Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 218]

Roksem en Westkerke tussen Beeldenstorm en Eerste Wereldoorlog: een summier verhaal
Jean Luc Meulemeester

Op het einde van de maand juli 1665 liet mgr. Robert de Haynin (1613-1668), tiende bisschop van Brugge, aan de zuidkant van de St.-Donaaskathedraal en aan de Smedenpoort - van daaruit vertrekt de weg naar Torhout, Gistel en dus ook naar Oudenburg - beide in Brugge, een plakkaat uithangen met de vermelding dat hij de St.-Michielsparochie van Roksem had opgeheven en samengevoegd met die van de H.-Audomarus in Westkerke. In feite ging het hier om een regularisatie van een al langer bestaande toestand. Tijdens de rumoerige godsdiensttroebelen omstreeks het midden van de 16de eeuw verwoestten ketters en misdadigers - zoals het in de Acta Episcopatus staat genoteerd - er vanaf de eerste tumulten de Romaanse bidplaats¹. Roksem vormde hier geen uitzondering. Heel wat dorpskerken uit het Brugse Vrije gingen in deze turbulente Calvinistische tijd in de vlammen op of werden (gedeeltelijk) afgebroken. Tevens wijzen we erop dat de in Vlaanderen gelegerde (o.a. Spaanse en, later, Franse) troepen en huurlingen, bij gebrek aan soldij en voedsel, voortdurend als ordeloze benden rondtrokken, plunderend en vernieling zaaiend. Dit en de verslechterde economische en sociale toestand dompelden de plattelandsbevolking in armoede en ellende. Na deze troebele periode bleven dan ook te weinig (financiële) middelen over om de Roksemse bidruimte opnieuw op te bouwen en de opbrengsten voor de pastoor volstonden eveneens niet meer om in zijn onderhoud te voorzien. Ook op religieus gebied liet het protestantisme ongetwijfeld sporen na. Deze redenen, gekoppeld aan de pastorale zorg van de bisschop en steunend op de beslissingen van de 21ste zitting van het Concilie van Trente besloot de vermelde Brugse prelaat op 28 juli 1665 tot de incorporatie van de parochies Roksem en Westkerke. Deze vereniging lijkt voor de hand te liggen, niet alleen door de geografische situering, maar eveneens door het feit dat Westkerke, misschien al in het begin van de negende eeuw, uit Roksem was ontstaan vermoedelijk onder impuls van monniken van de St.-Bertinusabdij uit St.-Omaars. Documenten vertellen ons verder dat er in Roksem tijdens de 17de eeuw weinig gezinnen - amper een veertigtal - woonden, die zich blijkbaar gemakkelijk naar de St.-Audomaruskerk konden begeven om er de goddelijke diensten te vieren, ook omdat het land er niet werd doorkruist met kanalen en rivieren wat de bereikbaarheid niet vermoeilijkte. In de officiële samenvoegingsacte uitte de bisschop zelfs enkele duidelijke bepalingen, zoals het feit dat de Westkerkse pastoor de inwoners van Roksem als zijn eigen parochianen moest beschouwen en hen de sacramenten moest geven en dat alle fundaties verder dienden vervuld te worden.

Wat er tussen de verwoesting van de kerk (ca. 1566) en de vereniging van Westkerke, ongeveer honderd jaar later, in Roksem gebeurde, bleef grotendeels verborgen in de nevel van de geschiedenis. De bidplaats werd in elk geval niet meer herbouwd. Volgens een dekanaal verslag uit 1571² werd de pastorie wel hersteld, wat doet vermoeden dat er ook een pastoor werkzaam was. In de Acta Episcopatus uit de 17de eeuw, bewaard in het Brugse bisschoppelijk archief, lezen we

Portret van mgr. Robertus de Haynin (olieverf op doek, 110 × 84 cm). Dit anonieme schilderij wordt bewaard in het Brugse Grootseminarie. (foto: Brussel, K.I.K.)

inderdaad dat de bisschop zowel in Roksem als in Westkerke geregeld een pastoor of deservitor aanstelde. Als voorbeeld vermelden we Georgius de Warinier die op 13 januari 1615 tot deservitor in Westkerke én in ‘Willekenskercke’ (Wilskerke) wordt benoemd en Leonardus Artsone die op 19 december 1617 als pastoor in Roksem wordt ingehaald³. Die laatste was trouwens nog seminarist toen hij alle rechten van deze parochie ontving. Dit is niet onmogelijk, zeker niet door een tekort aan priesters in deze onrustige tijd. Zelfs na de vermelde fusie blijven de benoemingen verder doorgaan. Op 17 december 1664 neemt Petrus Aerts ontslag als pastoor van Westkerke en als deservitor van Roksem. In die zelfde functies wordt hij opgevolgd door Petrus Prange, priester van het bisdom Ieper, die echter op 31 maart 1665 als deservitor van Roksem wordt ontslagen. Hij blijft wel pastoor van Westkerke. Opmerkelijk dat de Brugse bisschop, de aangehaalde mgr. De Haynin, toen nog een nieuwe pastoor in Roksem aanstelde: Petrus de Hurpy. Dit is enkele maanden voor de officiële samenvoeging van beide parochies. Wanneer Prange als pastoor ontslag neemt (13 april 1668) wordt Franciscus van Buren op 24 april 1668, door permutatie, de nieuwe pastoor van Westkerke. Hij

