Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 18]

Het Bosmuseum in Hoeilaart
Anne Six

Zoniënwoud: een indrukwekkend bosgebied

Met zijn bladerdek van 4.383 ha op rijzighoge stammen is het Zoniënwoud zonder twijfel het mooiste beukenbos van ons land. Samen met het aangrenzende Kapucijnenbos (Tervuren) en Ter Kamerenbos (Brussel) vormt Zoniën een kostbare groene zone in het dichtbevolkte hart van België. Ingeplant aan de zuidelijke rand van de hoofdstad behoort 56% van de totale oppervlakte van het Zoniënwoud of 2.452 ha tot het Vlaamse Gewest en 38% of 1.654 ha tot de Brusselse agglomeratie. Meteen is duidelijk dat recreatie verzoenen met de ecologische functie hier een belangrijke taak is van het bosbeheer dat toevertrouwd werd aan de houtvesterij van Groenendaal.

Dit immense woud maakte oorspronkelijk deel uit van het Kolenwoud, de rijke loofboomvegetatie die in het warmere klimaat na de laatste IJstijd het toendralandschap verving en in de 1ste eeuw nog Midden-België overdekte. Sinds de eerste mens er opdook tijdens het neolithicum, nam de bevolking gestadig toe met de opeenvolgende invallen van Kelten, Nerviërs, Menapiërs, Trevieren, Morienen, en uiteindelijk de Romeinen. De ontbossingen voor landbouw en veeteelt kregen een stimulans in de Frankische periode onder impuls van de eerste religieuze ordes. Maar reeds onder Karel de Grote werden maatregelen getroffen om het bosbestand te beschermen, weliswaar vanuit de bekommernis het jachtgenot van de vorst te beveiligen. Zo kreeg in het midden van de 13de eeuw het beheer en de jurisdictie over dit gebied vorm met aan het hoofd de woudmeester. Een woudrechtbank was gevestigd in Woluwe, en vanaf 1460 ook in het Broodhuis op de Brusselse grote markt. Alle misdrijven in Zoniën gepleegd werden er berecht volgens het ‘Ceurboeck van Soniën’, omstreeks 1300 in het Middelnederlands opgesteld door de eerste woudmeester Jan Clutinc en de rentmeester Reinier Hollant. Na de Franse Revolutie werd het vervangen door het Franse Boswetboek en sinds 1854 door het Belgische Boswetboek. Verder was er ook een jachttribunaal bevoegd voor jachtzaken. Het jachtrecht in Zoniën was het voorrecht van de vorst, maar werd vaak geschonden en door het Frans bewind op het einde van de 18de eeuw afgeschaft samen met het jachttribunaal, zodat stroperij nog meer armslag kreeg.

Het Zoniënwoud is niet altijd een uitgesproken beukenbos geweest. Tot de 10de eeuw ontwikkelde zich een natuurlijk bos, dat hoofdzakelijk als eikenbos bestempeld kon worden, met plaatselijke concentraties beuk, aangevuld met een ruime waaier van begeleidende boomsoorten zoals olm, es, esdoorn, els. Toenemende ontginningen en kappingen waren oorzaak van het ontstaan van grote heidevlakten en braakgronden, totdat het Oostenrijkse Bewind radikaal besliste het bosdomein te herstellen. Landschapsarchitect Joachim Zinner liet vanaf 1736 op massale schaal beuken aanplanten, vermits deze boomsoort uitstekend gedijt op de rijke Brabantse leemgrond. Toch zal het woud in latere periodes nog aanslagen te verduren krijgen, onder Napoleon voor de bouw van zijn zeevloot, en onder Willem I als de Société Générale des Pays-Bas vanaf 1822 het domein beheert en grote oppervlaktes

Zoniënwoud

verkavelt. De redding komt er wanneer in 1843 de Belgische Staat het bos aankoopt en in 1959 als landschap beschermt bij koninklijk besluit, al bleven aanleg van autowegen en groeiende druk van het toerisme het woud nog bedreigen. Dit waardevolle homogene beukenbos schept anderzijds ook problemen: de humus verzuurt de bodem, het dichte gebladerte verhindert de vorming van struikgewas en leidt tot een intensieve betreding door wandelaars en ruiters. Uiteindelijk verarmen flora en fauna. De huidige bospolitiek is dan ook gericht op de verrijking van het Zoniënwoud door aanplant van vooral inlandse (zomer)eik (42%) en een gevarieerd aantal loofboomsoorten (31%).

