze elementen kan zij haar compositie bepalen en spanning brengen in lijnen en vormen. Kalligrafie is niet louter techniek. Om deze kunstvorm te beoefenen is er veel kennis, ervaring en gevoel nodig; kennis van de historische lettervormen, ervaring in het gebruik van de materialen en bovenal het artistieke gevoel dat leidt tot de persoonlijke expressie.
Wanneer een kalligrafisch werk abstract of onleesbaar wordt, bekijkt men het meestal niet als kunst en men weet niet dat geen enkele van bovengenoemde elementen kan ontbreken om tot deze vrijheid van uitdrukking te komen.
De essentie van kalligrafiestudie ontsnapt ook aan veel amateur-kalligrafen. Om iets te bereiken in deze kunsttak moet men vele jaren hard werken met een goede leraar en goede boeken. Voor Els Baekelandt is die goede leraar Claude Mediavilla die zij hier graag citeert: ‘Ce n'est que par une maîtrise parfaite de la calligraphie classique que l'on peut accéder à la modernité et à la création la plus novatrice et la plus audacieuse.’
En zij citeert hier ook uit een goed boek met name ‘Calligraphie’ (1993 Imprimerie Nationale, Paris) van Claude Mediavilla, het meest volledige, best gedocumenteerde en mooist uitgegeven boek over kalligrafie dat ik ken.
Joke van den Brandt
Els Baekelandt, 35 rue Pierre Brossolette - F-91700 Ste Geneviève-les-Bois.
Abstracte Kalligrafie Els Baekelandt.
| |
Paul Bortier
(Poperinge 18 maart 1935) kreeg zijn opleiding als graficus aan het Sint-Lukasinstituut in Gent. Na zijn studie was hij vijf jaar werkzaam als lay-out-man bij de Gazet van Antwerpen. Daarna ging hij in het onderwijs - Instituut Sint-Maria, Hogeschool voor Beeldende Kunst Antwerpen - als leraar aan de kandidaatsjaren van de afdeling grafische en reclamevorming. Zijn belangstelling voor de kalligrafie dateert van zijn periode als lay-out-man, toen hij met allerhande letters en lettertypes te maken had; hij heeft overigens altijd groot belang gehecht aan een verzorgd handschrift. Hij kocht boeken over kalligrafie, werd lid van verenigingen en beetje bij beetje, zo vertelt hij, wordt men ‘een soort lettergek, die op
| |
| |
Kalligrafie Paul Bortier.
alle lettervormen en toepassingen gaat letten en zelfs de vermicelli-lettertjes in de soep aandachtig bekijkt.’ Op de vraag ‘waarom kalligrafie’ luidt zijn antwoord: ‘Er zijn al zoveel schilders en beeldhouwers en die disciplines vragen veel plaats en gereedschap... Kalligrafie kan men met weinig en goedkoop materiaal beoefenen: een pen, een beetje inkt, een blad papier en met die simpele dingen kan men zich ook plastisch uitdrukken. Wat men wel nodig heeft: concentratie, tijd, rust, inspiratie... werken, proberen, altijd opnieuw beginnen.’ Persoonlijk gaat zijn voorkeur als kalligraaf naar het vrije werk, niet gebonden aan een opdrachtgever en zonder tijdsdruk. Dit soort werk is minder stresserend en de mislukkingen zijn voor eigen rekening. Zo kan men ongeremd experimenteren, van alles uitproberen en hoeft men alleen met zichzelf rekening te houden. Welke onderwerpen hem inspireren? Citaten, gedichten, teksten over actuele onderwerpen of zelfs bij gebrek aan een aansprekende tekst, gewoon maar het spelen met het alfabet. Welke eisen stelt hij aan de goede kalligrafie? Vele manieren van kalligrafie hebben bestaansrecht. Zij kan heel formeel en heel ‘mooi’ zijn, de letters heel verzorgd en volgens de regels van de kunst: mooi van vorm en verhouding en onberispelijk geschreven. Maar het kan ook anders: heel expressief en persoonlijk, zelfs brutaal en ongeremd. Alles hangt af van het onderwerp, de inhoud van de tekst en de voorkeur en het karakter van de schrijver. Abstracte kalligrafie is volgens Bortier geen kalligrafie meer in de letterlijke betekenis van het woord, maar eerder abstracte schilderkunst die door de gestuele manier van uitvoering doet denken aan ‘schrijf’-bewegingen. Voor deze kunstenaar heeft kalligrafie essentieel met lettertekens te maken, die herkenbaar en eventueel te lezen zijn.
Deze gedreven kalligraaf besluit: ‘Goede kalligrafie moet iets laten zien van het plezier, waarmee het gemaakt is, iets van het gemak, de zwier, het spontane, het directe waarmee de letters op het papier werden gezet, moet ook laten zien hoe de schrijver denkt over de inhoud van het geschrevene. Goede kalligrafie laat de persoonlijkheid van de schrijver zien.’
fb
Paul Bortier, Standonklaan 28 - 2610 Wilrijk
| |
Renaat Bosschaert
(Oostende 18 november 1938) is kunstschilder, graficus, keramist, kalligraaf. Hij studeerde aan de Brugse kunstacademie en behaalde diverse onderscheidingen voor zijn schilderijen en ook in affiche-prijskampen. In zijn schilderkunst wil hij een stuk artistiek patrimonium vastleggen. Stadsgezichten
| |
| |
Kalligrafie Renaat Bosschaert.