1 Brugge, archief bisdom, B 31, Handelingen mgr. R. de Haynin, 1 okt. 1664 - 31 dec. 1666, f^o 67r-f^o 69v, 28 juli 1665. I.v.m. de godsdiensttroebelen in de streek zie o.a. A.C. De Schrevel, Troubles religieux du XVIme siècle au quartier de Bruges 1566-1568, Brugge, 1894; het verzamelwerk Brugge in de Geuzentijd. Bijdragen tot de Geschiedenis van de Hervorming te Brugge en in het Brugse Vrije tijdens de 16de eeuw, Brugge, 1982 en D. van der Bauwhede, ‘Van religie ende beroerten tot Oudenburgh’ tijdens de zestiende eeuw, in cat.v.d.tent. Kerkschatten uit Oudenburg, Oudenburg, 1988, p. 23-37.

2 Wij vonden dit dekanaal verslag niet terug en steunen dus op gepubliceerde bronnen.

3 Brugge, archief bisdom, Handelingen van de bisschop, B10, f^o 21r en f^o 42v.

[p. 219]

Detail uit de bekende grote topografische kaart van het Brugse Vrije (doek, 355 × 620 cm) van Pieter Claeissens gemaakt naar die van Pieter Pourbus in 1562-1571 met de voorstelling van Westkerke. (foto: Brugge, Stedelijke Musea)

wordt opgevolgd door Christophorus d'Hulster, die op 24 oktober 1681 overlijdt. Pas dan worden de verenigde pastoraten Roksem en Westkerke samen toegekend aan Cornelis Tahon, priester van het bisdom Saint-Omer - merkwaardig! - die in feite al sedert 8 oktober 1680 als deservitor van beide was benoemd⁴. Hij verrichtte de goddelijke diensten in de Westkerkse bidplaats. Over de pastorale werking blijven de archieven schaars. Geregeld vernemen we wel herstellingen aan pastorie en kerk, moeilijkheden tussen koster en pastoor en wat aankoop van liturgische benodigdheden, zoals paramenten en vaatwerk. Tevens was er een armendis. Beide parochies ontvingen afzonderlijk nog allerlei schenkingen, zoals Pieter Vercaemer die op 16 oktober 1669 aan Roksem nog een gift doet in de vorm van een halve rente op een hofstede in Westkerke of Joseph Tavernier, parochiaan van Roksem, die in 1796 een Missale Romanum met zilverbeslag van de Gentse edelsmid C. Van Cauwenbergh cadeau doet⁵. De ingestorte parochiekerk van Roksem, bijna op de hoek van de Zeeweg en de Oude Bruggeweg, lag er intussen als ruïne bij. Meestal deden zulke gebouwen dan dienst als steengroeve. Voor de Roksemse bidplaats geldt hetzelfde, wat door het afschaffen als parochiekerk alleen maar erger werd. Toch zal het ongeveer een eeuw duren vooraleer de laatste sporen ervan werden opgeruimd. Nog in begin 1757 kloegen de toenmalige pastoor van Roksem-Westkerke - zoals hij in de archivalia wordt genoemd - Joannes Franciscus Maderé (1691-1767) en de kerkfabriek bij bisschop Joannes Robertus Caïmo (1711-1775) aan dat er voortdurend stenen van de vervallen constructie werden geroofd⁶. In dit verband mogen we gerust stellen dat heel wat boeren uit de omgeving met die brokstukken hun hoeven ‘opkalfaterden’. De blijkbaar actieve parochieherder vond het beter de stenen aan te wenden voor het herstel van de Westkerkse bidplaats, die eveneens door de

