Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 197]

Willem van Oyen, monnik in Roksem en abt in Sint-Omaars († 1271)
Dom Anselm Hoste osb

In het Monasticon Belge staat Willem van Oyen vermeld als de tweede en ook als de laatste prior van Roksem. Uit de kroniek van Sint-Bertijns, geschreven door de Ieperling Jan Delange (Iperius genoemd), blijkt dat reeds op het einde van de 13de eeuw, dus luttele jaren na het overlijden van Willem, de prior van Poperinge de rechtsmacht uitoefende over Roksem. Dit zal zo blijven tot 1560, toen Roksem door een pauselijke beslissing bij het bisdom Brugge werd gevoegd.

Aan de schaarse biografische gegevens over Willem van Oyen, door D. Nikolaas Huyghebaert minutieus samengebracht, kunnen toch nog een paar addenda toegevoegd worden. Er zijn van de abt, die ooit prior was in Roksem, twee portretten bewaard, die door D. Huyghebaert niet vermeld

Een afbeelding van de stad Sint-Omaars uit het bekende ‘Liber Floridus’ van Lambert van Sint-Omaars. De miniatuur dateert uit de 12de eeuw. Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. 92, f^o 6v. (foto: Gent, Universiteitsbibliotheek)

werden. De legende bij deze portretten bezorgde ons nog bijkomende biografische details.

Drie handschriften van de Bibliothèque Municipale van Sint-Omaars kwamen voor onze bijdrage in aanmerking. Ze werden op een eerder onvolledige wijze beschreven door M. Michelant in de Catalogue des Manuscrits, die reeds dateert uit 1845.

Saint-Omer, Bibliothèque Municipale, Ms. 748

17de eeuw. Latijn. Papier. 190 × 295 mm. 34 fol.

Dit handschrift bevat een kroniek van Sint-Bertijns met de lijst van de abten vanaf de stichting door Bertinus († 698) tot de 75ste abt, François de Lières, gekozen in 1650. Op folio 24r komt een korte biografie voor van Willem van Oyen. D. Huyghebaert schreef van Willem: ‘né à Merck entre Oye et Gravelines’. Dit is verkeerd ingeschat. De Latijnse tekst zegt: ‘Merkensis de villa Oya prope Gravelinghen monachus..’. Oye ligt aan de zee, niet ver van Grevelingen, terwijl Merck op de weg van Sint-Omaars naar Hesdin ligt. ‘De villa Oya’ zou een duiding zijn dat Willem van de plaats Oye bij Grevelingen afkomstig is. ‘Merkensis’ kan slaan op de woonplaats van Willem toen hij in het klooster trad.

In de Latijnse tekst komt nog een verwijzing voor dat Willem de eerste gemijterde abt was van Sint-Bertijns (‘primus mitratus’). Voor de kroniekschrijver van toen was dit geen onbelangrijk detail. Het was de tijd dat abten dongen naar de pontificalia, de bisschoppelijke attributen: mijter, staf, ring, dalmatiek en sandalen. De vroegste afbeelding van een abt met staf dateert uit de 9de eeuw (in het Sacramentarium van Marmoutier). De abtsstaf was oorspronkelijk een herdersstaf, waardoor de abt eraan herinnerd werd dat hij de herder was van de hem toevertrouwde kudde (Regel van Benedictus, c. 2). De mijter werd aan de abten toegekend vanaf 1266. Het was een voorrecht dat door de paus zelf werd gegeven aan de persoon in kwestie. Zo vermeldt de kroniekschrijver van Sint-Vaast in Atrecht dat zijn abt reeds in 1183 de mijter droeg. Men zal zich hier de heftige pennestrijd herinneren tussen Thomas van Cantimpré († 1272) in zijn Biënboek, en de Benedictijnen van Anchin, om het al of niet rechtmatig verworven voorrecht van mijter en staf in de abdij van Anchin.

De gehele Latijnse tekst van handschrift 748 is schatplichtig aan de kroniek van de reeds vermelde Iperius. Zijn tekst werd in latere kronieken van Sint-Bertijns voortdurend gekopieerd. De gedrukte uitgave van Iperius' kroniek vindt men bij Martène en Durand (Thesaurus novus Anecdotorum, t. III, 1717, c. 441 sq.) en later in de Monumenta Germaniae Hist., Scriptores, t. XXV, 855.

Saint-Omer, Bibliothèque Municipale, Ms. 749.

