Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 293]

Kalligrafie en exlibris
Joke van den Brandt

Van bij het ontstaan in 1470 tot in 1830 was het exlibris bijna uitsluitend heraldisch, waarbij de tekstpartij evenveel aandacht kreeg als de illustratie. Na de afschaffing van de adellijke titels onder de Franse republiek kwamen er naast zuivere letterexlibris ook meer en meer andere voorstellingen. En in onze tijd is het zover gekomen dat men ofwel bijna met een loep de tekst moet zoeken, ofwel dat het lettergedeelte van het exlibris erbarmelijk slecht is. Dit is natuurlijk het gevolg van het gebrek aan kennis van de letter. Gelukkig is er een toenemende belangstelling voor de typografie en de kalligrafie, en zijn er nog goede letterontwerpers, maar het blijft een kleine wereld waarin ook veel onkunde en amateurisme heersen.

Te weinig interesse voor letters en schrift

De vooruitgang van de techniek (o.a. computer) en het feit dat alles steeds sneller gaat en moet gaan, hebben tot gevolg dat velen de moed en de kracht niet meer hebben om het ‘vak’ te leren. Men kan hier de vergelijking maken met de grafiek, waar steeds meer fotografische technieken de overhand krijgen op het echte, ambachtelijke werk als de hout- en kopergravure.

Net zoals men, om een goede gravure te maken, zowel het tekenen als de graveertechniek volmaakt moet beheersen, moet men ook om goed kalligrafisch werk te maken een

Pam Rueter (NL).

grondige kennis van de historische lettertypes bezitten, gekoppeld aan een feilloos gevoel voor ritme en spatiëring, een inzicht in schriftstijlen en ikonografie en vooral een gedrevenheid en een kritische instelling.

Letterexlibris

Voor fijnproevers op het lettergebied is het kalligrafisch exlibris de zuiverste vorm van boekmerk. ‘Beklagenswaardig is de bibliofiel die geen exlibris bezit. Hij houdt niet van zijn boeken, hij weet ze geen bloempje in het knoopsgat te steken’ (Henri Liebrecht). Het meest passende bloempje is wel ons letterexlibris! Het bestaat immers, net zoals het boek uit letters. Evenals het boek deelt het iets mee: de naam van de eigenaar(s) en eventueel het soort boek of een spreuk of motto. Als dit dan perfect uitgevoerd is, in een harmonische vormgeving en eventueel subtiel gegraveerd in hout of koper, dan kunnen er echte meesterwerkjes ontstaan die elke verzamelaar die iets van letters kent, grote vreugde zullen verschaffen. We denken hierbij aan de Engelse exlibrisontwerper Reynolds Stone, die de heropleving van de kalligrafie in het Westen meemaakte. Hij begon rond de eeuwwisseling in Engeland. Heel wat graveurs van die tijd raakten begeesterd door de letters en gaven deze bezieling ook door. Michael Harvey (GB), een bekend hedendaags kalligraaf en letterontwerper, was een leerling van Reynolds Stone en zette zijn traditie voort.

Heropleving van kalligrafisch werk

Hoewel de echte doorbraak pas na de Tweede Wereldoorlog kwam, waren er voor die tijd reeds belangrijke stromingen aan de gang die vanuit Engeland, zowel naar Duitsland als naar Nederland en de Scandinavische landen toe, hun invloed lieten gelden.

En als we namen noemen moet de lezer bij voorbaat gewaarschuwd zijn dat we slechts een tipje van de sluier kunnen oplichten. We trachten te wijzen op enkele hoogtepunten, op enkele kalligrafen die school gemaakt hebben - en dan nog zijn we onvolledig.

