Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 15]

Heemkundige musea De Botermolen in Keerbergen
De Pastorie in Lennik-Gaasbeek
Het gemeentelijk museum in Hoeilaart
Anne Six

Het Brabantse landschap: we kunnen het ons vaak nog moeilijk voorstellen. De verstedelijking met lintbebouwing die sinds de tweede helft van deze eeuw overal om zich heen greep, verstikte ook hier - of misschien vooral? - de weidse glooiende streken die zich rond de grote steden in Vlaams-Brabant uitstrekken.

In het zuidwestelijk gebied van Brabant leverde de vruchtbare leemgrond de rijke oogsten van het Pajottenland, tafereel voor Bruegels doeken (De parabel van de blinden; Winterlandschap met schaatsers en vogelval; De volkstelling te Bethlehem; De moord op de onnozele kinderen). Die lappendeken van velden en weilanden opengerold tussen vredige dorpen was dan weer totaal verschillend van het landschap dat de noordoostelijke hoek van hetzelfde Brabant aanbood. Daar deint het Hageland uit in de Zuiderkempen. Geen vette landbouwgrond, maar droog, zanderig heidegebied, dat echter vooral in de 19de eeuw met naaldbomen bebost was en in onze eeuw beplant werd met riante villa's.

De wisseling van landschap ging ook gepaard met nieuwe leefgewoonten. Tot in het begin van deze eeuw was de mens zeer nauw bij de natuur betrokken en kenmerkte de geografische gesteldheid van het landschap het werk- en leefpatroon van zijn bewoners. Wie kent niet het Brabants trekpaard, de trots van het Pajottenland, dat weliswaar zijn standbeeld kreeg in Sint-Kwintens-Lennik, maar doelloos als een zeldzaam specimen in weiden graast en zijn krachten niet langer bot kan vieren? In de Kempen typeerde de ‘zandjan’ het dagelijks beeld: het overvloedig aanwezige zand werd door de arme lieden van herenhuis tot herenhoeve op de vloeren rondgestrooid. De schoonmaakbedrijven van vroeger! Dit is verleden tijd geworden. Oude ambachten verdwenen, volkstradities werden vergeten. Een brok autochtone cultuur ontglipte de geschiedenis, ware het niet dat de plaatselijke bevolking ons voor dit verlies heeft behoed dankzij haar heemkundige musea.

Elke streek bezit wel een museum waar de plaatselijke geschiedenis en eigenheden worden bewaard en voor de bezoeker tentoon gestald. Fragmenten hiervan vindt u uiteraard ook in de rijke luister van de stedelijke musea, maar de ziel van het platteland zult u nergens beter aanvoelen dan in de plaatselijke en met veel liefde opgebouwde musea, ook in al hun bescheidenheid. Heemkundige musea treffen we aan in Aarschot noordoostelijk boven Leuven, in het Zoniëngebied in Hoeilaart, in Halle met zijn Zuidwestbrabants museum. Voor de verkenning van het Pajottenland verwijlen we in het hart ervan, waar het museum is ondergebracht in de voormalige ‘Pastorie’, op een steenworp van de toeristische trekpleister het Kasteel in Gaasbeek. In de Brabantse Kempen, tussen Mechelen en Aarschot en aan de rand van Brabant, is het verleden er met veel zorg opgeborgen in De Botermolen in Keerbergen. U kunt zelfs net even over deze rand ook een bezoekje brengen aan de verzameling van de bevriende heemkring Het Smiske in Rijmenam.

De Botermolen in Keerbergen: hoe een museum groeide

Het begon met een tentoonstelling. Van 21 tot 24 september 1963 werd in de parochiezaal van Keerbergen een tentoonstelling opgezet ‘rond de open haard’ ten voordele van een missionaris. Het succes hiervan was de aanzet tot een tweede (‘foto en perkament’, 1964) en een derde tentoonstelling (‘niets ging verloren’, 1966). Voor de overvloed aan materiaal dat de bevolking bijeen had verzameld en dat de organisatoren grotendeels mochten behouden, stelde de gemeente in 1966 een afgedankt klaslokaal ter beschikking. De enthousiaste vrijwilligers organiseerden zich in 1967 onder het voorzitterschap van Bernard Van Den Bosch tot de heemkring De Botermolen. De naam ontleenden ze aan het door een hond aangedreven rad of ‘karnmolen’, plaatselijk ‘botermolen’ genoemd, waarvan de heemkring een zeldzaam exemplaar bezit.