(Lier, Brugge, de Schelde) worden opgeroepen in een haarfijn geschilderd hyperrealisme. Aan de andere kant zijn er ook zeer atmosferische werken, met mistige, nevelige landschappen steeds in een bijzonder verzorgd koloriet uitgevoerd. Daarnaast is Bosschaert bekend om zijn grafisch werk, zijn houtsneden en houtgravures die hij in eigen atelier afdrukt en waarmee hij diverse tentoonstellingen heeft georganiseerd. Hij heeft een eigen bibliofiele uitgeverij, waar mappen verschijnen met poëzie van Vondel, Gezelle, Ruusbroec, Timmermans, van Wilderode, Sabbe, door de kunstenaar geïllustreerd met houtgravures en alles door hem in een bijzonder zorgvuldige vormgeving uitgebracht. Zo drukt hij ook bedevaartvaantjes, door hem zelf getekend en ontworpen. Het zal ongetwijfeld via zijn grafisch werk zijn dat Bosschaert tot de kalligrafie gekomen is. Hij houdt van mooie, korte, inslaande teksten die hij dan zelf neerschrijft in een typische sterke verschijning. Hij zorgde voor wenskaarten en zijn kalligrafieen vindt men in verschillende plaatselijke tijdschriften.
fb
Renaat Bosschaert, Sint-Annakerkstraat 6 - 8000 Brugge.
| |
Jef Boudens
(Brugge 19 maart 1926 - 29 juli 1990) werd na zijn middelbaar onderwijs bij de Xaverianen opgeleid aan het Hoger Instituut Sint-Lukas in Gent, waar hij drie jaar architectuur studeerde en daarna overschakelde naar grafiek met specialisatie schrift en letterkunst. Hij werd leraar schriftkunst en toegepaste fotografie aan de Stedelijke Academie van Roeselare en aan het Sint-Lukasinstituut in Gent. Hij werd een van de pioniers van de kalligrafie in Vlaanderen. Hij publiceerde drie boeken over schriftkunst en heeft zelf de veelzijdige praktijk bedreven met boekomslagen, oorkonden, gulden boeken, diploma's, muurteksten, beschrifting van winkelramen, en vrije grafiek voor allerhande omstandigheden. In het spoor van Jos Speybroeck, Armand Panis, Jos de Swert e.a. volgde een belangrijke jongere generatie grafici, tekenaars, kalligrafen met Jef Boudens, Arno Brys (1928), Luc Verstraete (1928), Daan van Severen (1927), Ernest Verkest (1923), Michiel Anneessens (1921-1994), Jef Bultynck (1923). Binnen de Sint-Lukaskring in Gent vormden zij de vereniging ‘Die Ghenootscap’, die vanuit een Vlaamsgezinde en christelijke inspiratie de kunst en vooral hun eigen tekenwerk en grafiek wilden opvatten. Jef Boudens was een van de voortrekkers van deze beweging, die net na de Tweede Wereldoorlog mondig werd. In 1960 publiceerde hij zijn ‘Schrift- en Letterboek’ (uitg. Die Swaene, Sint-Andries/Brugge, 104 p.). Daarin schreef hij: ‘Schrijven is iets magisch. We zetten onze gedachten om in zichtbare tekens en kunnen deze daarmee verspreiden. Schrift is niet alleen een zaak van praktisch gebruik; het is ook een zaak van schoonheid. De herwaardering van de schoonheid in het schrift bewijst dat men nog oog heeft voor de uitdrukkingsmogelijkheden, welke in het schrift vervat liggen. In het schrijven geven wij, door de zwaarte, de bladspiegel en de versieringen aan onze gedachten een persoonlijke uitdrukking, die tegelijkertijd gebonden ligt aan het
Laatste Kalligrafiewerk van Jef Boudens, 1990.
| |
| |
oerbeeld van het schrift zelf.’
Aan deze herwaardering van de schoonheid in het schrift heeft Jef Boudens zijn leven gewijd. Hij heeft zijn liefde voor het vak doorgegeven aan zijn kinderen, collega's, vrienden, leerlingen en volgelingen. In een tijd waarin kalligrafie nog niet zo bekend was en niet zo intens bedreven werd als nu, heeft hij, gesteund door enige, ook buitenlandse aanmoediging, doortastend voortgewerkt. Op de door hem gelegde basis en in zijn spoor wordt nu nog steeds verder ontgonnen.
fb
| |
Joke Boudens
Het valt natuurlijk niet te ontkennen dat vader Jef Boudens (1926-1990) een grote kunstvolle invloed overgebracht heeft op zijn vijf kinderen. Vier van hen hebben zijn kalligrafische opdracht duidelijk verder gezet. Ook Joke Boudens ( o Brugge 1954) kreeg, zonder het zelf te beseffen, van in de wieg een esthetische vorming mee. Haar interesse voor kalligrafie kwam pas tijdens de rijpe puberteit en moest eigenlijk zelfs nog wachten tot na haar studie voor regentes plastische kunsten. Daarna volgde ze cursussen bij haar vader in Roeselare en bij een aantal andere internationale kalligrafen. Veel gelegenheidsopdrachten aanvaardt Joke omwille van haar gezin en haar lesopdracht niet. Daarvoor ontbreekt de tijd. Soms ontwerpt ze een doopkaartje of een kerstwens. Sporadisch geeft ze een cursus kalligrafie of neemt ze deel aan een tentoonstelling in binnen- en buitenland. Dit is eigenlijk wel belangrijk. Daardoor kan ze haar eigen stijl beter ontwikkelen, ontstaat er vrij werk waarin ze zich volledig kan uitleven. Bij Joke Boudens gaan kalligrafie en natuur hand in hand. Ze houdt niet alleen veel van haar tuin met een rijpe variatie aan bloemen en planten, maar deze leefwereld treffen we ook uitzonderlijk veel in haar oeuvre aan. Dikwijls kiest ze als onderwerp voor haar grafisch werk een bepaald kruid, een bloem... en schrijft ze met vaardige hand allerlei uitleg daarover: het uitzicht, de betekenis, de bloeiperiode, de symboliek, de geschiedenis, het gebruik... De bedoeling bestaat erin om ooit een overzichtelijk kruiden- en/of plantenboek met deze kalligrafische pareltjes uit te geven. De verschillende inhoudelijke teksten worden telkens in een ander lettertype geschreven en in blokjes keurig op het blad gerangschikt (zie afb.). Wat het lettertype zelf betreft, heeft ze geen voorkeur. Toch valt op dat de gebruikte letters vrij klein en fijn zijn, met uitzondering van een eventuele titel, in dit geval dikwijls de Latijnse benaming van de voorgestelde
plant. Tussen die uitgemeten blokjes tekst beeldt ze in plakkaatverf sierlijk de bloem of het kruid zelf af. Dit laatste is ongetwijfeld een invloed van haar eigenlijke opleiding. Het geheel vormt een fraaie afwisseling, vrij decoratief en een lust voor het oog. De aandacht voor de vormgeving en voor de zetspiegel van de gehele bladzijde neemt een voornaam onderdeel van haar werk in. Bij de keuze van het papier en van de verf kiest ze vooral doffe sobere kleuren, vaak groen. Ook hier is de natuur dus niet ver af. Op een zelfde blad gebruikt Joke af en toe
Een typisch voorbeeld van een reeks over bloemen en planten. Verf en brede pen op handgeschept papier, 17 × 46 cm.
