Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 84]

Op gespannen voet Cluny in het graafschap Vlaanderen
Geert Berings

Weergave van de Sint-Bertijnsabdij en het castrum van Sint-Omaars in het Liber Floridus van Lambert van Sint-Omaars, 1121. Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. 92, f^o 13 r^o (foto: Gent, RUG).

Banale historische feiten krijgen in het licht van de latere geschiedenis soms buitengewone afmetingen. Zo laat geen enkel handboek over middeleeuwse geschiedenis de stichting van de abdij van Cluny onvermeld. Nochtans was daar niets bijzonders mee aan de hand. Het was in het jaar 909 dat Willem III, de hertog van Aquitanië, zijn gronden in het Bourgondische plaatsje ter beschikking stelde voor een nieuwe kloosterstichting. Hiermee stelde hij een daad die zovele vorsten en adellijke topfiguren vóór en na hem stelden: een stuk grond uit het omvangrijke familiebezit losmaken om er de materiële basis mee te vormen die monniken zou toelaten er een leven van gebed te leiden. Dit gebed zou dan op lange termijn het zieleheil van de stichter-schenker en zijn familieleden ten goede komen. Willem van Aquitanië wou bij zijn stichting hieromtrent wel enige garanties. Die vond hij bij Berno, de abt van het klooster van Baume in de westelijke Jura, waar nog de regel van Benedictus werd gevolgd. Dit was in die tijd eerder uitzonderlijk.

Grote overzichten van de ordegeschiedenis geven wel eens de indruk dat de regel van Benedictus dé norm was voor het kloosterleven vanaf de vroege middeleeuwen. Niets is minder waar. Ook bij ons in de grote kloosters als de Sint-Pietersabdij in Gent of de Sint-Bertijnsabdij in Sint-Omaars, die al in de 7de eeuw waren gesticht, vormde de regel van Benedictus geen vanzelfsprekende richtlijn. Vele kloosters waren door Angelsaksers of Ieren gesticht of minstens bij hun stichting beïnvloed. Die volgden regels die in menig opzicht sterk afweken van die van Benedictus. Mettertijd ontstonden in Europa mengvormen van diverse regels. Daarenboven kregen de kloosters het in die vroege eeuwen geregeld hard te verduren in periodes van algemene politieke destabilisatie. De leken die voor hun zieleheil zwaar hadden geïnvesteerd in de kloosters, hielden voortdurend een oog gericht op de daar geaccumuleerde rijkdommen. Als ze krap bij kas kwamen te zitten, lieten ze niet na de kloosterrijkdommen aan te spreken voor meer wereldse doeleinden. Aan het hoofd van de kloosters stonden doorgaans leken, vertrouwelingen van de vorst, die abbatiaten uitdeelde als winstgevende beloningen voor bewezen diensten. Ongetwijfeld moet deze wereldse betrokkenheid ook het gehalte van het religieuze leven binnen de abdijmuren hebben aangetast. Onder impuls van geestelijken die daar ten zeerste om bekommerd waren, gingen sommige vorsten uiteindelijk over tot kloosterhervormingen. Zo kozen bij het begin van de 9de eeuw de Karolingische vorsten, onder impuls van Benedictus van Aniane voor de regel van Benedictus als uitgangspunt voor een uniforme reorganisatie van het kloosterleven. Ze slaagden er echter niet in om hun hervorming een blijvend karakter te geven. In de grote politieke crisis van de laat-Karolingische periode kregen de kloosters het nog eens hard te verduren. De leken putten opnieuw uit hun rijkdom om hun onderlinge strijd te bekostigen en voor de plundertochten van de Noormannen vormden ze, rijk en onbeschermd als ze waren, het eerste doelwit. De materiële crisis ging ook nu gepaard met een geestelijke. Het geordende monnikenleven was ver te zoeken. Willem III vond het nog uitzonderlijk in Baume. Abt Berno introduceerde de hem vertrouwde regel van Benedictus in Cluny en zorgde er van bij de stichting voor dat de leke-invloed zou worden teruggeschroefd. De monniken zouden in Cluny vrij hun abt kiezen - bedoeld is zonder leke-inmenging - en zouden aan graven noch aan bisschoppen iets verschuldigd zijn. Zo legden Willem en Berno de basis voor de uitbouw van een materieel en spiritueel stabiel klooster.