15de eeuw. Latijn. Papier. 190 × 270 mm. 119 beschreven fol. Dit handschrift bevat korte biografieën van de abten van Sint-Bertijns. De laatst opgenomen abt is Jacques Duval, die overleed in 1497. Elke biografische nota wordt voorafgegaan door een portret van de besproken abt. Deze portrettengalerij

[p. 198]

is nog eens integraal overgenomen in handschrift 755, dat een tiental jaren ouder is. De portretten in beide handschriften moeten door dezelfde kunstenaar gemaakt zijn. Er zijn minieme verschillen. De portretten in hs. 749 blijken subtieler getekend en meer gekleurd. Ook de teksten zijn uitvoeriger. Op f^o 24r komt het portret voor van Willem van Oyen. Hij draagt mijter en staf, en maakt met zijn rechterhand een zegenend gebaar. Alles is sober ingekleurd. De tekening zelf meet 140 × 125 mm en is dus groter dan het portret van hs. 755. De Latijnse tekst onderaan spreekt over Willem als ‘praepositus seu receptor’ (prior of ontvanger) in Roksem. Dit lijkt mij

Abt Willem Van Oyen. Eertijds prior in Roksem. Tekening uit Hs. 755, f^o 51, 15de eeuw.
Sint-Omaar, Stedelijke Bibliotheek.
(foto: Brugge, A. Hoste)

meer correct dan hetgeen D. Huyghebaert voorstelde: ‘praepositus ac praeceptor’, wat een tautologie is. Het ambt van ‘receptor’ wordt in 13de-eeuwse archiefstukken vaak vernoemd. Hij draagt zorg voor alle geld en goed dat aan de moederabdij toekomt. Meer zeldzaam is het woord ‘procurator’.

Saint-Omer, Bibliothèque Municipale, Ms. 755.

15de eeuw. Latijn. Perkament. 150 × 250 mm. 69 pag. De kalfslederen stempelband is uit de 19de eeuw.

Dit handschrift bevat de reeks van abten van Sint-Bertijns eindigend met abt Jacques de Condeta, die overleed in 1407. Dit handschrift is dus iets ouder dan hs. 749, en dit houdt in dat de kunstenaar hier begonnen is met zijn portrettengalerij. Ons hs. 755 wordt uitvoerig besproken door C. Stroo en M. Smeyers in hun catalogus ‘Vlaamse miniaturen voor Van Eyck’, Leuven, 1993, blz. 178-180.

De pentekeningen zijn hier van formaat 103 × 120 mm. Abt Willem van Oyen staat afgebeeld op p. 51 (p. 28, nieuwe foliëring), in dezelfde houding als in hs. 749. Toch is hier de tekening veel harder van uitdrukking. De dominante zwarte kleur maakt het geheel minder fris dan het portret van hs. 749. Een blauwe initiaal met rode ornamentiek opent de biografie, die veel korter is dan die van hs. 749. Een latere hand schreef een aanvulling over de begraafplaats van abt Willem. Hij werd namelijk begraven in de kapel van de H. Dionysius die zich binnen de clausuur bevond. Het lichaam werd in een marmeren sarcofaag gelegd.

Willem van Oyen verbleef tot 1269 in Roksem. Sinds hoelang verbleef hij daar? Hij wordt dan abt benoemd in Sint-Bertijns en sterft daar na twee jaar abbatiaat. Iperius zegt nogal lakoniek over abt Willem: ‘de factis eius nullam nobis mentionem scripta rememorant’ (over hetgeen hij deed is er ons geen enkel geschrift bewaard). Men moet als abt veel geluk hebben om in een korte tijdsspanne van twee jaar iets te verrichten dat door het nageslacht bewaard of erkend kan worden als zeer waardevol.

Zijn verblijf in Roksem roept ook nog vele vragen op. De priorij (dit woord evolueert voortdurend vanaf de 12de eeuw) veronderstelt een plaats van cultus (parochiekerk - kloosterkerk) en een reguliere gemeenschap. Die bestond maximaal uit drie monniken.

Het feit dat Roksem eind 13de eeuw opgegeven wordt ten voordele van de prior van Poperinge wijst in de richting van een afname van politieke en economische belangen. De tijd van de grote schenkingen was reeds lang voorbij. Cîteaux en Premonstreit waren de nieuwe aantrekkingspolen, terwijl de adel zelf het zich niet meer kon veroorloven veel weg te geven. Het blijft toch opmerkelijk dat uit de kleine priorij van Roksem een abt werd gekozen van het machtige Sint-Bertijns. Dat werpt nog steeds wat gouden licht op het verleden van de Sint-Michielspriorij van Roksem.