(privé-verzameling)
| |
| |
verschillende op elkaar afgestemde tinten, die uitermate passen met het uitzicht en met de kleur van het zorgvuldig gekozen papier. Het formaat wijkt eerder van het traditionele af. Soms maakt ze ook kleine boekjes, speciaal geplooid of genaaid, zgn. leporelloalbums. Compositie, inhoud, kleur en vorm gaan er hand in hand. Met deze realisaties naderen we de miniatuurkunst. Zo verlucht ze geregeld in één opvallende tint een enkele initiaal, die als het ware met kronkelend bladwerk wordt overwoekerd. Het middeleeuwse vakmanschap wordt er ten top gedreven. Gebruikt ze daarom soms ook bladgoud? Naast deze interesse voor de natuur schrijft ze ook wel eens gedichten van bijvoorbeeld Toon Hermans uit. Deze poëzie handelt dan opnieuw dikwijls over tuin of bos, alles op niveau weergegeven. Langzaam groeit in haar werk een volle rijpheid die zal leiden tot een voortdurende scheppingsdrang, een helder inzicht en een waardige natuurlijkheid.
Jean Luc Meulemeester
Joke Boudens, Oostendsesteenweg 59 - 8000 Brugge.
| |
Kristoffel Boudens
Bijna in de schaduw van de monumentale Antwerpse O.-L.-Vrouwekerk en in de figuurlijke aanwezigheid van een van de grootmeesters van de Vlaamse barok, Jacob Jordaens, woont en werkt de Bruggeling Kristoffel Boudens ( o Brugge 1958) hoofdzakelijk als schriftbeeldhouwer. Hij heeft nog andere talenten: tekenaar, beeldhouwer, lesgever aan de academie aldaar, schilder, kalligraaf... en voor een stuk eenzaat. Juist in die eenzaamheid kapt hij de fraaiste letters in steen, uitgemeten en zelf ontworpen. Pas dan alleen kan hij zich concentreren op zijn esthetische creaties. De invloed van zijn vader, Jef (1926-1990), en van zijn broer, Pieter Hein, is nooit ver af. Na zijn studie aan het Sint-Lucasinstituut in Gent bij o.a. Daan van Severen ging Kristoffel Boudens op zoek naar zijn levensopdracht en kwam uiteindelijk - wat echter niet verwonderlijk is gezien kunstzinnige gezinsomstandigheden - bij de kalligrafie en vooral bij het letterkappen terecht. Hij studeerde vervolgens bij zijn broer en volgde cursussen in Groot-Brittannië en Frankrijk. Toch was het duidelijk dat hij een eigen
Een door Kristoffel Boudens in steen gekapte plaat aan het bekende museum Mayer van den Bergh in de Lange Gasthuisstraat 19 in Antwerpen.
(Foto: J.L. Meulemeester).
stijl zou ontwikkelen, dat hij vanuit dezelfde familiale traditie stilistisch toch een ander spoor zou volgen. Dit is ook inhoudelijk waar te nemen.
Kristoffel Boudens werkt dikwijls in opdracht: naamplaten, huisnummers, opschriften, grafstenen, zonnewijzers. Daarbij wordt uiteraard rekening gehouden met een van de essentiële eisen van het schriftbeeldhouwen: de duidelijkheid, de leesbaarheid ook van op grote afstand. Dit is belangrijk. Het betekent echter niet dat de kunstenaar zich vastbijt in de traditionele drukletter of het normale arabische cijfer. Integendeel, hij zoekt en ontwerpt desnoods zijn eigen letters. Die hoeven niet strak te blijven, niet tussen twee lijnen te lopen, blijven niet noodzakelijk typografisch nauwkeurig. Zo worden ze natuurlijker, eleganter en kunnen ze aangepast worden aan de situatie: smal of dik, hoog of laag. Het biedt de mogelijkheid niet constant dezelfde grootte te gebruiken, ermee te spelen. Opmerkelijk is het feit dat sommige van zijn letters of cijfers aan elkaar schijnen te groeien, dat de onderkant als het ware doorloopt, zodat er een verbinding ontstaat. Tussen de letters en de soort steen ontstaat er eveneens een combinatie. Het uitzicht van de steen bepaalt mee het karakter van de letter. De witte ruimte speelt daarbij een natuurlijke evenwichtige rol. Zo wordt de compositie fijner opgebouwd en worden er heel wat mogelijkheden gecreëerd. Die mogelijkheden werkt hij tot het uiterste uit in het vrije werk, zoals de letters op keien of met het gefantaseer en het spel met voornamen. Daarin leeft Kristoffel Boudens zich uit en ontstaat er een grotere variatie, waardoor die namen soms moeilijker leesbaar worden. Ook het aanbrengen van een kleine versiering behoort tot zijn geplogenheden. Dit kan een blad zijn, een ster of keurig geschikte driehoekjes, die blijkbaar gemakkelijk aan te brengen zijn en in elk geval perfect passen. Dit motief is ten andere eeuwenoud en doet oosters aan.
Omdat zijn atelier te klein is voor grote opdrachten voert hij die ter plaatse uit. Hierbij denken we aan de grafstenen of het kappen van opschriften in bestaande lateien boven de deur van een winkel. Soms schildert hij trouwens in een sierlijke kalligrafie de winkelnaam of het produkt op het vensterglas. In dit verband vermelden we ook het graveren van teksten in glas of het kappen ervan in hout.
| |
| |
Het schriftbeeldhouwen van Kristoffel Boudens getuigt van ‘edle Einfalt und stille Grösse’.