Het herbergen van de steeds aangroeiende verzameling leek toen het grootste probleem te worden. Deze palmde klaslokaal na klaslokaal de gehele oude school in, van de opening van het museum op 15.06.1969 door burgemeester J. Peere tot de inhuldiging van het vernieuwd museum op Paasdag 1973 door burgemeester J. Ceulemans. Maar in 1979 eiste de gemeente de klaslokalen weer op. Toen werden de vroegere paardestallen van het ‘kasteel’ aan de Haachtsebaan omgebouwd (architect: M. Verbruggen, Keerbergen) en door burgemeester M. Schroos geopend na een luisterrijke karrenstoet door Keerbergen (11.04.1982). Zelf richtte de heemkring op de verdwenen slotgracht het ‘kaarkot’ op, een indrukwekkende overdekte open galerij met een lengte van 100 meter en volgestouwd met karren. Verder werd een kruishoeveschuur, anno 1696, aangekocht en afgebroken (1984), vanaf 20.06.1986 wederopgebouwd en ingehuldigd op 09.09.1987. Om de nodige fondsen bijeen te brengen organiseerde de heemkring zijn eerste Botermolenkermis. De verrijking van het museum zet zich steeds verder: in 1990-91 met het kapelletje

De Botermolen in Keerbergen.

[p. 16]

van de Drie Maagden of Drie Gezusters, en in 1993 met de afbraakmaterialen van het lemen huisje ‘Mieke Sake’ uit Tremelo. Als het oudste lid Désirée Goovaerts naar aanleiding van haar tachtigste verjaardag de heemkring zijn vlag schenkt op 26.12.1992, kon De Botermolen zich bij zijn 25-jarig bestaan geen beter geschenk wensen.

Een prachtige collectie...

Keerbergen mag trots zijn op de uitgebreide en zeer zorgvuldig opgestelde verzameling voorwerpen die zijn verleden eert en voor het nageslacht bewaart. Van zodra men het domein betreedt - dat u misschien wel met enige moeite zult gevonden hebben: stiefmoederlijke behandeling bij de aanwijzingsborden? - springt de lange stoet karren in het oog die in het ‘kaarkot’ staan opgesteld. Nog meer karren wachten beschut in de Kruishoeveschuur met strodak op uw bezoek. Deze verzameling is dan ook uitgegroeid tot één der grootste van het land.

In het eigenlijke museum, ondergebracht in de omgebouwde paardestallen, kan de bezoeker zijn tocht aanvatten die hem een eeuw terugplaatst in het verleden. De opstelling van het materiaal is indrukwekkend. Stemmige hoekjes werden meesterlijk ingericht: de gezellige keuken, ruimtes voor het werkgereedschap van landbouwer en ambachtsman, het atelier van de drukker met een oude drukpers die nog recent zijn diensten bewees aan de heemkring, de potten en karnen voor de bereiding van de boter, ook de kinderkamer met leuke wiegjes en kinderwagens, speelgoed van eenvoudige makelij maar bijzonder kunstig vervaardigd, een traditioneel klaslokaal. Alleen streekgebonden voorwerpen worden er tentoongesteld, maar wat een variatie!

Een afzonderlijke ruimte is voorbehouden voor het kerkmeubilair uit de verdwenen Sint-Michielskerk (afbraak in 1972). Pronkstuk is hier de 18de-eeuwse door de Mechelse beeldhouwer van Geel in eik gesneden preekstoel in barokke stijl.