Daarmee stonden ze in hun tijd niet alleen. Ook elders in Europa deelden rond die tijd geestelijken en leken de zorg om het oprichten of in stand houden van kloosters die materieel en spiritueel gewapend waren voor hun heilstaak. In Brogne bij Namen nam een edelman Gerard zelf het heft in handen. Hij vormde zijn eigen kerk om tot een klooster en werd er in 913/14 zelf abt. Als leefregel koos ook hij de regel van Benedictus. De man en zijn stichting maakten in de daaropvolgende decennia grote indruk. De Vlaamse graaf Arnulf I nodigde Gerard van Brogne uit om in zijn graafschap de kloosters naar zijn model te hervormen, beginnend met de twee Gentse abdijen. Wat hield die hervorming in? Eerst en vooral een materieel herstel. Het abdijbezit, dat in de vorige eeuwen zwaar was aangetast, werd in de mate van het mogelijke hersteld en waar het kon door nieuwe schenkingen uitgebreid. Daarnaast werd de leke-invloed uit de interne abdijorganisatie geweerd. De lekeabten werden door geestelijken vervangen en de abdijen werden bevolkt met geprofeste monniken, die zouden leven onder de regel van Benedictus.

Tot zover was wat in Vlaanderen gebeurde goed te vergelijken met wat rond de zelfde tijd in het Bourgondische Cluny aan de gang was. Maar er waren ook verschillen.

Zo hadden Willem III en Berno bij hun stichting voorzien dat

[p. 85]

de abdij van Cluny enkel verantwoording zou verschuldigd zijn aan de H. Stoel. Door de onmacht van de tiende-eeuwse pausen betekende dit in de praktijk de volkomen onafhankelijkheid van Cluny. Later, in de elfde eeuw, toen het pausdom zich ontwikkelde tot een leidend instituut van de westerse kerk, leverde het Cluny een bijzondere positie op, als een soort bevoorrechte partner in de grote kerkhervorming.

De benedictijnse observantie kreeg in Cluny ook een eigen tint. Een voorbeeld van de gestrengheid waarmee de regel werd toegepast is de grote nadruk die in Cluny werd gelegd op de stilte. Wanneer Cluny-abten elders de Cluny-observantie introduceerden, was hun eerste maatregel vaak het herstellen van de stilte. Een andere in het oog springende Cluny-eigen-schap was de grote aandacht die besteed werd aan de liturgie. De monniken hielden zich niet alleen strikt aan de door de regel opgelegde getijden, maar vulden elke gebedsdienst aan met extra lezingen, gebeden en gezangen, verdubbelden het aantal conventsmissen, organiseerden regelmatig uitgebreide processies, enz. Bijna al hun tijd en energie ging naar de liturgie. Bernardus van Clairvaux verweet de Cluniacenzers later ondermeer dat ze de door de regel opgelegde handenarbeid verwaarloosden. Maar daar kon tegenover aangevoerd worden dat het bijna continue, uit volle borst reciteren en zingen op zichzelf een fysiek zware karwei was. Ook al baadde de liturgie in Cluny in een luxueuze sfeer, met schitterend kerkmobilier in een verbluffende architectuur, toch bleef de observantie streng en veeleisend.

Een groot verschil tussen de Vlaamse situatie en de Bourgondische lag ten slotte in de organisatie. De Vlaamse abdijen waren in de tiende eeuw weliswaar op initiatief van de graaf allemaal op de zelfde benedictijnse leest geschoeid, maar elke abdij behield zijn volledige onafhankelijkheid. Cluny daarentegen streefde ernaar om de door haar hervormde of nieuw

Kerkwijding in Cluny, 12de eeuw. Parijs, Bibliothèque Nationale (foto: Parijs, Bibliothèque Nationale).

gestichte kloosters in een hiërarchische structuur onder te brengen. De reeds vroeger bestaande, maar door Cluny hervormde abdijen, erkenden de abt van Cluny als hun overste, de ‘abbas abbatum’, de ‘de abt van de abten’. Nieuwe abten werden bij voorkeur in Cluny zelf gerecruteerd en legden hun eed af in handen van de abt van Cluny. Die kon later ook de abdijen visiteren om na te gaan of de observantie voldoende werd nageleefd. De talrijke nieuwe stichtingen vanuit Cluny kregen slechts het statuut van priorij en stonden rechtstreeks onder het abbatiaat van de abt van Cluny.