Jean Luc Meulemeester
Kristoffel Boudens, Oever 22 - 2000 Antwerpen.
| |
Liesbet Boudens
Het zal wel niemand verwonderen dat de jongste dochter van Jef Boudens (1926-1990), Liesbet (o Brugge 1957), eveneens in het voetspoor van haar vader trad. Net zoals haar zus, Joke, werd ze eigenlijk pas op rijpere leeftijd geboeid door de kalligrafische kunst. Het esthetiserende heeft ze blijkbaar wel met de paplepel binnen gekregen. Na haar studie, regentaat plastische kunsten, volgde ze les bij Daan van Severen in Gent en studeerde vervolgens kalligrafie bij verschillende privéleerkrachten. Momenteel geeft ze les.
Het oeuvre van Liesbet Boudens is inhoudelijk minder gevarieerd dan dat van haar zus. Meestal kalligrafeert ze gedichten van Guido Gezelle, Paul van Ostaijen, Anton van Wilderode, Katelijne van der Hallen, Jacques Prévert, Robin Maekelbergh... Dit is niet het enige verschil. Ieder kalligrafisch werkstukje betekent voor haar een gevecht. Een gevecht tegen en met het handgeschept papier, dikwijls Fabriano Roma of (gewoon) aquarelpapier. Dit oneffen papier, beperkt van kleur, bezorgt haar creaties een merkwaardige kracht, een eigen identiteit. Dit broos gevecht levert ze niet alleen. Met uitgezochte pennen en op maat verdunde verf weet ze de selectief gekozen letters correct kalligrafisch aan te brengen. Dit betekent een minutieus uitgekiende spatiëring, een juiste plaatsing, een perfecte dikte, een helder inzicht... Zoiets wordt pas na een enorme training bereikt op een ogenblik dat de stijl langzaam openbloeit tot volle rijpheid. Haar opleiding en haar afkomst hebben haar leren kijken. Dat is niet alles, wel een enorme basis. Dit gevecht, die concentratie gebeurt in volle eenzaamheid: haar kalligrafisch werk komt immers in totale afzondering tot stand. Met een volgehouden geduld zoekt ze de juiste compositie, de ideale vlakverdeling en een harmonische, sobere kleurencombinatie. Daardoor getuigt haar oeuvre niet alleen van eenvoud, strengheid en evenwicht in de vormgeving, maar ook van natuurlijkheid, durf en gratie. Het is zelfs een stukje sensueel.
Liesbet Boudens besteedt ook veel aandacht aan het lettertype. Dit heeft een bedoeling, want het type wordt gekozen naar gelang de inhoud, de functie... Letters drukken voor haar gevoelens uit, geven uiting aan het gemoed en de innerlijke gesteldheid. Daarbij gebruikt ze aangepaste kleuren en een wisselende grootte die meteen het karakter en het thema van het gedicht helpen bepalen. Alles lijkt niet perfect afgewerkt, zoals bij een gedrukte tekst of op een computerscherm. Dit is eigenlijk de bedoeling niet. Bij kalligrafie dient ook de materie, het karakter van de letter en de spanning met de drager tot uiting te komen. Het ongeschrevene, de achtergrond, wat opengelaten is, zijn in zekere zin even interessant. Met specifieke technische middelen laat ze de materie spreken.
Haar stijl in haar oeuvre getuigt van een uitbundig levensgevoel en dito kracht. Dit probeert ze langs haar werk om over te brengen op iedere kijker, op iedere lezer. Ondanks haar voortdurend gevecht, met vooral technische aspecten van de kalligrafie, getuigen haar realisaties van frisheid en sprankelend levensritme, net zoals haar optimistisch karakter. In die zin probeert ze met haar werkstukjes een boodschap te brengen die dan ook dikwijls inhoudelijk door de gekozen gedichten wordt vertolkt. Je leert door haar kalligrafie kijken en genieten...
Jean Luc Meulemeester
Liesbet Boudens, Leiselestraat 22 - 8200 Sint-Michiels
Kalligrafie Liesbeth Boudens.
| |
Pieter Hein Boudens
Wat afgelegen van het Brugse stadscentrum, op het einde van de doodlopende Notelarendreef in Sint-Michiels, staat het in hedendaagse stijl geconcipieerde atelier van Pieter Hein Boudens (o Brugge 1955). Het gebouw werd zo opgetrokken dat het licht er aan alle kanten binnendwaalt. Zonlicht is er belangrijk. Niet alleen voor de warmte waarmee het de koele steenmassa sensueel bedekt, maar vooral omdat het speelt in de ondiepe holten van de gekapte letters of de vlakke delen ertussen streelt. Pieter Hein Boudens is namelijk een schriftkunstenaar die zijn getalenteerd vakmanschap dagelijks demonstreert op marmer, Franse witsteen, leisteen en blauwe hardsteen. Zonder de herhalende afwisseling van licht en schaduw komen deze schrifttekens niet tot hun recht. Niet alleen dit sfumato betekent een essentieel element in deze geschapen creaties, ook de natuur en het milieu zorgen voor
| |
| |
een boeiende afwerking. Hier mag de polluerende aantasting niet als negatief worden beschouwd. Ook het gevarieerde groen van allerlei planten en struiken zorgt voor een voortdurende, maar positieve inwerking op de gebruikte steen. Ze passen dan ook volkomen in de tuin, het straatbeeld of aan een gevel, maar evenzeer in de woonkamer of het bureau.
De kunstenaar worstelt steeds met hamer en beitel en met het harde materiaal dat hij als een liefhebbende vrouw zacht benadert, koestert en vertedert. Daaruit ontstaan vlekkeloze creaties die rustig, stil en pretentieloos aanhoudend het hoogste technische niveau nastreven. De spanning tussen de gekapte letter en de onbewerkte spatiëring is er als het ware constant te voelen.
