Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 194]

Vroeg-middeleeuwse abdijen en hun bezittingen in het noordwesten van het graafschap Vlaanderen
Geert Berings

De Sint-Vaastabdij in Atrecht (Arras), de Sint-Bertijnsabdij (Sithiu) bij Sint-Omaars (Saint-Omer), de Sint-Amandsabdij van Elnone (Saint-Amand-lès-Eaux), de Sint-Pieters- en de Sint-Baafsabdij in Gent, vijf grote abdijen, alle vijf gesticht in de zevende eeuw, de eeuw van de christianisatie. Hun geografische spreiding, samen met die van een aantal even oude kleinere stichtingen, vertoont hetzelfde patroon als dat wat we aan de hand van de patrocinia konden reconstrueren voor de hele christianisatiebeweging: een concentratie in het zuiden en uitlopers langs de Schelde noordwaarts. Dit monastieke landschap, dat nadien gedurende meer dan vier eeuwen ongewijzigd bleef, vertoont een grote leemte: het hele gebied ten noorden van de Aa en ten westen van de Schelde tot aan de Noordzee. Pas in de tweede helft van de elfde eeuw en in de

Deze bekende miniatuur toont ons de H. Amandus die zijn leven laat beschrijven door Baudemundus. Amandus zou de St.-Baafsabdij van Gent en het klooster van Elnone gesticht hebben. Deze 12de-eeuwse miniatuur steekt in de ‘Vita Sancti Amandi’ en wordt bewaard in de stadsbibliotheek van Valenciennes (hs. 501, f^o 58).

twaalfde eeuw werden hier een hele reeks kloosters gesticht, aanvankelijk nog Benedictijns, kort daarna ook voor Premonstratenzers, Cisterciënzers en andere nieuwe orden. Maar dus geen vroeg-middeleeuwse abdijen, tenzij misschien in Torhout? De oudste vermelding van de kerk van Torhout staat te lezen in de vita van de heilige Bavo en die werd geschreven ten tijde van het abbatiaat van Eginhard in de Gentse abdijen, ca. 814-840. Het verhaal waarin Torhout opduikt speelde zich af in de tweede helft van de zevende eeuw. De stervende Bavo ontbood naar Gent een priester Domlinus die verbleef in het monasterium Turholtense. Een andere bron, een keizerlijke oorkonde van Lodewijk de Vrome uit 834, noemt de kerk van Torhout een cella. De keizer schonk deze cella aan het pas opgerichte aartsbisdom van Hamburg, waar rond die tijd

Deze miniatuur van circa 1100 stelt Pepijn II en zijn schoonmoeder, Irmina, voor. Zij houden het klooster van Echternach vast dat Willibrordus kreeg. De voorstelling is afkomstig uit de ‘Codex Aureus Epternacensis’. Gotha, Landesbibliothek

[p. 195]

Detail van de oorkonde met nabootsing van de signatuur van priester Felix door de scribent die de oorkonde in opdracht heeft geschreven (de zgn. bijenkorf). (foto: Oostkamp, J. Breyne)

Anskarius actief was in de bekeringsstrijd die daar in het noorden aan de gang was. Torhout werd in de daaropvolgende jaren een soort seminarie voor de opleiding van missionarissen voor het verre noorden. Anskarius recruteerde er ondermeer Rembert. Dit monasterium of deze cella van Torhout heeft echter de woelige periode van de Noormanneninvallen en het verbrokkelend Karolingisch gezag niet overleefd. Na de rijksdeling van 843 werd de kerk met haar bezittingen door Karel de Kale aan een zekere graaf Reginar geschonken. Uiteindelijk kreeg de graaf van Vlaanderen de kerk in handen. Maar in die tijd wordt ze niet meer aangeduid met termen die kunnen wijzen op een regulier klooster. Is ze dat ooit geweest? Is de term monasterium in de negende eeuw voldoende om van meer dan een gewone kerk te gewagen? Het lijkt van wel. Het is immers de geijkte term waarmee de Gentse monniken in dezelfde periode hun abdijen aanduiden (monasterium quod dicitur Gand, monasterium sancti Petri et sancti Bavonis, monasterium Blandinium). Ook het monasterium Turholtense kan dus wel eens minder gering geweest zijn dan men doorgaans veronderstelt. Doordat het enkele decennia later verdwenen is en dus niet het minste eigen archief heeft nagelaten, hebben we er nu een minimaal beeld van. Maar als we even veronderstellen dat de beide Gentse abdijen het Torhoutse lot hadden ondergaan en ten tijde van graaf Arnulf I niet waren gerestaureerd, wat zou erover tot ons zijn doorgedrongen? In het geheel geen eigen archief en van vóór de periode van de Noormanneninvallen slechts heel summiere vermeldingen van monasteria in bronnen van buiten af. Het ontbreken - dus misschien op Torhout na - van eigen vroeg-middeleeuwse abdijen betekent echter nog geen totale monastieke afwezigheid in het gebied. Een aantal grote abdijen van buiten het gebied was manifest aanwezig, op zijn minst als grootgrondbezitter, beheerder van altaren en inner van

Kaart van Vlaanderen met de benedictijnerstichtingen.

tienden. Dit blijkt uit een analyse van de oorkonden die bewaard bleven in de archieven van de diverse abdijen.

