Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 30]

Het Druivenmuseum in Overijse
Francis Cleeremans

Overijse dankt zijn naam aan de rivier die door de gemeente vloeit: de IJse. De oudste benaming, Isca, vinden we terug in de oorkonde die dagtekent van 832. Het woord Isca is van Keltische oorsprong, werd gelatiniseerd en betekent water. Andere plaatselijke waterlopen met Keltische benamingen zijn: de Lane en de IJzernelle, thans Nellebeek, naam te vergelijken met de IJzer in West-Vlaanderen, de Franse Isère en de Duitse Isar, wat allemaal water betekent.

In de naburige gemeente Hoeilaart werd in 1870 op de plaats waar de kerk staat, een votiefaltaar gevonden, opgedragen aan Keltische godinnen. We kunnen dus aannemen dat er in Overijse, misschien vanaf 400 v.C., Keltische nederzettingen aanwezig waren. Ten tijde van de Gallo-Romeinen was er al een dorpskern met enkele grote hoven (villa's), maar het centrum verliest aan belangrijkheid ten voordele van de gehuchten Tombeek en Terlanen, vermoedelijk omwille van het economisch belang van de Lane en vooral de uitstraling van Waver als belangrijk Romeins handels- en landbouwcentrum.

Dankzij hertog Otto van Lotharingen, zoon van Karel van Frankrijk, verwerft de gemeente tussen 1001 en 1005 een eerste keure, waardoor de inwoners vrijgesteld worden van het lepelrecht op de verkoop van graan op de Brusselse markt. Langs deze familietak kwam Overijse in het bezit van de hertogen van Brabant. Ten gevolge van het verblijf (11de en 12de eeuw) van deze hertogen ontstaan er een hofhouding en een omgeving van ridderlijke geslachten, die alle afhingen van de hertog. De hertogen verblijven bestendig in hun burcht 't Coninxhuys (huidig gemeentehuis), tot hun vertrek naar Tervuren. In 1234 schenkt hertog Hendrick I de poorters van Overijse hun Vrijheidskeure, met een bijzonder voorrecht voor de lakenwevers, die hun eigen werkplaats mogen bouwen.

Door deze keure worden de poorters van Overijse op gelijke voet gesteld met de poorters van Brussel, Leuven en Waver, drie van de voornaamste toenmalige Brabantse steden. Overijse wordt een bloeiende Vrijheid, een stad in wording. Een bewijs hiervan is de stichting van het Begijnhof. Die ontstonden alleen in bloeiende rijke gemeenten. De oudste vermelding van het Begijnhof van Mariëndal dateert van 1267. Het wordt als volgt geciteerd: ‘item lego beghinis de Valle Marie apud Isca XL sol’. Er blijft alleen de gotische kapel over, die in 1966 gerestaureerd werd. Vanaf de 13de eeuw tot ongeveer 1422 werd het zegel ‘Sigillum Ville de Isca’ gebruikt. Hierop komt een heilige voor met boek en staf, vermoedelijk oudste afbeelding van Sint-Martinus: links en rechts de zon en de maan, symbolen van het vrij allodiaal domein (Ville de Isca). Het zegel ‘Sigillum Oppidi de Overisscha’, Sint-Martinus te paard met klein wapenschild en klimmende leeuw, was het zegel van de Vrijheid en werd gebruikt na 1422.

De intrede van de beruchte Heren van Witthem in 1345 luidde het verval in van de eens zo bloeiende Vrijheid. In 1390 wordt het dorp vernield als wraak tegen de Witthems. In het Cijnsboek van Hendrik van Yse van 1393 worden nog drie Blyckerien vermeld, dit op het ogenblik dat de Vrijheid en de lakenhandel over hun toppunt heen zijn. De cijnzen voor wijngaarden vormen een afzonderlijk kapittel in zijn Cijnsboek. In de akten van de Overijsese Schepengriffie uit de 14de en de 15de eeuw vinden we vermeldingen van verscheidene wijngaarden ‘op de Schavei’.

Omstreeks 1500 begint de vervalperiode van de wijnbouw.

In de 16de eeuw komt in Overijse een zekere Renaissance. De dorpskom wordt herschapen in een reusachtig bouwwerf. Er wordt gewerkt aan het Sint-Hubertusgasthuis. De nieuwbouw voor de Halle wordt ontworpen door de befaamde bouwmeesters, vader en zoon Keldermans.

Het gebouw zal eigendom blijven van de heer tot 1824. Toen werd het aangekocht door de gemeente.

De Romaanse kerk, gedeeltelijk vernield in 1488, wordt vergroot en heropgebouwd in gotische stijl (laatgotisch doopvont met wapen van de Witthems uit de 16de eeuw).