Pieter Boudens gebruikt meestal de eeuwenoude Romeinse kapitaal. Deze eenvoudige letter past perfect op een egaal optisch vlak, de woorden staan duidelijk los van elkaar en tussen de lijnen vinden we de noodzakelijke ruimten. Daardoor komen de goed uitgekozen teksten uitstekend tot uiting. De Romeinen zelf hebben deze letter gemonumentaliseerd als een gemakkelijk leesbare unit en als een herkenbaar signaal. Vooral in onze tijd waarin de beeldcultuur werkelijk hoogtepunten bereikt, is dit belangrijk. Voegen we daar nog een sprekend vers van bijvoorbeeld Anton van Wilderode, Willem Vermandere, Guido Gezelle, Marnix Gijsen of Johann Joachim Winckelmann aan toe en het kunstwerk is volledig. Deze dichtregels en sprekende zinnen werden met zorg geselecteerd en met evenveel nauwkeurigheid op de stenen oppervlakten ‘geschreven’. Tussen schrijven en kappen is er een onverbreekbare band. Poëzie is in het oeuvre van Boudens even intens aanwezig als de kwaliteit van de technische uitvoering en de keuze van de steensoort. Die interesse en het embryo van zijn creaties vond hij ongetwijfeld bij zijn vader, kalligraaf Jef Boudens (1926-1990). Oorspronkelijk niet opgeleid om epigrafen te maken studeerde Pieter aan het Sint-Lucasinstituut in Gent en in de Schule für Steinmetz und Bildhauer Freiburg in Breisgau en deed stages in Frankrijk en Groot-Brittannië. Vanaf 1976 vestigde Boudens zich als zelfstandig schriftbeeldhouwer. Nu prijken zijn werken als ware monumenten in heel wat Vlaamse gemeenten (Brugge, Oostkamp, Brussel, Nieuwpoort, Diksmuide, Zuienkerke, De Panne, Jabbeke, Oudenburg, Zedelgem...) en in het buitenland als inhuldigingsstenen, uithangborden, naamplaten, zonnewijzers, herdenkingsstenen... Ook grafstenen behoren geregeld tot zijn opdrachten. Vooral van overleden kinderen, waardoor ze dikwijls een emotioneel karakter krijgen. Pieter Hein Boudens legt inderdaad in zijn gekapte stenen, in zijn uitgelezen dichtregels en in zijn raak
gekapte letters een sterk gevoel van blijvende geborgenheid, wat we eigenlijk van iedere kunstenaar mogen verwachten.
Jean Luc Meulemeester
Pieter Hein Boudens, Notelarendreef 29 - 8200 Sint-Michiels.
Monument op het Gemeenteplein in Oostkamp.
Schriftsculptuur van Pieter Hein Boudens.
(Foto: J.L. Meulemeester).
| |
| |
| |
Jef Bultynck
Jef Bultynck, Zelfportret.
(Gent 24 juli 1923) koos na twee jaar Grieks-Latijnse humaniora voor het kunstonderwijs. In 1945, na zeven jaar opleiding, behaalde hij de grote prijs monumentale sierkunsten/schilderkunst aan het Hoger Instituut Sint-Lukas Gent. Hij debuteerde na de oorlog als zelfstandig kunstenaar. In 1951 werd hij leraar tekenen/schilderen aan de academie van Eeklo tot 1989 en in 1954 werd hij leraar grafiek aan het Hoger Instituut voor Grafisch Onderwijs in Gent tot 1988. Hij was sierkunstenaar, graficus, kalligraaf, kunstschilder. Kreeg diverse opdrachten vanwege de overheid (stad Eeklo, stad Gent, provincie Oost-Vlaanderen), de Jaarbeurs van Gent, diverse sociale en culturele organisaties, uitgeverijen: gelegenheidsgrafiek, stofomslagen, guldenboeken, oorkonden met schrift en illustraties. Na zijn pensionering gaf hij cursussen kalligrafie en sinds twintig jaar is hij ook actief met olieverfschilderijen: figuurkoppen, religieuze thema's, bloemstukken, stillevens.
‘Schriftkunst in Vlaanderen, aldus Jef Bultynck, is als uit een diepe slaap ontwaakt en krijgt steeds meer aandacht bij jongeren uit het kunstonderwijs. Ik meen te mogen zeggen dat Sint-Lukas Gent daar niet vreemd aan was, hoewel we in die tijd slechts in de basisjaren enkele summiere beginselen meekregen. Alle aandacht ging toen naar de opleiding beeldende kunsten: figuur, compositie, schilder- en tekenkunst. De schriftbeweging begon bij de afgestudeerden uit die jaren behoedzaam als een kleine vonk. Tijdens de oorlogsjaren beschikten wij slechts over enkele schaarse buitenlandse tijdschriften. Afgestudeerde jongeren kregen opdrachten, konden zich aldus vervolmaken. Dit was het prille begin. Nieuwe generaties volgden, legden zich toe op illustratieve gelegenheidsgrafiek, onder hen enkele zeer intens op het schrift. Mijn goede vriend Jef Boudens wil ik extra vermelden: het was de pionierstijd. Momenteel is er een toenemende belangstelling voor schrift, wellicht als een tegenzet of een reactie op de vervlakking, de slordigheid of onkunde van sommige ongeschoolde vormgevers.
Elk handschrift heeft een grote waarde, een meerwaarde, en mag niet verloren gaan. Een grondige kennis van het letterbeeld in meerdere types is een eerste vereiste. Een karaktervol schrift, een mooie lettervorm opbouwen is niet eenvoudig. Het schrijfmiddel bepaalt het karakter van de letter. Pen, penseel, beitel bepalen de eigenheid, geven het snedige karakter. Letterkeuze, papiersoort, compositie, vrije interpretatie... er komt veel bij kijken.
Op onze dagen worden veel experimenten met los materiaal opgezet, met penseel, pen, verf. Zeer los en speels. Het worden boeiende grafismen voor het oog. Het belet de kalligraaf te verstarren.’
fb
Jef Bultynck, de Hemptinnelaan 34 - 9030 Mariakerke - Gent.
Kalligrafie Jef Bultynck.
| |
Lieve Cornil
uit Deinze behaalde aan de Rijksuniversiteit Gent in 1992 de licentie in de Staats- en Bestuurswetenschappen. Van 1992 tot 1994 werd zij tot grafisch ontwerper opgeleid aan het Scriptorium van Toulouse, Frankrijk. De jongste jaren woonde zij stages en workshops bij onder leiding van J. Larcher, J. Veljovic, T. Ingmire, D. Brown, enz. Met een automatic pen op Arches voerde zij in september 1994 de zwart-wit kalligrafie 220 × 300 mm uit met een tekst van Dylan Thomas (1914-1953):
| |
| |
‘I have longed to move away but am afraid;
Some life, yet unspent, might explode
Out of the old lie burning on the ground,
And, crackling into the air, leave me half-blind.’
