Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 191]

De schenkingsoorkonde van de cella van Roksem aan de abdij van Sint-Bertijns
Georges Declercq

Op 25 juli 745 schonk priester Felix de door hem gebouwde cella in Roksem, onder voorbehoud van het levenslang vruchtgebruik, aan de abdij van Sint-Bertijns. De oorkonde die over deze transaktie werd opgemaakt, is ons overgeleverd in twee versies. De eerste komt voor op een stuk perkament (hoogte 390 mm, breedte 445 mm) dat zich voordoet als het origineel uit 745. Het berustte lange tijd op het Rijksarchief in Gent, maar werd enkele jaren geleden overgebracht naar het Rijksarchief in Brugge, waar het bewaard wordt in het fonds Proosdij van Sint-Bertijns in Poperinge als oorkonde nr. 1. De tweede versie is ingelast in een verhalende bron, met name de abtenkroniek van Sint-Bertijns die de monnik Folcuinus in 961/62 schreef. Het oorspronkelijke handschrift van deze kroniek ging tijdens de Franse Revolutie verloren, doch gelukkig bleven meerdere afschriften ervan bewaard: Boulogne, Bibliothèque Municipale, ms. 146 (tweede helft 12de eeuw); Parijs, Bibliothèque Nationale, fonds Latin, nouvelles acquisitions, 275 (a^o 1693); Saint-Omer, Bibliothèque Municipale, ms. 750 (begin 16de eeuw) en ms. 815 (late 18de eeuw).

Tussen beide versies zijn een aantal, vaak niet onaanzienlijke verschillen waar te nemen, die niet zozeer betrekking hebben op de inhoud van de rechtshandeling, als wel op de formulering ervan. Soms beperken deze verschillen zich tot amper één of twee woorden, maar in bepaalde gevallen vertonen hele passages een min of meer afwijkende bewoording, zoals men kan vaststellen aan de hand van het volgende voorbeeld:

Tekst Brugge	Tekst Folcuinus
Et post meum obitum ipse qui tunc abbatis fungitur moderamen, uel fratres de iam taxato Sitdiu monasterio agant exinde quicquid libitum placitumque fuerit. Et qualemcumque praepositum superponi uolerint, potestatem in omnibus habeant secure.	Et post meum obitum, ipse qui tunc abbatis fungetur moderamine uel fratres de iam taxato monasterio Sithiu ibidem consistentes complaceat, qualem prepositum ad ipsam cellam constituere uoluerint, potestatem in omnibus habere mereantur.

Opvallende afwijkingen zijn er ook in de getuigenlijst, waar de eerste versie vier namen bevat die niet voorkomen in de tweede versie, terwijl deze laatste dan weer één naam opsomt die ontbreekt in de eerste versie. Om deze verschillen te interpreteren, is het in de eerste plaats nodig om nader in te gaan op het stuk perkament dat in het Brugse Rijksarchief wordt bewaard. Zoals reeds gezegd, presenteert dit document zich immers als het origineel uit 745. Het vertoont inderdaad de uiterlijke kenmerken die we van een origineel charter uit de vroege middeleeuwen mogen verwachten. De oorkonde vangt aan met een symbolische aanroeping van Christus in de vorm van een zgn. ‘chrismon’, een langwerpige verticaal getekende lijn vol kronkels, waarin we een gedeformeerd monogram moeten zien. Vervolgens is de eerste lijn van de oorkonde, conform de vroegmiddeleeuwse gebruiken, volledig geschreven in geoblongeerd schrift of ‘allongata’, dit zijn langgerekte letters die als een soort sierschrift bedoeld zijn. Dergelijke geoblongeerde letters treffen we ook aan helemaal onderaan de oorkonde in het onderschrift van de scribent: Ego Uioradus hoc testamentum rogatus a Felice presbitero scripsi et sub(scripsi). Dit laatste woord is zoals gebruikelijk was niet voluit geschreven. Na de eerste lettergreep sub volgt onmiddellijk een ietwat gecompliceerde tekening vol kronkelende en dooreenlopende lijnen, die in de vakliteratuur als een ‘ruche’ of ‘bijenkorf’ bekend staat. Deze tekening, opgebouwd vanuit de begin s van de tweede lettergreep van het woord subscripsi, dient als een soort paraaf te worden geïnterpreteerd, een waarmerk waarmee de scribent aanduidt dat hij het charter persoonlijk heeft geschreven en ondertekend.