Cluny kende succes. In de tiende en de elfde eeuw groeide het aantal filialen en door Cluny hervormde abdijen spectaculair. Aan het eind van de 11de eeuw waren het er al ongeveer 300, verspreid over de hele toenmalige christelijke wereld. Merkwaardig genoeg vormde het graafschap Vlaanderen toen nog een blinde vlek op de Cluny-kaart. Dit is deels te verklaren door de eigen hervormingen die de Vlaamse abdijen hadden meegemaakt, eerst die van Gerard van Brogne in het midden van de 10de eeuw, later die van Richard van Saint-Vanne in het begin van de 11de eeuw. Elke hervorming betrof een terugkeer naar de strikte observantie van de regel. Maar na het wegebben van het enthousiasme van de eerste generatie hervormers, vervielen de monniken opnieuw in hun oude laksheid. Zo verging het ook de Sint-Bertijnsabdij. Toen de daar grootgebrachte monnik Lambert in 1095 abt werd, ging het niet goed met de abdij. Haar bezittingen waren zo slecht beheerd dat er nog maar een kleine schare monniken kon onderhouden worden en die leefden er een allesbehalve gedisciplineerd monnikenleven. Lambert wilde daar verandering in brengen en toen een interne aanpak van de problemen geen vruchten afwierp, deed hij een beroep op Cluny. Hoe dat allemaal in zijn werk ging staat summier verhaald in de ‘Gesta abbatum Sithiensium’, een geschiedenis van de abdij van Sint-Bertijns, ongeveer 30 jaar na de feiten opgetekend door de toenmalige abt Simon. Wat er gebeurde, kan op basis van Simons relaas als volgt samengevat worden. Abt Lambert, die wist dat de rigide Cluny-aanpak op grote weerstand zou stuiten bij zijn monniken, startte in het grootste geheim onderhandelingen. De belangrijkste partner bij deze onderhandelingen was Clementia, de gravin van Vlaanderen. Haar echtgenoot, graaf Robrecht II, was op kruistocht en zij behartigde zijn belangen. Die waren niet klein. Sint-Bertijns was voor de Vlaamse graven wat Saint-Denis was voor de Franse koningen: dé vorstelijke abdij bij uitstek, deel van het grafelijk patrimonium. De grafelijke voorouders lagen er begraven. Het was dan ook ondenkbaar dat dit grafelijk bezit kon vervreemd worden door een incorporatie bij Cluny, zonder dat de graaf hiervoor zijn toestemming gaf. De grafelijke familie leek bereid een deel van haar macht over de abdij af te staan in ruil voor een betere garantie voor het zieleheil van haar leden. Die bereidwilligheid was er vermoedelijk vooral bij gravin Clementia, die zelf een Bourgondische was. Zij was de dochter van graaf Willem van Bourgondië en onderhield met het land van Cluny voldoende contacten om een belangrijke rol te spelen in de onderhandelingen. Abt Lambert onderhan-

[p. 86]

delde ook nog met een aantal andere vooraanstaande leken uit Sint-Omaars en omgeving die materiële belangen hadden in de abdij en vanzelfsprekend ook met de bisschop van Terwaan, die bij een incorporatie in Cluny ook zijn rechten op de abdij en de daarbijhorende inkomsten zou verliezen. De betrokken partijen bereikten een akkoord. Abt Lambert, in 1099 door de gravin voor onderhandelingen over de bisschopszetel van Terwaan naar Rome gezonden, kon daar, in de marge van zijn hoofdopdracht, bij de paus alvast onderhandelen over de op til zijnde hervorming. Lamberts vriend en mentor, Anselmus van Canterbury, die met hem in Rome was, zakte nadien af naar Cluny, waar hij ongetwijfeld verder de weg ging effenen. Later onderhandelde de gravin rechtstreeks met Hugo, de abt van Cluny. Uiteindelijk ging ze ertoe over om, onder voorbehoud van het latere fiat van haar man, de abdij te schenken aan de abt van Cluny, zij het mits vrijwaring van de rechten van de bisschop van Terwaan. De abten van Sint-Bertijns zouden voortaan gekozen worden onder de monniken van Cluny en door de abt van Cluny aangesteld worden. In Sint-Bertijns zouden de monniken in het vervolg de Clunyobservantie volgen. Zo ver had abt Lambert de onderhandelingen al doorgevoerd toen ze uitlekten. De monniken waren uiteraard ten zeerste verbolgen en probeerden alsnog de dreiging van een streng en door Cluny gecontroleerd monnikenleven af te wenden. Tevergeefs. Abt Lambert voerde op slinkse wijze zijn plan verder uit. In gezelschap van de bisschop van Terwaan vertrok hij zogenaamd op bedevaart naar Rome. De monniken die hun abt wantrouwden, stuurden één van hen als waakhond mee, maar Lambert liet de monnik onderweg in een Cluny-priorij opsluiten. De bisschop liet hij zijn weg naar Rome vervolgen, zelf trok hij recht naar Cluny. Waarom vertelt kroniekschrijver Simon er niet bij, maar het laat zich raden: in Cluny kon abt Lambert zijn gelofte afleggen in de handen van de abt van Cluny en kon hij tegelijkertijd ter plaatse stage lopen in de Cluny-observantie. Toen in 1101 de graaf van de kruistocht thuiskwam, achtte abt Lambert de tijd rijp voor het laatste luik van de hervorming. Vanuit Cluny en afhankelijke kloosters bracht hij een aantal monniken mee en deed met hen, begeleid door een gewapende escorte, opnieuw zijn intrede in zijn abdij, midden zijn weerbarstige monniken. Sommige van de monniken gruwelden zodanig van de nieuwe strenge discipline dat ze hun abdij ontvluchtten en hun toevlucht zochten in kloosters met een milder regime. Anderen gooiden zelf hun kap over de haag. Abt Lambert en zijn Cluniacenzers zetten echter door en wie van de oude monniken gebleven was moest plooien. Volgens Simon vaarde de abdij er goed bij. De ernst waarmee de monniken hun religieuze taak vervulden wekte vertrouwen; de schenkingen stroomden toe, tientallen nieuwe monniken deden hun intrede. Sint-Bertijns was daarenboven voor Cluny de poort naar het hele graafschap Vlaanderen. Telkens als in een Vlaamse abdij de abt stierf grepen de graaf, de bisschop en de abt van Sint-Bertijns de gelegenheid aan om in die abdij de Cluny-observantie te introduceren en een Cluniacenzer op de abtsstoel te installeren. Achtereenvolgens werden Auchy-les-Moines, Sint-Winoksbergen, Sint-Vaast in Atrecht en Sint-Pieters en Sint-Baafs in Gent aan het rijtje toegevoegd. In Gent was in 1117 een input van 12 Cluny-getrouwe Sint-Bertijnsmonniken nodig om de weerbarstige Pieterlingen in het gareel te krijgen.