De discussie omtrent wat kalligrafie is of zou moeten zijn is verre van opgelost. Er heerst verwarring en onduidelijkheid. Lieve Cornil schrijft hierover: ‘Sommigen zweren bij het zwart-wit grafische spel van lijn en vorm. Anderen proberen literatuur te visualiseren door de achtergrond actief te integreren
in het werk. Schilderstechnieken spelen hierbij een belangrijke rol. Wat er ook van zij, feit is dat in alle gevallen het volgende proces dient doorlopen te worden: van kopiëren naar interpreteren om dan te experimenteren en te evolueren.
De stap naar het experiment houdt echter gevaren in. De kunstenaar/kalligraaf ondergaat een periode van twijfel en onzekerheid. Twijfel aan alle opgedane kennis. Hij meent een bevrijding te vinden in het “ongedisciplineerd en vrij werken” van de creatieve geest en het verwerpen van aangeleerde methoden. Niets is minder waar. De zo gezochte artistieke vrijheid kan pas bereikt worden aan de hand van een gefundeerde basiskennis. De moeilijkheid is gelegen in het vinden van een evenwicht tussen het toepassen van methoden en de eigen - meestal intuïtieve - grafisch/artistieke inbreng. Pas dan kan de noodzakelijke stap naar het experiment gezet worden. Noodzakelijk, want het experiment verwerpen betekent ontrouw aan het creatief proces.
De artistieke uitdaging zal zo de faalangst overwinnen en laat de kalligraaf toe nieuwe wegen in te slaan. Het zich continu in vraag stellen, kritisch te werk gaan en open staan voor nieuwe en andere invloeden zullen de kalligraaf toelaten te evolueren. Een levenslange zoektocht kan beginnen.’
fb
Lieve Cornil, Kortrijkstraat 55 - 9800 Deinze
| |
Paul de Bruyne
(Gent, 1934) is in vakkringen in binnen- en buitenland lang geen onbekende meer. Na zijn opleiding aan het Hoger Instituut Sint-Lukas in Gent, waar hij in 1958 het diploma van graficus en kalligraaf behaalde, vestigde hij zich als zelfstandig ontwerper.
In de loop van de jaren werden hem veel belangrijke opdrachten toevertrouwd. Hij was tevens de dynamische oprichter van de bekende uitgeverij Houtland (wenskaarten, grafiek) in Brugge.
Hij was meer dan dertig jaar de bezielde leider van de produktie in dit bedrijf.
| |
| |
In verband met de eigenlijke kalligrafie bevestigt Paul de Bruyne dat zijn prestaties berusten op de combinatie van ambachtelijke discipline, het vermogen om zich met technisch vakmanschap in te leven, kunstzinnige intuïtie en zowel creatief als plastisch vermogen.
Aangezien de kunst van het ‘schoonschrijven’ in eerste instantie een functie van communicatie te vervullen heeft, blijft voor Paul de Bruyne het devies van de bekende Engelse kalligraaf Edward Johnston gelden: ‘De eigenschappen van bruikbaar schrift zijn: duidelijkheid, schoonheid en karakter’.
fb
Paul de Bruyne, Postbus 209 - 8000 Brugge
Tekst en Kalligrafie Paul de Bruyne.
| |
Marika Mertens
(Antwerpen 1950) was tot aan haar huwelijk in 1983 bibliothecaresse-documentaliste. Van boeken liefhebben, lezen en verzamelen is het maar een logische stap naar letters liefhebben, bestuderen en verzamelen. Die kans werd in 1987 voor haar waar gemaakt, toen zij een cursus kalligrafie kon volgen bij Joke van den Brandt. Sindsdien is de liefhebberij uitgegroeid tot een ware passie, die nog werd aangemoedigd door het volgen van een semester aan de Fachhochschule in Aken o.l.v. Werner Eikel en nadien door nog stages bij Julian Waters, John Stevens e.a. Sinds 1993 volgt Marika Mertens
geregeld les in Brugge bij Brody Neuenschwander, die tot hiertoe voor haar het meest aan de noden van een student beantwoordt qua spiritualiteit, ambachtelijkheid en kunstzinnigheid. Intussen bestudeert Marika Mertens ook de Arabische kalligrafie. Zij nam deel aan enkele binnen- en buitenlandse groepstentoonstellingen en haar werk werd in diverse kalligrafische publikaties opgenomen.
Omdat kalligrafie vooral een communicatiemiddel is, vindt
Tekst en Kalligrafie Marika Mertens.
| |
| |
zij ook grote voldoening om al het fascinerende dat zij tot hiertoe heeft geleerd door te geven aan een kleine groep cursisten. Dat gebeurt in haar Theatrum Artis Scribendi, waar ook diverse gastdocenten aan het werk waren. Het is voor haar tevens een middel om door kleur, kracht en beweging van de letters innerlijke gevoelens en belevenissen op papier te visualiseren, niet noodzakelijk om aan de wereld te tonen, maar vooral voor eigen expressie.
Dit op een professionele manier aan de buitenwereld mede-tedelen is haar betrachting in de toekomst.
fb
Marika Mertens, Van Praetlei 169 - 2170 Merksem.
| |
Els Schneiders
(1958) uit Horebeke genoot een opleiding sierkunsten aan het Sint-Lukasinstituut in Antwerpen en behaalde in 1982 haar diploma grafiek aan het Hoger Instituut Sint-Lukas in Gent. Daarna studeerde zij paleografie en codicologie aan de Vrije Universiteit Brussel. Na haar opleiding volgde ze nog verschillende internationale stages en nam deel aan tal van binnen- en buitenlandse exposities. Met haar werk behaalde ze ook een eervolle vermelding in de wedstrijd ‘Internationale Prijs voor Kalligrafie’ in Westerlo.