Hendrik III van Witthem laat het kasteel Isque bouwen. De rechtervleugel vanaf de toren dateert nog uit die periode (16de eeuw), dit is het Witthemgedeelte.

De linkervleugel werd herbouwd; dit is het Hornegedeelte (17de eeuw). De gehele vleugel werd gesloopt in 1768, waar nu de kasteelmuur staat (verbreding van de steenweg en verplaatsing van de Kellebron).

We kennen tevens een bloeiperiode van het Humanisme met Overijses beroemdste zoon Justus Lipsius (1547-1606), filoloog en humanist, die ook vandaag de dag nog in de belangstelling van de internationale wetenschap staat.

Hij werd geboren in de onmiddellijke omgeving van het gemeentehuis in een huisje, waarvan de merkwaardige zijgevel langs de westkant kenmerken heeft van een vakwerkhuis en best kan opklimmen tot zijn geboortejaar. Vlak bij zijn geboortehuis staat het ‘steynen huys’ thans Huize Justus Lipsius, waarin de geleerde leefde en werkte en waar, vanaf 1985, de muziekacademie gevestigd is.

Naast de ingangspoort staat zijn leuze ‘Moribus antiquis’ (volgens de oude zeden). Joost Lips was secretaris van kardinaal Granvelle, geschiedschrijver van Filip II en kreeg achtereenvolgens een leerstoel aan de universiteiten van Jena, Leuven, Leiden en opnieuw Leuven.

Hij stond in de gunst van Albrecht en Isabella en werd onder hun regering erelid van de Staatsraad. Alhoewel Lipsius een Latijnse opvoeding kreeg, kan men in zijn autobiografie hier en daar Vlaamse ondergrond ontdekken. Hij stierf in Leuven in 1606 en werd begraven in de Minderbroederskerk. Zijn borstbeeld staat op het plein dat zijn naam draagt en werd ingehuldigd op de markt van Overijse in 1853.

Onder de Franse revolutie werd de Minderbroederskerk in Leuven verkocht, met de grond gelijkgemaakt en aangevuld met aarde, waarop een koestal, boven het graf van Justus Lipsius, gebouwd werd!

Bij restauratiewerken in 1868 dacht men het graf opnieuw ontdekt te hebben. De resten werden verzameld en samen met de grafsteen naar de Jezuïetenkerk gedragen. Later werden ze ingemetseld in een muur van het Lipsiuscollege. Maar men stuitte op een tweede geraamte, dat van een man met gekruiste

[p. 31]

armen. Men dacht de grote vondst reeds gedaan te hebben en voerde de resten van Justus Lipsius naar... het stort! Het eerste geraamte was dat van zijn vrouw Anna Vande Claster! Tragisch lot voor het graf van een man, die samen met Rubens, Vesalius, Mercator en andere geleerden tot de kruim van de Nederlandse intelligentsia behoorde. Omnia cadunt!

In de huidige Justus Lipsiustuin lag de Kardaan of Schuttershof van de Schuttersgilde ‘Sint-Sebastiaan’, die vermeld werd in 1393 en talrijke landjuwelen heeft.

De Breuk, één der mooiste bestaande exemplaren, is van de 17de eeuw en werd aan de gilde geschonken door de Prinsen van Horne, heren van Yssche.

In 1796 werd de Gilde opgeheven en haar goederen verbeurd verklaard, ten bate van de Franse Republiek. Na de Franse Revolutie werd de gilde weerom opgericht. Nadat ze de Scutterscamere in het huidige gemeentehuis moest verlaten, nam ze haar intrek in de oude afspanning ‘den Bonten Os’ (huidig Druivenmuseum) tot bij haar verdwijning tijdens de oorlog 1914-1918. Het pand van ‘den Bonten Os’ wordt voor het eerst vermeld in 1574. De naam zelf duikt pas op in 1702. In 1683-1684 zond Lodewijk de 14de, zonder oorlogsverklaring, troepen naar de Spaanse Nederlanden. Toen vooral werd Overijse met verscheidene naburige dorpen volledig geplunderd. Op 19 oktober 1677 werd Overijse tot Prinsdom verheven ten gunste van Eugeen Maximiliaan van Horne. De nieuwbakken Prinsen van Horne voerden de verfransing in van administratie en burgerij. Ze bepaalden hiermede een mentaliteitsbeeld van de Overijsese burgerij, dat gedurende de hele 18de eeuw en ook nadien, in Isque duidelijke sporen zal nalaten.

De laatste erfgenaam uit het Hornegeslacht, Maria-Theresia van Horne, Vrouw van Yssche, trad in het huwelijk met Filip-Jozef, prins van Salm-Kyrburg (stierf in 1779). Zij overlijdt in Parijs in 1783. Haar hart werd naar Overijse overgebracht en in de Hornegrafkelder bijgezet.