Een rijk cultuurhistorisch verleden

Het Zoniënwoud is niet zomaar een puur bosmassief geweest: het herbergde vanaf de 11de eeuw talrijke kloosters, zoals de priorijen van Hertoginnedal (dominicanessen), van Groenendaal (augustijnen) en van Rood Klooster (augustijnen). Zij waren centra van cultuur en diepe geloofsbelevenis, waarbij de voornaamste plaats wel door het thans verdwenen augustijnerklooster in Groenendaal werd ingenomen, vermits één van zijn stichters in de 14de eeuw de grote mystieke dichter Jan van Ruusbroec was.

Uiteraard was het Zoniënwoud eertijds ook het kader van de rijke jachtpartijen die de vorsten vermaakten. Met meutes jachthonden werd op groot wild gejaagd, voor het klein wild wendde men de valkenjacht aan. Deze taferelen boden het

[p. 19]

decor van de kostbare wandtapijten ‘De Jachten van Maximiliaan’, door Barend van Orley ontworpen (1488-1541).

Het museum

In de oude pachthoeve van Groenendaal, die eertijds toebehoorde aan de priorij en thans eigendom is van de Vlaamse Gemeenschap, is het bosmuseum gevestigd waar de natuurlijke, historische en culturele rijkdommen van het Zoniënwoud terug te vinden zijn.

Het museum is gegroeid op initiatief van het Educatief Bosbouwcentrum Groenendaal, in deze vierkante hoeve gevestigd en gericht op de opleiding van boswachters. Na het Jaar van de Natuurbescherming (1970) werd beslist om de bestaande collecties ook voor het publiek toegankelijk te stellen in twee zalen (voorjaar 1972). Dit werd verruimd met activiteiten zoals een jaarlijkse boomplantactie, de week van het bos, geleide bezoeken voor scholen en groepen. Op het einde van de jaren 1980 waren de gebouwen echter aan restauratie toe wat meteen ook aanleiding gaf tot de hernieuwing van de collectie. Na de herfst van 1991 sloot het bosmuseum dus zijn deuren. De uitwerking van de vernieuwde verzameling werd in handen gegeven van een wetenschappelijke ploeg van de V.U.B. Volgende luiken zullen aan bod komen: 1. geografische lokalisatie van het Zoniënwoud; 2. topografie en geologie (met maquette); 3. bodemkunde; 4. van steppe tot oerbos: de ontwikkeling van het woud; 5. het oerbos als ecosysteem (met diorama en opgezette dieren); 6. de geschiedenis van het Zoniënwoud; 7. aspecten van de huidige bosbouw; 8. specifieke flora en fauna; 9. fysiologie van de boom; 10. educatie van het publiek; 11. oude boswerktuigen; 12. vlinderverzameling.

Een rondgang door het bosmuseum dat in een volledig nieuw kleed wordt gestoken, leidt de bezoeker door o.m. volgende zalen: een zaal voor fauna en flora en de bosontwikkeling; een historische zaal met uitleg over het kolenwoud en over de belangrijkste historische figuren zoals keizer Karel, Albrecht en Isabella, Karel van Lorreinen, de kloosters, de jachtpartijen van Maximiliaan, de Franse en de Oostenrijkse periode. Er is een projectiezaal en een polyvalente zaal waar vergaderd kan worden. Het museum is vooral educatief gericht om de bezoeker op heldere en eenvoudige wijze natuurkundige uitleg te verschaffen. Maar het kan zich ook roemen op een mooie verzameling opgezette vogels en dieren en zijn volledige collectie van Belgische vlinders is waardevol. De werken voor de uitbouw van dit vernieuwd museum hebben op 01.04.1993 een aanvang genomen. Zij moeten beëindigd zijn op 01.04.1995, als het zijn deuren opnieuw opent. Ten slotte, terwijl u toch in de buurt vertoeft, loont het zeker de moeite ook een kijkje te nemen in het vlakbij gelegen Arboretum, aangelegd in 1897. U kunt er een omvangrijke bomencollectie van de gematigde streken bewonderen (ongeveer 300 verschillende boomsoorten op 13,5 ha).

Vijver in Groenendaal - Hoeilaart

Bosmuseum
Duboislaan 2 - 1560 Hoeilaart (Groenendaal)
Tel.: [phone] en 657.59.25 - Fax [phone]
Houtvester ir. J. Zwaenepoel; boswachter R. Oyen
Volgens planning: in april, mei, juni, september, oktober en november
Elke zondag van 13.30 u. tot 17.30 u. en op afspraak.
Toegang gratis.