Over haar werk als kalligrafe zegt zij: ‘Steeds meer mensen stellen vast dat we kalligrafie niet langer als amusement of als ambacht, maar wel als kunstvorm moeten beschouwen. Uitgaande van oude manuscripten zoeken we naar een persoonlijke interpretatie, een lettervorm die voldoet aan de normen van onze tijd (d.w.z. leesbaarheid, afkortingen, materiaal, papier, enz.). Dan pas kunnen we ons wagen op het andere terrein van de kalligrafie: een vrijere hantering van de pen, experimenteren met lettervormen en schrijfmaterialen... om zo de tekst tot een expressief geheel te maken. De inhoud van de tekst en het kalligraferen ervan kunnen dan heel nauw met elkaar verweven zijn. Kalligrafie moet dus niet enkel en alleen functioneel zijn, maar kan ook als zuivere kunstvorm optreden. De traditionele kalligraaf die zijn ambacht perfect beheerst, wordt uitgedaagd, maakt van de tekst een krachtige compositie, rijk aan gevoelens, waardoor het geheel een diepere betekenis krijgt. Wat het dan ook zo boeiend maakt’.
Els Schneiders kalligrafeerde in een heel aparte letter een tekst van de Franse dichter en romanschrijver Jean Giono (1895-1970).
fb
Els Schneiders, Koekoekstraat 16 - 9667 Horebeke.
| |
Goedele Soetewey
(Mechelen 2 januari 1962) studeerde kalligrafie bij leraar Jef Boudens aan het Hoger Sint-Lukasinstituut in Gent in 1982, waar zij op haar beurt momenteel lerares is. Zij was ook in de leer bij Claude Mediavilla en bij John Stevens. Als grafisch ontwerpster tekent zij boekomslagen, oorkondes, gulden boeken, gelegenheidsdrukwerk. Zij ontwerpt ook scripties in steen. In 1983 hield Goedele Soetewey haar eerste tentoon- | |
| |
stellingen in Besançon en Mulhouse in Frankrijk. Daarna volgden talrijke groepstentoonstellingen in binnen- en buitenland. In 1989 werd zij onderscheiden met de eerste prijs in de ‘Internationale Prijs voor Kalligrafie’ in Westerlo.
fb
Goedele Soetewey, Stationstraat 34 - 8700 Tielt
Kalligrafie Goedele Soetewey.
| |
Joke van den Brandt
(Turnhout 28 september 1937) studeerde aan het Heilig Grafinstituut en behaalde het diploma van geaggregeerde voor het middelbaar onderwijs in de letterkundige vakken. Vanaf haar zeventiende schreef zij gedichten. Schrijven, musiceren, tekenen zijn bezigheden die haar altijd geboeid hebben. De teksten die zij schreef ook uiterlijk een mooie vorm geven door kalligrafie werd van een hobby stilaan een specialisatie. Zij is lid van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen, publiceerde in diverse literaire tijdschriften, werd bekroond in de sonnettenwedstrijd van de Boekenbeurs 1981, studeerde kalligrafie bij Frank-Ivo van Damme, Jovica Veljovic, Gottfried
Pott en bij Werner Eikel aan de Fachhochschule in Aken. Voorts studeerde zij paleografie en codicologie aan de V.U. Brussel, publiceerde in 1981 en 1982 ‘Verrezen verzen’ in het tijdschrift Spectator in samenwerking met Lambert Jageneau. Zij werkte mee aan vele bibliofiele uitgaven, vervaardigt oorkonden voor het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, universiteiten (eredoctoraten), de Vlaamse Raad en diverse gemeentebesturen. Zij gaf jarenlang cursussen kalligrafie in culturele centra en academies. Zij was in 1985 oprichter en voorzitter (1985-1987) van de verenigde Scriptores en in 1988 oprichter en voorzitter van Kalligrafia v.z.w., de Vlaamse
Kalligrafie Joke van den Brandt.
| |
| |
vereniging ter bevordering van de kalligrafie.
Joke van den Brandt is de onvermoeibare voorvechtster van de kalligrafie in Vlaanderen. Naast de talrijke opdrachten die aan haar toevertrouwd worden is zij ook het stimulerende element in Kalligrafia, degene die de contacten legt met buitenlandse verenigingen, die tentoonstellingen bezoekt, lezingen geeft, symposia bijwoont en vooral die steeds nieuwe ideeën heeft en die ook nog concretiseert. Zij is de echtgenote van de graficus Frank-Ivo Van Damme en moeder van vijf artistiek begaafde kinderen. Deze ongelooflijk actieve vrouw heeft naast haar werk ook een grote vriendenkring voor wie haar gastvrije huis steeds openstaat. Ze kan met groot enthousiasme spreken over wat haar na aan het hart ligt: de kalligrafie, de literatuur, de muziek.
Maar ze heeft ook een stille, ingetogen zelfs meditatieve kant. In haar atelier hoor je geen muziek, geen telefoon, slechts de geluiden van de tuin zijn er hoorbaar. En het is uit deze rust en stilte dat haar creatieve arbeid ontstaat.
Herman Wauters
Joke van den Brandt, Sint-Lukaslaan 22 - 2180 Ekeren.
| |
Anna van Damme
(Antwerpen 17 juni 1961) volgde in 1985 een basisopleiding kalligrafie. Het was meteen de grote liefde! Sindsdien legt zij zich volledig toe op ‘de kunst van het schoonschrijven’. Zij nam deel aan cursussen en workshops bij kalligrafen met internationale bekendheid, met name bij Joke van den Brandt (B), Jovia Veljovic (ex-Joegoslavië), Gottfried Pott (D), Hanna Paalasmaa (Finland), Werner Eikel (D), Ella Pos (NL) en Frank-Ivo van Damme (B), en volgde een half jaar de lessen kalligrafie aan de Fachhochschule in Aken.
Sinds enkele jaren doceert Anna Van Damme zelf kalligrafie in een tiental culturele- en vormingscentra in heel Vlaanderen. Zij geeft zowel basis- als vervolmakingscursussen, en leidt gespecialiseerde workshops voor gevorderden.