Maar ondanks de georkestreerde machtsontplooiing van de Cluny-lobby of wellicht juist door het opgedrongen karakter ervan, bleef de Cluny-hervorming in Vlaanderen oppervlakkig. De adepten van het ‘ancien régime’ die node hadden moeten buigen, wachtten hun kans af om het nieuwe juk van zich af te schudden. In Sint-Bertijns kwam het in 1111/1112 tot een eerste scherpe confrontatie tussen beide partijen. Rond kerstmis 1111 was de nieuwe Cluny-abt, Pontius, op een lange visitatiereis doorheen heel Europa, in het noorden van Frankrijk aanbeland. Daar maakte hij kenbaar dat hij het daaropvolgende Paasfeest in de Sint-Bertijnsabdij wilde vieren. Hiermee wilde hij zich ongetwijfeld manifesteren als de ‘abbas abbatum’. Voor de oude Sint-Bertijnsmonniken, daarin ongetwijfeld gesteund door heel wat machtige leken uit de entourage van de abdij, kon van zo'n ostentatieve onderwerping van hun abdij geen sprake zijn. Het verzet groeide en nam zulke proporties aan dat, na veel palaveren en de tussenkomst van gravin Clementia, de Cluny-abt onverrichterzake op zijn stappen moest terugkeren. Zo'n belediging was voor de Cluniacenzers niet licht verteerbaar. Ze maakten de zaak aanhangig bij de paus te Rome, maar ook langs die weg slaagden ze er niet in Sint-Bertijns te onderwerpen. De genadeslag voor de Cluniacenzers kwam er uiteindelijk in 1123 toen abt Lambert dodelijk ziek werd. Rond het sterfbed van de abt laaide de concurrentiestrijd weer op. Nu de Cluniacenzers de steun van hun abt moesten ontberen, werd hun positie onhoudbaar. Een deel van hen vluchtte naar Cluny terug. De blijvers konden niet verhinderen dat na het overlijden van Lambert, in aanwezigheid van de graaf en de bisschop van Terwaan, een autochtoon, Johannes, tot abt werd verkozen. Dit was meteen het einde van de Vlaamse Cluny-onderneming. Al konden de Cluniacenzers in Rome nog perkamenten titels krijgen die hun macht over Sint-Bertijns bevestigden, op het terrein waren ze buitenspel gezet. De Vlaamse kloosters bleven in het vervolg volledig buiten de Cluny-hiërarchie. Door het wegvallen van de institutionele band met Cluny, van de input van Clunymonniken en van de jaarlijkse visitaties, verviel ook de externe dwang tot strenge observantie. Het lijkt, gezien hun voorgeschiedenis, weinig waarschijnlijk dat de monniken, die na het vertrek van de Cluniacenzers overbleven, de intrinsieke motivatie hadden om de strenge observantie in stand te houden. Wat hiervan overbleef en wat teloorging is aan de hand van de beschikbare bronnen echter niet te achterhalen. Het blijft bij een vermoeden.

Literatuur

G. Berings, Cluny, IV. Flandern, in: Lexikon des Mittelalters, II, 2182-3 en 2188).