Elders in deze publikatie wordt gedetailleerder ingegaan op de oorkonde van 25 juli 745 waarmee een priester Felix de door hem gebouwde cella van Roksem aan de Sint-Bertijnsabdij bij Sint-Omaars schonk. Ook in het naburige Westkerke en Ettelgem verwierf de abdij bezittingen. Later blijkt ze er ook de altaren te bezitten. De band van de Sint-Bertijnsmonniken met Roksem en omgeving had voor gevolg dat in latere eeuwen, toen het in het kader van de Gregoriaanse hervorming voor leken niet meer passend werd geacht om altaren en tienden in bezit te hebben, een aantal van die leken hun kerkelijke inkomsten aan dezelfde abdij afstonden. Zo vergaarde de Sint-Bertijnsabdij naast de reeds vermelde altaren van Roksem, Westkerke en Ettelgem later ook die van Ichtegem, Koekelare, Snaaskerke, Eernegem, Bovekerke, Lichtervelde en Bekegem. Hiermee was de abdij veruit de grootste altarenbezitter van de hele streek.

Ook de Sint-Amandsabdij uit Elnone (Saint-Amand-lès-Eaux) lijkt in de vroege middeleeuwen in de streek een zeer uitgebreid grondbezit vergaard te hebben. Maar doordat er in de crisisperiode van de Noormanneninvasies en desintegratie van het Karolingische rijk grote happen uit het domein door anderen werden geüsurpeerd, is het vrij moeilijk om het oorspronkelijke Sint-Amandsbezit te reconstrueren. De kern ervan lag in elk geval in Roeselare, met daarom heen uitgebreide bezittingen in Ardooie, Koekelare, Hooglede, Rijkegem

[p. 196]

Tekening van de Karolingische kerk van Torhout naar broeder Firmin (De Smidt). Torhout is misschien een van de weinige abdijen in westelijk Vlaanderen tijdens de vroege middeleeuwen.

(Tielt), Koolskamp, Wingene, Beernem, Oudegem (Rekkem) en Bonaarde (Kuurne). In 821 bestond dit bezit uit maar liefst 118 boerderijen. De invloed van de abdij laat zich ook aflezen in de patrocinia van de kerken van Zwevezele en Bekegem, beide gewijd aan de heilige Amandus. Mogelijkerwijze behoorde ook Torhout in de vroege middeleeuwen tot dit complex en was het monasterium er een soort priorij van de Sint-Amandsabdij.

Een derde abdij, die van Sint-Vaast in het veel verder zuidwaarts gelegen Atrecht (Arras), bezat van in de vroege middeleeuwen Zerkegem. De abdij was er wellicht betrokken bij de oprichting van de kerk die er aan de heilige Vedastus is gewijd. In mijn bijdrage over de christianisatie van deze streek wees ik ook al op het grondbezit van de Sint-Ursmarusabdij van Lobbes in Oudenburg.

Het lijkt er sterk op dat deze grote abdijen hun aanzienlijke grondbezit in deze streek te danken hadden aan koninklijke schenkingen of giften door andere leke grootgrondbezitters, schenkingen die dateerden uit de eerste twee eeuwen van hun bestaan. In de woelige periode van het midden van de negende eeuw was het voor de verafgelegen abdijen soms moeilijk om hun aanspraken op hun bezittingen staande te houden. Ondermeer de graven van Vlaanderen profiteerden daarvan om hun patrimonium uit te breiden. Later hebben ze er ondermeer uit geput om op hun beurt weer schenkingen te doen. De Gentse Sint-Pietersabdij kon hier ondermeer van profiteren.

Net zoals elk onderwerp uit de vroeg-middeleeuwse geschiedenis wordt ook dit overzicht van de bezitsstructuur in deze streek sterk gedetermineerd door het beschikbare bronnenmateriaal. Voor deze periode hebben immers enkel abdijen archiefmateriaal bewaard. De leke grootgrondbezitters blijven volledig buiten beeld of duiken er even in op wanneer ze een gedeelte van hun patrimonium aan één van de abdijen wegschonken. Zo een figuur was Eilbodo, die in 992 zijn bezit in Vladslo (ondermeer de kerk) aan de Gentse Sint-Pietersabdij schonk en in de zelfde periode nog diverse andere schenkingen deed, verspreid over een ruim territorium. Wat hij afstond aan de abdijen was wellicht slechts een fractie van een veel groter patrimonium dat bij gebrek aan bronnen niet kan gereconstrueerd worden.

Bibliografie

Dit artikel is gebaseerd op G. Berings, Het oude land aan de rand van het vroegmiddeleeuwse overstromingsgebied van de Noordzee. Landname en grondbezit tijdens de middeleeuwen, in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, nieuwe reeks, XXIX, 1985, p. 37-84.