Verder is Anna Van Damme zeer actief als free-lance-kalligrafe: zij ontwerpt (en voert uit) huwelijksaankondigingen,
Kalligrafie Anna Van Damme.
geboortekaarten, menukaarten, briefhoofden, affiches, uithangborden, enzovoort. Zo stond zij in voor de nieuwe kalligrafische belettering van het volledige Meli-sprookjespark in Adinkerke/De Panne, het uithangbord van de kledingzaak Scapa in Aarschot, de belettering van de vlag van de Stedelijke Kunstacademie in Merksem, een muurschildering met letters voor Oxfam Wereldwinkel, een oorkonde op perkament (opdrachtgever Provincie Antwerpen), een aantal affiches voor het hotel ‘Antwerp Hilton’, een kalligrafische mailing voor Apple Computer, en de belettering van een aantal kinderboeken in opdracht van de uitgeverij De Vries-Brouwers.
Als permanent medewerker van de vzw Kalligrafia ontwerpt Anna Van Damme ook affiches en uitnodigingen voor tentoonstellingen en verzorgt zij de didactische bladzijde van de nieuwsbrief ‘Kalligrafia’.
Vermelden we nog de deelname aan groepstentoonstellingen in Oostkamp, Deinze, Ekeren, Lier, Westerlo (tweejaarlijkse Internationale Grote Prijs), Eindhoven (NL), Manosque (Frankrijk), Pettenbach (Oostenrijk), en aan de reizende tentoonstelling Internationale Kalligrafie in de vijf Vlaamse provincies, georganiseerd door de gemeente Zonhoven, die trouwens een werk van Anna Van Damme aankocht. Voor de Grote Prijs van Westerlo werd zij drie maal geselecteerd.
| |
| |
Voor Anna van Damme primeert de esthetische vormgeving. Het kalligraferen van letters en alfabetten, louter omwille van de vorm, eventueel door gebruik te maken van technieken uit andere kunstvormen (aquarel, zeefdruk, fresco, kopergravure, keramiek). De kalligraaf mag zich niet beperken tot het schrijven met pen en inkt; hij moet en kan zijn horizon verruimen met behulp van deze technieken. De mogelijkheden zijn schier oneindig.
B.P.
Anna van Damme, Molenbaan 8 - 2160 Wommelgem.
| |
Lode van Muylder
Lode van Muylder
Getekend portret in zwart krijt door Frans Luyckx.
(Lippelo 1926) werd als kunstenaar opgeleid aan het Hoger Instituut Sint-Lukas in Schaarbeek. Zijn werk bestaat vooral uit alle vormen van gelegenheidsgrafiek. Hij ontwerpt ook poëziemappen, boekomslagen, boekillustraties en diverse kalligrafische manuscripten. Over zijn werk schreef lic. Br. Franciscus-Jozef: ‘Geen pretentie en geen exentriciteit, maar de eenvoudige adeldom van de artistieke letters, die ongezocht en in schone compositie samentreffen.
Wat buiten de lettercompositie er nog bijkomt is een discreet symbool: een kruis, een wimpel, een hart... maar die staan bewust ondergeschikt aan de letter als zodanig.
Ik geloof niet dat graficus Lode van Muylder er veel theorie op nahoudt; hij schrijft zich doodeenvoudig uit, zonder veel omhaal, zonder te veel rococokrullen, zonder de minste nalatigheid, zonder ooit in de smakelijk-slordige “schets” te vallen, die wel eens iets van “bedriegt den boer” is. Ook niet de verbluffende kleurenweelde: de meeste werken zijn tweekleurig met een vranke, zwarte dominante’.
fb
Lode van Muylder, Van Schoonbekestraat 56 - 2018 Antwerpen.
Kalligrafie Lode van Muylder.
| |
Sofie Verscheure
‘Cadmus had Griekenland met geest begiftigde geschenken gebracht: klinkers en medeklinkers, gevangen in kleine tekens, “zichtbare weergave van stilte die niet zwijgt”, het alfabet. Met het alfabet zouden de Grieken bereiken dat de goden in de stilte van hun geest konden herleven. Niemand zou die kleine lettertjes nog kunnen uitwissen, vliegepootjes, door Cadmus, de Pheniciër, uitgezaaid over het Griekse land.’
| |
| |
Een citaat van Calasso in de ‘roman’ De bruiloft van Cadmus en Harmonia. Het vertelt beter dan ikzelf kan, de betekenis en de inspiratie van waaruit ik met kalligrafie bezig ben.
Kalligrafie werd een passie de laatste jaren. Liefde voor woorden en poëzie was er al, maar schrijven als middel om aan die inhoud vorm te geven was een openbaring. Een geschenk van de goden.
Een cursusreeks in Nederland en verschillende stages met buitenlandse kalligrafen openden verder de wereld van het woord. Meer nog, het leerde hoe alle elementen: pen en papier, verf en inkt met elkaar kunnen spelen.
Sedert oktober 1993 startte ik een klein project in Brugge.
Een schrijfwinkel. Het startte onschuldig met wat kaarten in kalligrafie voor verschillende gelegenheden. Maar toen mensen daarop enthousiast reageerden en een jongeman kwam aankloppen met de vraag om een gedicht dat hij schreef voor zijn geliefde op papier te zetten, toen ging het spreekwoordelijke dubbeltje aan het rollen.
Kalligrafie Sofie Verscheure.
Naast het kalligrafisch werk wat er gebeurt, en de materialen die je er kunt vinden, wil dit project ook méér zijn.
Er is een geloof dat kunst en creativiteit een nieuwe inhoud kunnen geven aan leemtes van onze tijd: een tijd die zoekt naar innerlijkheid. Ik geloof dat kalligrafie - zoals andere contemplatieve werkvormen - een middel is om stil te staan bij wat diep verborgen in mensen leeft. Dit schrijfwinkeltje wil in al zijn bescheidenheid her-inneren aan de cultuur van de geleidelijkheid waarbij handenarbeid en inleving tijd vragen. ‘Monnikenwerk’ is niet alleen het synoniem van een eindeloos geduld, maar wijst ook op een aandachtige concentratie op het wezenlijke. We willen een plek zijn waar mensen op zoek naar woorden elkaar ontmoeten. En we ontdekken steeds opnieuw dat originaliteit de macht van de gewoonte doorbreekt.
Sofie Verscheure
Sofie Verscheure, Oostmeers 96-98 - Brugge.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd