Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 172]

De parochie Roksem tijdens de middeleeuwen
Marc Carnier

Wanneer kunnen we voor Roksem van een parochie spreken? De vraag is heel simpel maar het antwoord daarentegen is geen sinecure. We worden namelijk met een bronnenmateriaal geconfronteerd dat voor de middeleeuwse periode totaal ontoereikend is. Bovendien doet deze vraag meteen ook een aantal methodologische en terminologische problemen rijzen.

In de historische literatuur is men het erover eens dat er vier elementen noodzakelijk zijn om over een parochie te mogen spreken. Dit is ten eerste een bidplaats, een gebouw waar de nodige religieuze diensten kunnen verricht worden. Deze bidplaats is ten tweede de kern van een vrij nauwkeurig afgelijnd territorium. Behoorlijk afgelijnde grenzen waren nodig voor de inning van de tienden, met name een kerkelijke belasting vooral op landbouwprodukten, die oorspronkelijk bedoeld was om de parochie te laten functioneren. Derde element is vast personeel verbonden aan de bidplaats en werkend binnen de parochiegrenzen. Het gaat om de ‘pastoor’, soms bijgestaan door één of meerdere helpers. Ten slotte waren er de gelovigen, de parochianen, die voor een aantal kerkelijke diensten verplicht een beroep moesten doen op hun parochiepriester en er binnen hun eigen parochiekerk deel aan moesten nemen. Belangrijk hierbij om een niet-parochiale van een parochiale bidplaats te onderscheiden, is het begrafenisrecht en het dooprecht, dat in principe enkel aan parochiekerken werd verleend. Met andere woorden: de aanwezigheid van een kerkhof of een doopkapel is een belangrijke aanwijzing om een parochie te herkennen. Deze vier elementen zijn een perfecte definitie van wat een parochie was en is, alleen zijn ze niet bruikbaar bij de vraag naar het ontstaan van een afzonderlijke parochie of van het parochiewezen in zijn totaliteit. Als we deze vier kenmerken in het bronnenmateriaal zouden moeten tegenkomen vooraleer we het woord parochie in de mond zouden mogen nemen, dan waren er vóór 1500 amper parochies in het graafschap Vlaanderen. De bronnen zijn namelijk te schaars en te eenzijdig om al deze elementen te ontdekken.

We zullen de vraag naar het ontstaan van de parochie dus op een andere wijze moeten benaderen. Laten we eerst eens kijken wat het bronnenmateriaal ons aan informatie biedt.

De eerste vermelding van Roksem in 745 is voldoende bekend. Wat de mogelijke betekenis van de cella van priester Felix was, komt in andere bijdragen ongetwijfeld uitvoerig aan bod. Hier wil ik enkel een paar elementen eruit lichten. De cella, of de basilica of ecclesia zoals de bidplaats in 770 werd genoemd, werd bezit van de abdij van Sithiu, de latere Sint-Bertijnsabdij. Sint-Bertijns zou de kerk en later de parochie van Roksem tot de zestiende eeuw in handen houden. Deze abdij waarrond in latere eeuwen Saint-Omer zou ontstaan, was op dat moment één van de meest prestigieuze abdijen van Noord-Gallië en zelfs van het hele Frankische rijk. De laatste Merowingische koning Childerik III, bijvoorbeeld, werd in 743 in Sithiu door de Karolingische clan ‘gevonden’ en hij werd er acht jaar later, na zijn afzetting door Pippijn de ‘Korte’, er dan definitief opgeborgen. Dit voorbeeld toont meteen ook de sterke band die de abdij met de Frankische vorsten, of het nu Merovingen of Karolingen waren, had. De

De email cloisonnétechniek werd in de Germaanse landen heel vlug toegepast. Een voorbeeld daarvan vinden we in deze pateen (goud met filigraan en email, 12,5 × 20 cm) uit het eerste kwart van de zesde eeuw. De rand vertoont rechthoekige en ronde motieven en doet op die manier het kruis in het midden vrij goed uitkomen. Parijs, Nationale Bibliotheek

abdij van Sithiu was in het midden van de zevende eeuw opgericht op gezamenlijk initiatief van de lokale aristocratie en Audomarus, de eerste bisschop van Terwaan. Ze zou snel een goederenbezit verzamelen dat zich niet enkel binnen het bisdom Terwaan, maar dat zich ook binnen de naburige bisdommen Kamerijk, Noyon-Doornik en Amiens uitstrekte. Met andere woorden Roksem behoorde tot het patrimonium van wat op dat moment een toonaangevende instelling van het Frankische Westen was.