Tijdens de contrareformatorische tijd was het de gewoonte dat een openstaand pastoraat officieel werd open verklaard en dat een soort ‘examen’ ervoor werd uitgeschreven. Dit document uit de ‘Acta Episcopatus’ (Brugge, Archief Bisdom) toont daar een voorbeeld betreffende Westkerke van. (foto: Oostkamp, J. Breyne)

geuzen was beschadigd, wat inderdaad ook gebeurde. Het overtollige afbraakmateriaal en de door de vorst gebarsten bomen, die blijkbaar nog rond de ruïne stonden, konden openbaar verkocht worden. De inkomsten ervan zouden eveneens gebruikt worden voor het onderhoud van de vermelde bidplaats of voor andere doeleinden, naar goeddunken van de prelaat en van het Brugse Vrije. Toch bleef de afbraak aanslepen. Twee Roksemnaars, de boeren Jacobus de Groote en Jan Dobbelaere, dienden namelijk zogezegd in naam van de meeste inwoners van de parochie een bezwaarschrift in bij de Raad van Vlaanderen⁷. Na advies van de magistratuur van het Brugse Vrije en na een schrijven van de bisschop werd het bezwaarschrift op 14 juli 1757 door de Geheime Raad verworpen. We mogen inderdaad aanvaarden dat grote delen van de Westkerkse bidplaats met stenen van de vervallen Roksemse kerk werden hersteld. Bij de recente restauratie (1994) van de vroeggotische toren van de St.-Audomaruskerk bleek bijvoorbeeld dat de muren binnenin duidelijk bestaan uit een enorme variatie aan steensoorten (veldstenen en allerlei formaten bakstenen) die mogelijk uit de nabij gelegen bidplaats waren gehaald. En is het toeval dat juist in 1757 de gewelven in het Westkerkse koor werden aangebracht en dat in die periode pastoor Maderé heel wat nieuwe kerkmeubelen liet vervaardigen, zoals altaren, koorzitsels, een biechtstoel en een communiebank? En buiten komt er een calvariekruis. De Brugse bisschop voert er trouwens in die periode enkele visitaties uit, dient het vormsel toe en consacreert enkele altaren.

De rekeningen van beide parochies bleven echter nog gesplitst tot aan de Franse overheersing op het einde van de 18de eeuw⁸. Daaruit blijkt dat Roksem voor één derde bijdroeg in de kosten van de totale parochiale werking: betalingen aan pastoor, koster, luiden van de klokken, kosten voor erediensten, enz. In

4 Brugge, archief bisdom, Handelingen van de bisschop, B31, f^o 12r (17 dec. 1664), B31, f^o 38v (31 maart 1665), B32, f^o 92v (22 april 1669), B38, f^o 104r (8 okt. 1680) en f^o 207v (24 okt. 1681).

5 Brugge, rijksarchief, kerkfabriek Westkerke-Roksem, nr. 12 en eigenlijk ook nr. 13 en J.L. Meulemeester, in cat.v.d. tent. Kerkschatten uit Oudenburg, Oudenburg, 1988, p. 101-102, nr. 14

6 H. Bierre, Oorsprong van 't Prioraat of Prochie van Roxem. Afschaffing van die prochie en vereeniging derzelve met de Prochie van Westkerke, Oudenburg, 1908, p. 27-29.

7 L. Danhieux, Sloping van de kerk te Roksem 1757, in Biekorf, LVIII, 1957, p. 364-367.

8 De dubbels van de kerkrekeningen van Roksem (ook van Westkerke) worden grotendeels bewaard in het Brugse rijksarchief, registers van het Brugse Vrije, nrs. 4726 tot en met 4779. Ze lopen van 1623 tot en met 1793. Wel ontbreken enkele jaren. Zie E. Vanden Bussche, Inventaire archives de l'état à Bruges. I. Franc de Bruges, Brugge, 1884, p. 293-294.

[p. 220]

Afbeelding van de aanvang van de tekst uit de Acta Episcopatus (Brugge, Archief Bisdom, B31, f^o 67r) waarin mgr. R. de Haynin de parochie Roksem samenvoegde met die van Westkerke. (foto: Oostkamp, J. Breyne)