De Salms en voor hen de Hornes, hadden met geldmoeilijkheden te kampen. Dit was te wijten aan de praalzucht, hoovaardij, slecht beheer, kostelijke procedures en volgens sommigen, een kwistig en verspilziek leventje, zo o.a. de laatste prins van Overijse, Jan-Otto-Frans van Salm-Kyrburg, die in Parijs een avontuurlijk leventje leidde en onder het schrikbewind van Robespierre op het schavot stierf (1794), omwille van zijn prinselijke titel.

Onder het Frans bewind worden bovendien veel rechten afgeschaft en de bezittingen van de Salms worden verbeurd verklaard. Onder het Hollands Regime konden de erfgenamen van de Salms de goederen gelegen in Overijse, weer in eigendom verkrijgen, doch zij zien zich genoodzaakt het Oud-Prinsdom Overijse (760 ha) in 1817 openbaar te verkopen. Dit geschiedde in een zaal van het kasteel Isque.

België 1830. Als dank voor het zenden van vrijwilligers naar Brussel, tijdens de septemberdagen, kreeg Overijse in 1832 een erevaandel, de Belgische driekleur met horizontale stroken.

De Hoeilander Felix Sohie is de baanbreker van de druiventeelt onder glas. Deze tuinman behaalde zijn diploma aan de tuinbouwschool in Vilvoorde en trad nadien in dienst van baron de Peuthy in Huldenberg. Deze baron had een muurserre, waarin onze hovenier druiven teelde voor de adellijke familie. In 1865 bouwde Felix Sohie voor eigen rekening zijn eerste druivenserre op de Berg in Hoeilaart. In 1878 werd zijn voorbeeld nagevolgd in Overijse door de gebroeders Danhieux. De serrebedrijven van deze pioniers zullen zich geleidelijk uitbreiden tot familiale bedrijven en de rijke oogst zal anderen aansporen hun voetstappen te volgen. Zo schitterden weldra honderden en later duizenden serres als zilveren staven op de Brabantse heuvelruggen.

Amper de kinderschoenen ontgroeid, namelijk op 1 juli 1891, kreeg de druiventeelt af te rekenen met een vernielende hagelbui. Niet minder dan 16 treinwagons ruiten waren nodig om de wonden te dichten. Tot overmaat van ramp hief de Franse regering datzelfde jaar een zware taks op de ingevoerde druiven. Maar Londen bracht redding. Drie jaar later, in 1894 stoomt de langverwachte tram van Overijse naar Groenendaal en het vervoer gaat nu op wieltjes. De afzet wordt in de hand gewerkt door de stichting van de Halle der Voortbrengers in Brussel.

In 1903 blijkt uit een verslag van de gemeenteraad, dat het grootste deel der voortbrengsels (uit serres) in Brussel verkocht wordt en dat ook verzendingen gebeuren naar Luik en andere grote steden. Enige grote druivenkwekers sturen ook naar Engeland, Duitsland, zelfs naar Amerika en Rusland. De Iscavallei zit vol bruisende activiteit. Iedereen wil serres

[p. 32]

bouwen, want er is geld mee te verdienen. Met de winst van één serre, kan men het jaar nadien een serre bijbouwen, en zo ontstaan de glazen dorpen aan de boorden van de IJse met in 1928 het hoogste kadastraal inkomen van het land. Een jaar later valt een harde klap. De effectenbeurs in Wall Street stort in elkaar en weldra is de wereldeconomie ziek. Toch kan men in de Druivenstreek verder gaan met het bouwen van serres, dankzij de vroeger gul verdiende centen. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog staan er zowat 35.000 serres verspreid over een tiental gemeenten: totale opbrengst 13 miljoen kilo's druiven.

Onze tafeldruif overleeft voor de tweede maal het oorlogsgeweld, maar voor de serrist wordt het stilaan duidelijk dat de goeie ouwe tijd voor goed voorbij is. De uitvoer naar Engeland bedraagt nog slechts 1/10 van vroeger.

Gelukkig is er na enkele jaren interesse vanwege West-Duitsland en nieuwe hoop laait op. De druiventelers houden voorlopig stand, dankzij hard werken, het garanderen van de kwaliteit met een speciaal label en het verwerken van de mindere kwaliteit tot wijnen en schuimwijnen.

In 1962 komt de Euromarkt tot stand, een nieuwe harde klap, al kunnen zuiderse druiven, inzake kwaliteit en presentatie, niet wedijveren met de Belgische tafeldruif. Het aantal serres zal geleidelijk verminderen want de teelt wordt minder rendabel en de opvolgers ontbreken.