... met daarbij een waaier van activiteiten

Ter plaatse is elke liefhebber van oude volksspelen ongetwijfeld een trouwe gast in Keerbergen op zondag. U kunt er zich oefenen of wedijveren op het grasveld vóór het museum in het kegelen, teppeschiet, hanekappen, kaarskeschiet, boogschieten, balwerpen, nagelkloppen, enz. De mooiste exemplaren uit de karrenverzameling luisteren geregeld optochten in het omliggende op. Op 12.09.1982 waren deze wagens te bewonderen tijdens de feesten naar aanleiding van 750 jaar parochie Haacht, op 28.09.1986 tijdens de festiviteiten voor 950 jaar Keerbergen, op 24.09.1989 in de Pater Damiaanstoet in Tremelo, onlangs in mei 1994 werden hiermee de 230 Hawaïanen op een rondrit vergast toen zij naar Tremelo waren afgereisd voor de zaligverklaring van Pater Damiaan. Tijdens het tweede weekend van september wordt de Botermolenkermis gevierd, in 1994 voor de elfde maal, met telkens de organisatie van kampioenschappen voor volksspelen. Ten slotte vertrekt jaarlijks op kerstavond vanuit het naburig heemmuseum Het Smiske in Rijmenam de kerstwandeling naar De Botermolen, waar voor die gelegenheid het kerkmeubilair zijn oude functie opnieuw opneemt en de middernachtmis een steeds talrijker publiek lokt.

25 werkzame leden runnen dit museum op volledig vrijwillige basis. Elke vrijdagavond is er werkvergadering voor het reinigen en restaureren van geschonken voorwerpen. Op zondag gidsen ze enthousiast de bezoeker rond die daarna gezellig kan genieten in de taverne van het museum rond de monumentale open haard. Aan de inventaris en aan het archief wordt onderwijl volop gewerkt. Dit is meteen het huidige probleem geworden van De Botermolen: het bekostigen van een volwaardige conservator voor dit museum, waarover men slechts met lof kan spreken.

‘De Pastorie’ in Gaasbeek

Wie een bezoek brengt aan het Kasteel van Gaasbeek of er een wandeling maakt in het uitgestrekte park moet beslist afdalen naar het dorp. U zult er een museum ontdekken in De Pastorie, een alleenstaande ruime woning die aanvankelijk verscholen achter het kerkje plots oprijst in een grote tuin en die ook de toeristische dienst huisvest.

Het gebouw werd in 1758 opgetrokken door de pastoor van Gaasbeek, Jan Baptist M. Van den Berghen. Het bleef bewoond tot 1983, waarna de huidige pastoor, die twee parochies moet bedienen, zich vestigde in de pastorie van Sint-Martens-Lennik. De gemeente liet de pastorie herstellen in 1986, het heemkundig museum werd officieel geopend op 15.04.1987.

De verzameling die er is ondergebracht en samengesteld is uit geschonken of in bruikleen gegeven voorwerpen, is niet groot, maar schept een beeld van een lang verleden dat een aanvang neemt met de Romeinse heerbaan dwars door Lennik. Lennik geldt thans als de benaming voor de fusie Gaasbeek, Sint-Kwintens-Lennik

De Oude Pastorie in Gaasbeek.

[p. 17]

en Sint-Martens-Lennik. Het oude Lennik of Liniacum bezat een eigen schepenbank en schepenzegel en moet in de middeleeuwen een belangrijk centrum van pottenbakkerij zijn geweest, te oordelen naar de vondsten waarvan enkele stukken hier te bewonderen zijn. Pottenbakkerij, handel en markt gaan hand in hand: in 1978 was het 1000 jaar geleden dat keizer Otto II het recht verleende om in Lennik een markt te houden. En dan is er het Land of de heerlijkheid van Gaasbeek, in 1236 door de hertog van Brabant opgericht. De heerlijkheid kreeg een keur en bezat een kasteel dat Louis-Alexander Scockart heropbouwde in 1714. Het kasteel werd in 1921 aan de overheid geschonken en is thans een belangrijke toeristische bezienswaardigheid. Ooit behoorde de heerlijkheid toe aan Lamoraal van Egmond, die omwille van zijn heldhaftig verzet tegen de Spaanse inquisitie in 1568 onthoofd werd op de Brusselse grote markt.