de kerkrekeningen vinden we ten andere geregeld sporen van betalingen voor ‘noodwendigheden van de kerk’ of voor de aankoop van paramenten of liturgisch vaatwerk⁹. Ook voor de regelmatige visitaties van de bisschop droegen ze bij. Dat daardoor moeilijkheden ontstonden, mag ons niet verwonderen. Al in de eerste helft van de 17de eeuw duiken er in dit verband problemen op. Wanneer er in de 19de eeuw plannen worden gesmeed om de vermoedelijk na de Franse overheersing sterk vervallen bidplaats van Westkerke te herstellen en te vergroten en, later, om ze af te breken en door een nieuwe te vervangen dienen er onroerende goederen van Roksem verkocht te worden om de kosten te dekken. Dat Roksem juist in die periode verschillende malen bij de Brugse bisschop aandrong om weer als zelfstandige parochie te fungeren, klinkt niet toevallig. Vanaf dat ogenblik nopen ze geregeld tot een splitsing, maar ze zullen uiteindelijk tot 1 oktober 1962 moeten wachten. Het Brugse bisschoppelijke archief bewaart in dit verband heel wat documenten. De nieuwe Westkerkse bidruimte werd pas in het begin van de Eerste Wereldoorlog opgetrokken, o.l.v. de Kortrijkse architect Jules Felix Carette (1866-1927) in een neogotische stijl¹⁰. Ook dit project liep niet van een leien dak. De middeleeuwse toren bleef bewaard. Dat juist in de 19de eeuw een kerkelijke herstelperiode opduikt, is een voor die tijd in West-Europa algemeen geldend fenomeen. Tijdens de Hollandse tijd maakten de kerkmeesters een inventaris van de bezittingen van de parochie Westkerke-Roksem op. Tussen de incorporatie en 1914 volgden pastoors elkaar systematisch op. Hun namen vinden we in de Acta Episcopatus terug. Daaruit vernemen we ook dat er een koster aan de kerk was verbonden en dat er tussen beiden vaak moeilijkheden bestonden. De tijden zijn in dit verband blijkbaar niet veranderd.

Detail met de Sint-Audomaruskerk van Westkerke in 1761, van een kaart (papier, 118,7 × 107,6 cm) met gronden in Roksem. Het is een zeldzame afbeelding van deze parochiekerk in de 18de eeuw. Brugge, rijksarchief, kaarten en plannen, nr. 741. (foto: Oostkamp, J. Breyne)

Detail uit een 18de-eeuwse kaart (papier 118,7 × 107,6 cm) met de plaats waar de Sint-Michielskerk van Roksem stond. Brugge, rijksarchief, kaarten en plannen, nr. 741. (foto: Oostkamp, J. Breyne)

Op de parochie waren er eveneens broederschappen werkzaam, waaronder die van O.-L.-Vrouw-van-de-Rozenkrans. Die devotie bestond vermoedelijk al sedert de 17de eeuw. Uit die periode dateert in elk geval het altaar van O.-L.-Vrouw-van-de-Rozenkrans met dito schilderij, toegeschreven

9 Als voorbeelden vermelden we: Brugge, archief bisdom, Handelingen van de bisschop, B43, p. 110 (12 okt. 1695) en B43, p. 224 (27 okt. 1696).

10 Over de bouw zie J.L. Meulemeester, Uit het kerkelijk kunstpatrimonium van Oudenburg, in cat.v.d. tent. Kerkschatten uit Oudenburg, Oudenburg, 1988, p. 73-77.

[p. 221]

De middeleeuwse toren van de Sint-Audomaruskerk in Westkerke. De achtzijdige toren werd in 1994 gerestaureerd. De rest van het kerkgebouw is neogotisch.
(foto: Brugge, J.L. Meulemeester)

aan de Bruggeling Jan Maes (1620-1677)¹¹. Tevens was er een St.-Sebastiaansgilde gevestigd. Ook trokken er processies door de straten. Voor de sacramentsprocessie bijvoorbeeld is er al sedert de 17de eeuw sprake van het plaatsen van een rustaltaar¹². Vanuit de naburige gemeenten (Oudenburg, Bekegem, Ichtegem, Ettelgem, Stene, enz.) werd er vaak pastorale hulp geboden. Als voorbeeld vermelden we de Oudenburgse pastoor Joannes Mergaert die op 15 oktober 1714 van de bisschop toestemming kreeg om te bineren in Westkerke¹³. Uit de in het Brugse rijksarchief bewaarde kerkrekeningen van deze drie eeuwen konden we ook de vele herstellingen aan het gebouw en aan het kerkelijk meubilair volgen en allerlei aankopen noteren. Maar dit is een ander verhaal...

Deze kleine bijdrage bezorgt ons slechts een beknopt relaas, tussen Beeldenstorm en Eerste Wereldoorlog, van een doodeenvoudige parochie in westelijk Vlaanderen. Er bestaan ongetwijfeld nog gelijkaardige voorbeelden...

11 Zie Brugge, rijksarchief, registers Brugse Vrije, 13101, rekeningen kerk Roksem, 1651-1652, f^o 12v en J.L. Meulemeester, Jan Maes: een minder bekende Brugse schilder uit de zeventiende eeuw, in Jaarboek 1993. Kon. Museum voor Schone Kunsten. Antwerpen, Antwerpen, 1994, p. 347-348.

12 Brugge, rijksarchief, registers Brugse Vrije, 13101, rekeningen kerk Roksem 1662-1663, f^o 26r.

13 Brugge, archief bisdom, Handelingen van de bisschop, B47, f^o 219r.