Vlaanderen en Nederland

De Nederlandse lettertekenaar André Vlaanderen, die zich in 1929 definitief in Brugge vestigde, heeft zeker grote invloed gehad op schriftkunstenaars als o.a. Jef Boudens en Paul De Bruyne die na hun studie ook hun gezichtsveld verruimden en invloeden zowel uit de Angelsaksische als uit de Duitse streken ondergingen. Graveurs als Désiré Acket en Nelly Degouy horen dan weer helemaal thuis in de school van Reynolds Stone. Een heel eigen lettergevoel spreekt uit het werk van Pam Rueter die reeds zeer vroeg de invloeden van letterontwerper S.H. de Roos onderging en in wiens grafisch werk het letterexlibris ook een belangrijke plaats inneemt. Ook het werk van Pieter Wetselaar sluit nauw aan bij de Engelse traditie hoewel hij eveneens teruggrijpt naar het werk van de 18de-eeuwse kopergraveurs.

[p. 294]

Pieter Wetselaar (NL).

Duitsland en Oostenrijk

Ook in deze landen kwam er na de Tweede Wereldoorlog een vernieuwing in de kalligrafie, die daarvóór uitsluitend werkte met letters in gotische stijl of met sterke invloeden van dit lettertype. Grote namen zijn hier Otto Reichert (D) en de dierenarts Ottmar Premstaller (A), die voornamelijk in lino en in hout zijn uiterst fijne letterexlibris snijdt.

Leopold Feichtinger (A), die eind december 1993 overleed, is niet alleen de ontwerper van talloze letterexlibris geweest, maar tevens de oprichter van het ‘Schrift- und Heimatmuseum’ in Pettenbach (Oostenrijk), waar ook de vereniging ‘Kalligrafia’ reeds te gast was met een tentoonstelling. Ook Roland Roveda (A) werkte gedurende vele jaren als graveur van ontelbare letterexlibris in een onmiskenbare eigen stijl.

Andere reproduktietechnieken

Behalve het werk van André Vlaanderen, dat door middel van cliché en typodruk vermenigvuldigd werd, bespraken we tot nu toe alleen gegraveerde exlibris.

Hoewel een gegraveerd exlibris van een grote schoonheid kan zijn, krijgt het door deze techniek toch iets statisch, iets dat dichter aanleunt bij de typografie. Het mist het frisse en vitale, het spontane van het met de hand geschrevene.

De moderne reproduktiemethodes, die de laatste tien jaar een ongelooflijke kwaliteitsverbetering te zien geven, zijn zeer geschikt om alle facetten van de kalligrafie weer te geven. Bij deze reproduktiemethodes spelen de papierkeuze en ook de kleurkeuze van de inkt een belangrijke rol.

Hedendaagse kalligrafische exlibris

De heropleving en de vernieuwing van de kalligrafie die

André Vlaanderen (1945).

sedert de jaren '80 in stijgende lijn gaan, brengen vanzelfsprekend ook nieuwe kalligrafische letterexlibris voort. Enkele grote kalligrafen hebben een verfrissende ontwikkeling te zien gegeven in de letterwereld. Zij hebben een stempel gedrukt op de hedendaagse kalligrafie. Friedrich Neugebauer (A) die o.a. in de Hochschule in Linz vele hedendaagse kalligrafen (onder wie L. Feichtinger) gevormd heeft, kreeg tot ver over de landsgrenzen erkenning door zijn nieuwe zeer eigen stijl.

De Estlandse kalligraaf Villu Toots, die eind 1992 overleed, heeft een hele school van enthousiaste letterkunstenaars gevormd (o.a. de Fin Hannu Paalasmaa) en toen hij na 1980 vrij in het Westen mocht reizen, heeft hij cursussen gegeven in de hele wereld.

Tesamen met Hermann Zapf (D), die vooral bekend is als typograaf en letterontwerper, maar die ook de kalligrafie in nieuwe banen leidde, is hij misschien wel de grootste van deze tijd.

Ook in Vlaanderen zijn er jonge kalligrafen die zich toeleggen op het exlibris onder andere Anna Van Damme, Kathleen Vanderweyden en Marika Mertens. De graficus F.I. Van Damme werkt momenteel aan een reeks exlibris die de Keltische letters als onderwerp hebben.