In 1973 een nieuwe tegenslag: de energiecrisis. De leefbaarheid van de bedrijven komt nog meer in het gedrang. De algemene economische recessie die daarop volgt werkt de teloorgang van de druivenstreek verder in de hand. Meer en meer serres worden met de grond gelijkgemaakt of blijven staan als puin.

Heden staan er nog ongeveer 3.000 serres in de streek van en rond Overijse en Hoeilaart. In 1990 telde Overijse zelf nog 2.717 serres, waarvan 1.680 druivenserres. Nog ongeveer tweehonderd gezinnen verdienen er nu hun brood met de druiventeelt als hoofd- of nevenberoep en de teelt van groenten en bloemen.

In 1989 was er een lichte heropflakkering. Hopelijk zet deze trend zich door en zal de Belgische tafeldruif, mede door het opzoekingswerk in het Provinciaal Tuinbouwcentrum te Overijse, de trots en het kroonjuweel blijven in het Druivenland!

Een druivenmuseum werd aangevoeld als een noodzakelijk oriëntatiepunt voor de geïnteresseerde bezoekers van de druivenstreek. Op een totale tentoonstellingsruimte van meer dan 250 m² wordt in 3 lokalen in de prachtige zolders van de vroegere afspanning een beeld geschetst van de druivencultuur.

Deze wordt zo aanschouwelijk mogelijk voorgesteld. De bedrijfscultuur wordt zo natuurgetrouw gevisualiseerd.

De verschillende serretypes, verwarmingssystemen, bevloeiing, verdelgingsmethoden, de variëteiten, bemesting, de arbeid, de opleiding... al deze aspecten zijn onontbeerlijk in het produktieproces. Een speciale plaats wordt voorbehouden aan de vrouw in het bedrijf. Verder worden de verschillende verkoopmethoden vrij uitvoerig duidelijk gemaakt, waarbij de tussenpersoon, de ‘marchand’, extra wordt belicht. Ook wordt de evolutie aangetoond van het transport, de export en kunnen we zien hoe de edele serredruif werkelijk in de watten wordt gelegd.

De druiventeelt veranderde het uitzicht van de gemeente, schiep er nieuwe werkgelegenheid, bracht welvaart en gaf nieuwe impulsen aan het ontspanningsleven. Ook deze aspecten worden toegelicht. We worden er alzo geconfronteerd met een echte serre. De gebruiksvoorwerpen zijn elk in hun eigen context tentoongesteld. Zo ziet men een serrist als het ware druiventrossen ‘greneren’ of knippen (uitdunnen). Via een uniek procédé illustreren levensechte poppen het serristenleven. Vier authentieke druiventelers en één heuse serristenvrouw stonden model voor deze opdracht en vereeuwigden op die manier de ware serrist. Deze opvallende personificatie draagt in ruime mate bij tot de didactische waarde van het druivenmuseum.

Het laatste luik van het museum behelst het heden en de toekomst van de druiventeelt. Hoe vergaat het de serrist heden ten dage, welke zijn zijn perspectieven? Deze knipoog naar de toekomst maakt dat dit museum geen statische instelling blijft, doch een levend forum wordt. Deze link loopt trouwens als een rode draad door het hele museumproject.

Zoals de druivencultuur leeft in het hart van elke Overijsenaar, zoals er een kerk staat in het midden van elk dorp, zo heeft het druivenmuseum zijn plaats in het centrum van de druivenstreek. Door het uitvoeren van dit grootse project bevestigt Overijse eens te meer zijn belangrijke functie.

Hier klopt het hart van de druivenstreek. We zijn ervan overtuigd, dat de serristen vanuit de verste hoeken van de druivenstreek, bij het bezoek aan hun museum, het kloppen van dit hart zullen herkennen.

Dit museum is opgevat om veel verder uit te stralen dan alleen maar over het IJse- en Lanedal. Via toeristische folders, gidsen en andere publikaties zullen de bezoekers die onze streek aandoen, op de hoogte gebracht worden van dit unieke museum. Het zou echt foutief zijn, te menen dat hiermede een requiem voor de druiventeelt in onze schilderachtige regio is ingeluid. Wel integendeel.

Niemand zal het toeristische belang van de druivenstreek kunnen ontkennen. De met serres bezaaide hellingen vormen voor veel mensen een heel bijzondere attractie.

Druivenmuseum Overijse
Justus Lipsiusplein 9, 3090 Overijse
Tel.: [phone] - Fax: [phone]
Open van 1 april tot 31 oktober van maandag tot en met vrijdag van 9 tot 12 en van 13 tot 16.30 u., zon- en feestdagen van 14 tot 18 u., zaterdag gesloten.