Tweede bemerking is dat het weinig zin heeft om op dat moment (745) reeds over een parochie te spreken. Merovingische parochies zijn voor onze gewesten een contradictio in terminis. Er waren in de zevende en achtste eeuw zeker reeds bidplaatsen, resultaat van de missionering die onze streken toen kende, maar om over parochies te spreken is het nog te vroeg. Pas ten vroegste vanaf de negende eeuw, namelijk toen de tiendenheffing door het Karolingische bestuursapparaat algemeen werd afgedwongen, mogen we de term met de nodige voorzichtigheid gebruiken. Want de tienden waren deels bedoeld om de parochiekerk te laten functioneren, zodat het territorium goed afgelijnd moest worden en er pas vanaf dat moment iets als een parochiale gemeenschap kon groeien. Tijdens de Karolingische periode is er nog één document dat ons iets over Roksem vertelt. Het gaat om een privilege uit 877 voor diezelfde Sint-Bertijnsabdij, verleend door de Frankische keizer Karel de Kale. Bij de bevestigde bezittingen horen ook Hrokashem cum VUist kirka et cum appendiciis, ‘Roksem met Westkerke en met aanhangsels’. Vanuit Roksem moet er een kerk in Westkerke ontstaan zijn. Dit leert ons althans het toponiem. Aangezien de bezittingen die in het privilege beschreven worden in de eerste plaats domaniaal zijn, leert de passage ons eigenlijk niets over de kerkelijke situatie. Er zijn derhalve geen redenen om aan te nemen dat met appendiciae

[p. 173]

De zgn. kelk van Tassilo uit Northumberland(?), daterend uit ca. 770. De kelk is uitgevoerd in verguld koper (h.: 25,5 cm). De naam Tassilo verwijst naar de schenker. Het geheel is zeer rijk versierd. De kelk wordt bewaard in de abdij van Kremsmünster.

afhankelijke bidplaatsen bedoeld werden. Wel zijn we zeker dat ‘Roksem’ nog steeds tot het patrimonium van Sithiu behoorde.

Voor ongeveer anderhalve eeuw vernemen we dan niets over Roksem. In een oorkonde, door dom Huyghebaert tussen 1021 en 13 mei 1030 gedateerd, droeg bisschop Harduinus van Noyon-Doornik vier altaria aan Rodericus, abt van Sint-Bertijns over. Het ging om de altaria (...) scilicet Hettingeem, Adlingeem, Westkerka, Rokashem, ‘de altaren van Ichtegem, Ettelgem, Westkerke en Roksem’. Nu is altare een technische term met voor de Noordfranse bisdommen een nogal specifieke betekenis. De bezitter van het altare had ten eerste recht om de pastoor te kiezen en deze kandidaat aan de bisschop te presenteren. Deze laatste zou hem dan benoemen. Verder had de bezitter ook recht op een deel van de inkomsten van de parochie: ondermeer een deel of alle offergaven en één derde van de tienden. Het ging dus op dit moment in Roksem quasi zeker over een parochie. De situatie was tijdens de elfde eeuw echter nog een stuk ingewikkelder. Behalve de bezitter, de bisschop en de bedienaar was er nog een een belanghebbende op parochiaal vlak: de persona. Ook in de oorkonde van bisschop Harduinus vinden we deze persona terug. De persona was quasi altijd een geestelijke, vaak één van de dignitarissen van het bisdom die een deel van de lasten in verband met de parochie op zich nam en daarvoor ook een belangrijk deel van de inkomsten opstreek. Het systeem was vrij gelijkaardig met de feodale gebruiken op wereldlijk vlak. Op het moment dat de persona stierf, keerde het altare terug naar de bisschop (vergelijk met de leenheer die theoretisch bij het openvallen van een leen hierover ook weer kon beschikken), die dan een nieuwe persona zou aanstellen. De bisschop had op dat moment ook recht op een behoorlijk hoge verheffingssom. Dit verheffingsgeld moest vermoedelijk niet door de persona, maar wel door de bezitter betaald worden. Keren we nu terug naar Roksem en de oorkonde van bisschop Harduinus. De overdracht van de altaria was niet meer dan een bevestiging van bezit dat Sint-Bertijns al (lange tijd) had. Het was niet zo zoals Huyghebaert meende dat, de altaria aan Sint-Bertijns gerestitueerd werden en dat zodoende de vier bidplaatsen geen persona meer hadden. Niets is minder waar. De vier bidplaatsen zouden een persona blijven houden, maar er zou bij de vervanging geen verheffingsgeld meer betaald worden. De bisschop van Noyon-Doornik verzaakte dus aan een deel van zijn inkomsten ten voordele van Sint-Bertijns aangezien juist deze abdij dit verheffingsgeld moest betalen.