Op het eerste gezicht lijkt alles dus formeel in orde en men zou derhalve kunnen denken dat we hier inderdaad met een origineel te maken hebben. Toch is dit niet het geval. Om dit in te zien volstaat het ons document te vergelijken met een echt origineel uit de 8ste eeuw. Wat daarbij vooral opvalt, is het grote contrast inzake schriftbeeld. In de 8ste eeuw werden charters nog geschreven in het cursieve en moeilijk leesbare Merovingisch schrift met zijn vreemde lettervormen en talloze ligaturen. Hier hebben we daarentegen te maken met een duidelijke en geposeerde Karolingische minuskel, zoals die sinds de tweede helft van de 9de eeuw in oorkonden gebruikelijk was. Wel vertoont het schrift van de oorkonde van priester Felix nog een aantal archaïsmen, die naar de vorige schriftperiode verwijzen: de open a (cc), de lang r, de t waarvan de dwarsstreep helemaal naar links is afgebogen, de o die bovenaan een verticaal streepje vertoont, de ligaturen rt, ri en ro. Deze vaststellingen tonen aan dat het thans in Brugge bewaarde stuk paleografisch niet thuishoort in 745: op grond van het gebruik van de Karolingische minuskel kan het niet ouder zijn dan de tweede helft van de 9de eeuw, omwille van de net opgesomde archaïsmen kan het ten laatste van ca. 1000 stammen. Henri Pirenne, die als eerste een kritische bespreking aan ons document wijdde, dateerde het schrift in de late 9de of de vroege 10de eeuw; pater N. Huyghebaert, die er meermaals aandacht aan besteedde, aarzelde tussen het midden van de 10de eeuw en de late 10de of de vroege 11de eeuw. Zelf verkiezen we met de laatste uitgevers van dit charter, M. Gysseling en A.C.F. Koch, zonder nader te preciseren een datering in de 10de eeuw. We staan hier dus voor wat in het jargon van de diplomatisten wordt aangeduid als een schijnbaar origineel of een pseudo-origineel, d.w.z. een document dat er uiterlijk wel uitziet als een origineel, maar er toch geen is. Het pseudo-origineel betreffende Roksem verraadt zijn karakter overigens niet alleen door zijn schrift, doch ook door het taalgebruik dat nauwelijks nog iets gemeen heeft met het barbaarse Latijn uit de Merovingische periode.

Nu we weten dat het in Brugge bewaarde stuk (versie I) net als de tekst in de abtenkroniek van Folcuinus (versie II) pas uit de 10de eeuw stamt, kunnen we de hoger vastgestelde verschillen tussen de twee versies van de oorkonde van priester Felix op een eenvoudige manier verklaren: beide gaan blijkbaar onafhankelijk van elkaar terug op een thans verloren origineel. Als we vervolgens de tekst van de twee versies vergelijken met andere vroegmiddeleeuwse charters, stellen we vast dat Folcuinus het oorspronkelijke formulier van de oorkonde uit 745 over het algemeen correcter heeft weergegeven dan de scribent van het pseudo-origineel. Vooral met de oorkonde waarbij een zekere

[p. 192]

Amalfridus op 8 februari 685 het klooster Honnecourt (op de Schelde ten Z. van Kamerijk) schonk aan de abdij van Sint-Bertijns, vertoont de tweede versie opvallende gelijkenissen. Folcuinus heeft overeenkomstig zijn gewoonte wel het taalgebruik van het charter verjongd en ietwat verbeterd, maar de algemene indruk die we uit deze kopie, en ook uit de afschriften van andere Merovingische oorkonden die hij in zijn kroniek heeft ingelast, kunnen afleiden, is dat deze monnik van Sint-Bertijns zonder al te grote problemen Merovingische originelen kon lezen en op een vrij getrouwe manier weergeven. De scribent van het pseudo-origineel daarentegen lijkt heel wat

Afbeelding van de ‘gevierde’ oorkonde (perkament, 390 × 445 mm), die zich voordoet als het origineel van 25 juli 745, maar in feite een nabootsing is uit de 10de eeuw. Brugge, Rijksarchief, fonds proosdij van Sint-Bertijns in Poperinge, nr. 1. (foto: Oostkamp, J. Breyne)

meer moeite te hebben gehad bij de ontcijfering van het moeizaam leesbare Merovingisch schrift. Zijn onzekerheid terzake blijkt al uit de correcties die hij zelf hier en daar aanbracht (veranderen en/of wegkrabben van letters) en ze verklaart tevens een aantal manifest onjuiste lezingen, waarvan de meest merkwaardige ongetwijfeld voorkomt in de getuigenlijst. Het pseudo-origineel vermeldt hier een Gumharius scauuinus (schepen), wat onmogelijk is in een tekst uit 745, aangezien de schepenen pas een creatie zijn van Karel de Grote (768-814); Folcuinus van zijn kant las als beter paleograaf allicht terecht Guntharius sacerdos (priester).