Ook het nabije verleden is aanwezig, o.m. met de kleurrijke standaards van de oudstrijdersbonden. En we zouden ons niet in een pastorie bevinden als niet ook de nodige aandacht werd geschonken aan de bouwplannen van de kerk, aan het levensverhaal van de pastoors die hier hun intrek namen, aan het lokale devotieleven. Een volledige hoek is besteed aan de volksmuziek: zelfgemaakte instrumenten brengen getuigenis van zowel kunstzin als vindingrijkheid in een nochtans armoedig bestaan. U ontdekt er o.m. een zeepkistviool en een klompviool, die het bedelzingen begeleidde en slechts in de loop van de 19de eeuw uit het straatbeeld zou verdwijnen.

Op de eerste verdieping ten slotte kan u een klaslokaal anno 1920 bezichtigen, twee kamers met materiaal voor landbouw en ambachten, en een vierde lokaal, waar huisraad uit grootmoeders tijd verzameld ligt. Van het portaal maakte men nog gebruik om het mandenvlechten voor te stellen.

Vooraleer het museum te verlaten, is een bezoekje aan de tentoonstelling van een plaatselijke kunstenaar, zoals deze permanent georganiseerd worden in een afzonderlijk zaaltje op de benedenverdieping, steeds meegenomen. Een wandeling in de boomgaard die met zijn oude soorten fruitbomen een bijzonder cachet verleent aan deze voormalige Pastorie, sluit op een aangename wijze uw bezoek af. Zoals vermeld is de dienst toerisme in hetzelfde gebouw gevestigd. U bekomt er uiteraard uitleg over de plaatselijke evenementen, maar ook eigen initiatieven kan u er laten aankondigen in de driemaandelijkse Sport- en Kultuurkalender.

Het heemkundig museum in Hoeilaart

In het Hof Terheide, de sfeervolle 18de-eeuwse kasteelhoeve achter het gemeentehuis die thans een restauratiebeurt ondergaat, kreeg de toeristische en heemkundige kring Het Glazen Dorp v.v.v. twee lokalen ter beschikking. Puttend uit het gemeentelijk archief en met behulp van foto's en geschonken of geleend materiaal stelden zij op vrijwillige basis een bescheiden heemkundig museum samen. Hoeilaart, dat vermoedelijk ‘open plek in het bos’ betekent, werd op het Zoniënwoud gewonnen in de bronrijke vallei van de IJse. Speciale aandacht in het ons aangeboden overzicht van zijn verleden, verdient de vondst van het Romeinse votiefaltaar uit de 2de eeuw na Christus met inscripties, uniek in Brabant. De tweede zaal is volledig gewijd aan de priorij van Groenendaal en de historische figuur van Jan van Ruusbroec die in de 14de eeuw grote faam verwierf met zijn mystieke geschriften. Aan de heemkundige kring werd ook de zorg over het gemeentelijk archief toevertrouwd. Bovendien wordt een viermaandelijks tijdschrift ‘Zoniën’ verspreid, door Het Glazen Dorp uitgegeven in samenwerking met de vereniging De Beierij van IJse.

De Botermolen
Haachtsebaan 85 a - 3140 Keerbergen
Tel.: [phone] en 51.33.23
Van Pasen tot september:
zon- en feestdagen 14 u. - 19 u. en op afspraak.
Toegang gratis
De Pastorie
Donkerstraat 21 - 1750 Gaasbeek
Tel.: [phone]
Van 1 april tot 30 oktober:
dinsdag, woensdag, donderdag: 10 u. - 17 u.
zat., zondag, feestdag: 13 u.-17 u.
Juli en augustus: elke dag behalve vrijdag
Toegang gratis
Gemeentelijk Museum
Hof Terheide - 1560 Hoeilaart
Tel.: [phone] en 519.04.21 (M. Erkens)
Na restauratie: in september en oktober: zondag 14 u. - 17 u. en op afspraak.
Toegang gratis