Dit systeem met persona zou tot het einde van de elfde eeuw, en voor sommige parochies nog verschillende decennia langer, blijven voortleven. Het zou geleidelijk uitdoven parallel met de doorbraak van de ideeën van de belangrijke hervormingsbeweging binnen de kerk tijdens de tweede helft van de elfde en het begin van de twaalfde eeuw, de zogenaamde Gregoriaanse hervorming. Het bestaan van de persona werd op het concilie van Clermont (1095) veroordeeld. De neerslag van deze veroordeling vinden we reeds in een pauselijke bevestigingsoorkonde voor Sint-Bertijns van 3 december 1095. Paus Urbanus II (1088-99) wijdde er zelfs een hele passage aan en hernam het verbod van het concilie. Daarom schafte hij voor ieder altare en zelfs voor iedere tiende, die zeker reeds 30 jaar in bezit van de Sint-Bertijnsabdij waren, ieder verheffingsgeld af. Bij de bevestigde bezittingen bevond zich ook de aecclesia de Rukeshem. Formeel zou Roksem en de andere bidplaatsen van Sint-Bertijns in het bisdom Doornik pas in 1156 door paus Hadrianus IV van het personaatschap afgeholpen worden. Hoe de toestand rond het midden van de twaalfde eeuw er in de praktijk uitzag, is niet te zeggen. Of iedere bidplaats nog een persona had, is onduidelijk. Vermoedelijk wou de paus gewoon alle bidplaatsen binnen het bisdom Doornik opsommen om eventuele conflicten te vermijden. De beschikking werd overigens in 1163 door paus Alexander III nog eens letterlijk overgenomen, wat misschien op blijvende moeilijkheden kan wijzen. Pas in 1165 zou ook de bisschop van Doornik dit bevestigen.

[p. 174]

Gedurende de twaalfde en de eerste helft van de dertiende eeuw zou Sint-Bertijns een hele reeks algemene bevestigingsbullen zoals die van 1095 krijgen: op 23 maart 1096 door Urbanus II, op 25 mei 1107 door Paschalis II, op 26 april 1139 door Innocentius II, op 19 januari 1144 door Celestinus II, op 25 april 1145 door Eugenius III, op 27 januari 1156 door Hadrianus IV, op 26 mei 1163 en 24 mei 1181 door Alexander III, op 22 december 1184 door Lucius III, op 20 december 1188 door Clemens III, op 9 april 1199 door Innocentius III, op 14 juli 1217 door Honorius III en op 27 juni 1227 door Gregorius IX. Telkens werd ook de ecclesia van Roksem in het bezit van de Sint-Bertijnsabdij bevestigd. De kerk van Roksem bleef dus rustig in het patrimonium van de Sint-Bertijnsabdij.

In tegenstelling tot een aantal andere bezittingen van deze abdij in het bisdom Doornik, waren er betreffende de parochiale zaken amper problemen. Het feit dat het bronnenmateriaal ons amper over Roksem inlicht, wijst erop dat er rond bezit en bevoegdheden geen ernstige twisten waren. Tegelijkertijd betekent dit ook dat we vrij slecht zicht hebben op wie welke inkomsten in Roksem opstreek, en op de lokale machtsverhoudingen. Wie streek bij voorbeeld de tienden in Roksem op? Sint-Bertijns inde als patroon zeker één derde, maar wie had of hadden de overige twee derden? Zoals in onze streken de gewoonte was, waren die aanvankelijk ongetwijfeld in lekenhanden en geraakten ze maar heel geleidelijk in het bezit van de kerkelijke instanties. Verder onderzoek is betreffende de tienden voor Roksem zeker nog mogelijk. Het enige dat me nu reeds bekend is, is dat een deel van de tienden in 1180 of 1185 door Arnoldus van Gistel tezamen met zijn vrouw Agnes aan de Sint-Pietersabdij van Oudenburg werd geschonken. Het ging om de volledige tiende (omnem decimam, lees: twee derden van de tienden) van een gebied inter Pita et Watervalla, liggend in de parochies Eernegem, Westkerke, Roksem en Bekegem. Deze tiende was gefeodaliseerd en moest via de leenheer, de graaf van Vlaanderen overgedragen worden.

Over de bediening van de parochie vernemen we niets. Het enige wat we daarover kunnen zeggen is dat Sint-Bertijns de kandidaatpastoor

Draagbaar altaar (lang: 37,7 cm; br.: 17,3 cm) uit Adelhaus, van ca. 800. Vanaf de zevende eeuw mochten vorsten en hoge geestelijken volgens een pauselijk privilege de H. Mis laten opdragen aan draagbare altaren. In een edel metaal of ivoor beklede houten vorm werd een stenen plaat aangebracht waarop tijdens de dienst de kelk werd geplaatst. Hier bestaat de steen uit porfier. Freiburg, Augustijnermuseum

koos en dat die dan naar de bisschop van Doornik werd gestuurd. De bisschop zou de pastoor dan benoemen.