Men kan zich echter afvragen of wel alle afwijkingen die het pseudo-origineel vertoont t.o.v. de tekst van Folcuinus op deze manier kunnen worden verklaard, en of de scribent van het schijnbaar origineel de tekst hier en daar niet doelbewust heeft aangepast. Het antwoord op deze vraag is niet eenvoudig.

[p. 193]

Een pseudo-origineel is immers wel materieel onecht, maar niet noodzakelijk ook inhoudelijk. Vandaar allicht dat sommigen aarzelden om het in Brugge bewaarde document zonder meer als een schijnbaar origineel te omschrijven en zich afvroegen of het niet veeleer ging om een gefigureerd afschrift, d.i. een kopie met nabootsing van de uiterlijke kenmerken van het origineel. Het subtiele onderscheid tussen een pseudo-origineel en een gefigureerd afschrift houdt in wezen verband met de intenties van de scribent: wil hij gewoon een zo getrouw mogelijke kopie van het origineel bieden met inbegrip van een aantal uiterlijke kenmerken (= gefigureerd afschrift), of wil hij door deze uiterlijke kenmerken na te bootsen ten onrechte de indruk wekken dat zijn werkstuk het origineel is (= pseudo-origineel). Persoonlijk denk ik, in navolging van H. Pirenne en N. Huyghebaert, dat we hier wel degelijk te maken hebben met een pseudo-origineel en dat de scribent met het vervaardigen ervan een welbepaald doel voor ogen had. Bij een aandachtige vergelijking van de twee versies van de oorkonde uit 745 valt het namelijk op dat de scribent van het pseudo-origineel, zonder de aard of de inhoud van de rechtshandeling fundamenteel te wijzigen, blijkbaar toch van de gelegenheid gebruik heeft gemaakt om hier en daar zinnetjes (of woorden) in te lassen, die bezwaarlijk als foute lezingen kunnen worden geïnterpreteerd. Zo zien we dat in het schijnbaar origineel meer dan bij Folcuinus het eeuwigdurend karakter van de schenking wordt benadrukt, evenals het feit dat abt en monniken van Sint-Bertijns na het overlijden van Felix volledig vrij kunnen beschikken over de cella van Roksem en al wat er bijhoort. Ook wordt sterker beklemtoond dat de voorziene eredienst er moet gewaarborgd blijven en dat de inkomsten van de cella in de eerste plaats bestemd zijn voor de opvang van ‘gasten en pelgrims’. Vooral echter de toevoeging van het woord nobilis in de slotbepalingen, waar mogelijke overtreders bedreigd worden met excommunicatie, lijkt mij betekenisvol te zijn. Al deze, op zich weliswaar beperkte aanpassingen wekken samen genomen de indruk dat er op het ogenblik van de vervaardiging van het pseudo-origineel iets niet in orde was met het Sint-Bertijnsbezit in Roksem en dat, blijkbaar door toedoen van een adellijk personage, de oorspronkelijke wilsbeschikking van priester Felix geweld was aangedaan. Dit brengt ons meteen bij de vraag naar de omstandigheden waarin het pseudo-origineel tot stand kwam. Waarom immers hebben de monniken van Sint-Bertijns zich in de 10de eeuw de moeite getroost om een pseudo-origineel te fabriceren, alhoewel het origineel toen naar alle waarschijnlijkheid nog bewaard was? N. Huyghebaert ziet een mogelijk verband met de restauratie van Sint-Bertijns door graaf Arnulf I in 944. Hij vermoedt dat Roksem in de nasleep van de Noormanneninvallen, zoals zovele andere kloosterdomeinen in onze gewesten, ten prooi gevallen was aan Boudewijn II (879-918), grondlegger van het graafschap Vlaanderen en vanaf 900 ook lekeabt van Sint-Bertijns, en dat het pseudo-origineel werd opgesteld om ten aanzien van zijn opvolger Arnulf I de eis tot restitutie van het geüsurpeerde Roksem te ondersteunen. Dit lijkt een plausibele hypothese. We weten immers dat Arnulf I (918-965) in het kader van de restauratie die hij samen met de Lotharingische kloosterhervormer Gerard van Brogne in de grote Vlaamse abdijen doorvoerde, niet alleen aan Sint-Bertijns, maar ook en vooral aan de beide Gentse kloosters, diverse domeinen terugschonk, waar zijn vader en hijzelf de hand hadden op gelegd. Dit was wat Sint-Bertijns betreft meer bepaald het geval met Poperinge. Over de lotgevallen van Roksem in deze woelige periode weten we strikt genomen niets (er is geen enkele vermelding tussen 877 en 1021/30), maar omwille van de ligging van Roksem in de Vlaanderengouw, de uitvalsbasis van Boudewijn II, mogen we toch vermoeden dat ook dit domein niet aan Boudewijn II ontsnapt is. Een dergelijke usurpatie zou meteen de hoger vermelde aanpassingen in het pseudo-origineel en de allusies die we er meenden te mogen inzien, helpen verklaren. Dat monniken een oorkondentekst manipuleerden om hun aanspraken kracht bij te zetten, was in die tijd geen ongewoon verschijnsel. Men hoeft in dit verband maar te denken aan het beroemde Liber Traditionum (‘Boek der schenkingen’) dat de monniken van de Gentse Sint-Pietersabdij in de jaren 944/46 vervaardigden, en ook de kloosterlingen van Sint-Bertijns hadden al in de 10de eeuw ervaring met het vervalsen van oorkonden. Paleografisch is er al evenmin een bezwaar tegen een datering van het pseudo-origineel omstreeks 944. Toch lost deze hypothese niet alle problemen op. Men kan zich immers afvragen waarom Folcuinus in zijn abtenkroniek in 961/62 nog de oorspronkelijke versie van de oorkonde van priester Felix zou hebben opgenomen indien de aangepaste tekst van het pseudo-origineel toen reeds beschikbaar was. N. Huyghebaert was zich blijkbaar eveneens bewust van deze moeilijkheid, want later heeft hij zijn eerste hypothese verworpen om te opteren voor een datering van het schijnbaar origineel in de late 10de of de vroege 11de eeuw. Het onderzoek van deze nieuwe hypothese van Huyghebaert zou ons in het bestek van deze korte bijdrage te ver voeren. Om tot een bevredigende uitspraak in deze of gene richting te komen dringt zich m.i. namelijk een grondige studie op van de vroegmiddeleeuwse charters van Sint-Bertijns in hun totaliteit. De oorkonde betreffende Roksem is immers niet het enige charter voor deze abdij dat in twee versies is bewaard gebleven. Ook is m.i. tot op heden onvoldoende aandacht besteed aan de abtenkroniek van Folcuinus, die nochtans de enige tekstoverlevering biedt voor de meeste Merovingische en Karolingische oorkonden van Sint-Bertijns. Daarom zou dienen nagegaan te worden welke werkwijze Folcuinus volgde en welke doelstellingen hij bij de opstelling van zijn abtenkroniek voor ogen had. Alleen na een dergelijk ruimer onderzoek zal het allicht mogelijk zijn om de context waarin het pseudo-origineel tot stand kwam beter te omschrijven.

Bibliografie

Een kritische uitgave van de twee versies van de oorkonde van priester Felix vindt men bij M. Gysseling - A.C.F. Koch, Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta, I, s.l., 1950, nr. 15, pp. 30-34. Voor een gedeeltelijke facsimile (met commentaar), zie H. Pirenne, Album belge de diplomatique, Jette-Brussel, 1909, planche I. Voor commentaar bij dit document kan men ook terecht bij N. Huyghebaert, Prieuré de Saint-Michel à Roksem in Monasticon belge. III: Flandre occidentale, I, Luik, 1960, pp. 182-184 en Examen d'une charte non datée de l'évêque Hardouin de Tournai pour l'abbaye de Saint-Bertin, in Bulletin de l'Institut de Recherche et d'Histoire des Textes, 15 (1967-1968), pp. 275-291 (betreft vooral een oorkonde over de altaren van Ichtegem, Ettelgem, Westkerke en Roksem uit 1021/30).