Roksem was een relatief arme parochie. Dit leren ons althans de pouillés. Dit zijn overzichten van alle beneficies, ambten, van een bisdom, met hierbij een soort van belastbaar inkomen. Deze lijsten werden dan ook opgesteld en gebruikt met fiscale motieven. De eerste pouillé uit het bisdom Doornik dateert uit het midden van de veertiende eeuw. Het zijn interessante documenten, omdat ze voor het eerst een volledig overzicht van een bisdom met alle parochies, abdijen, kapittels, enz. geven. We hebben ook de absolute zekerheid dat de plaatsen, vermeld in de lijsten, parochies waren. Roksem behoorde tot de dekenij Oudenburg; een dekenij met 43 parochies. Dit was veel, maar niet ongebruikelijk voor dekenijen die zich voor een belangrijk deel op poldergebied uitstrekten. De inpoldering had ook het aantal bidplaatsen en het aantal parochies doen toenemen. Roksem werd op 20 ponden getaxeerd, wat vrij laag was en dus een parochie met vrij geringe inkomsten doet vermoeden. Ter vergelijking: Oudenburg had twee pastoors die elk op 30 ponden werden getaxeerd. Ettelgem werd op 60 ponden, Bekegem op 32, Zerkegem op 39 en Westkerke op 37 ponden getaxeerd. Aan de andere kant werd Middelkerke amper op 18 ponden en Zarren op 15 ponden geschat. De relatieve armoede van de parochie wordt ons door een meer gedetailleerde beschrijving van het bisdom van rond het jaar 1455 bevestigd. Hierin werd gesteld dat er in Roksem enkel een pastoor, een zekere Johannes Celieztiene, was en dat er verder geen enkel beneficie of gelijk welk andere functie was. De inkomsten waren zelfs te klein om een koster te onderhouden. Verder stond er in de nota van Roksem nog dat de Sint-Bertijnsabdij in Roksem tienden en gronden had. Deze werden verder niet gespecifieerd en brachten de abdij jaarlijks 10 ponden groot Vlaams op.

Bibliografie:

Bronnen: Cartulaire de l'abbaye de Saint-Bertin. M. Guérard, ed. Collection des cartulaires de France III, Parijs, 1841, p. 53-5, 59-60, 123-5, 176-7, 214-6, 217-9, 310-3 en 314-8. Appendice au Cartulaire de l'abbaye de Saint-Bertin, F. Morand, ed. Parijs, 1867, vooral p. 68-71; Cartularium. Recueil des chartes du prieuré de Saint-Bertin, à Poperinghe et des ses dépendances à Bas-Warneton et à Couckelaere. F.H. d'Hoop, ed. Brugge, 1870, nr. 1, 18, 179 en 181.; Les chartes de Saint-Bertin d'après le Grand Cartulaire de Dom Charles-Joseph Dewitte, D. Haigneré, ed. dl. 1, Saint-Omer, 1886, nr. 18, 20, 51, 69, 92, 93, 109, 176, 190, 193, 223, 226, 238, 240, 245, 317, 334, 363, 426, 554, 712.; Chronique du monastère d'Oudenbourg de l'ordre de S. Benoit, F. Van de Putte, ed. Gent, 1843, nr. XIV p. 100-101; Diplomata belgica ante annum millesimum centesimum scripta, M. Gysseling en A.C.F. Koch, ed. Brussel, 1950, nr. 15, 17 en 44; Etat bénéficial de la Flandre et du Tournaisis au temps de Philippe le Bon (1455), J. Warichez, ed. Leuven, 1912, p. 178-179; Pouillés de la province de Reims. M. Longnon, ed. Recueil des historiens de la France publié par l'académie des inscriptions et belles-lettres, Pouillés, VI, Parijs, 1908, p. 402-404 en 450-451.

Werken: G. Berings, Het oude land aan de rand van het vroeg-middeleeuwse overstromingsgebied van de Noordzee. Landname en grondbezit tijdens de middeleeuwen, in Handelingen van de maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, nieuwe reeks, XXXIX, 1985, p. 37-84; N. Huyghebaert, Examen d'une charte non datée de l'évque Hardouin de Tournai pour l'abbaye de Saint-Bertin, in Bulletin de l'Institut de recherche et d'Histoire des textes, nr. 15, 1967-8, p. 275-291; Idem, Prieuré de Saint-Michel à Roksem, in Monasticon Belge, III, 1, Luik, 1960, p. 182-185; B. Meijns, De stad Oudenburg. Een synthese van haar eerste tien eeuwen, Onuitgegeven licentiaatsverhandeling KUL, 1993; R. Van Caenegem, Le diplôme de Charles le Chauve du 20 juin 877 pour l'abbaye de Saint-Bertin, in Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, XXXI, 1963 p. 403-426 en E. Warlop, De Vlaamse adel voor 1300. Deel II, 1, Handzame, 1968 p. 248-252.