Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 338]

Stad van vele gemeenschappen
Arthur Verthé

Een overzicht

Brussel, meer dan duizend jaar oud, is de eeuwen door een kameleon geweest, steeds op zoek naar een eigen identiteit en naar een politiek en sociaal evenwicht.

Meer dan ooit is Brussel vandaag een stad van vele gemeenschappen.

Men noemt de Brusselaars ‘kiekenfretters’, maar dit verwijst nog naar zijn burenruzie met Gaasbeek. Nu kan men in Brussel gastronomisch een wereldreis ondernemen, met zijn horeca uit alle 's Heren landen. Deze horeca-situatie weerspiegelt de huidige Brusselse realiteit: een stad sui generis, een microkosmos waar 120 nationaliteiten al of niet op weg zijn naar een versmelting, en indien ja: wie wordt dan de toonaangevende koningin in de tot bijenkorf omgetoverde stad, - àls het ooit tot een geordende bijenkorf komt, en niet een voortdurende panta rei-stad blijft, waar ieder het hoofd boven water tracht te houden, dansend op een slappe koord.

We zijn verplicht, bij het begin van deze bijdrage, aan de hand van cijfers een panoramatische schets te tekenen van de boeiende stad die Brussel is. Men leze derhalve deze cijfers niet als een 2+2-sommetje, maar men late ze leven en hun intrigerend en soms verrassend verhaal vertellen, men drome en denke erbij, en men weze vooral niet ontmoedigd als ze soms uitzichtloos lijken. Men sta er vooral niet weemoedig van uit het verleden op te staren, niet romantisch, maar men hantere ze zakelijk, realistisch, kijkend op een werkelijkheid die moet in de hand gehouden worden. In Brussel van vandaag steekt wellicht het potentieel materiaal voor een experiment van de nieuwe wereldorde die men soms in hoge regionen hoort poneren.

Bijna 30 t.h. van de Brusselaars zijn buitenlanders, zo leren de ‘koude’ cijfers, die geen illegalen kennen en die er de recent genaturaliseerden (dank zij de wet-Gol van 1985) niet bij rekenen, hoewel dezen vaak nog met hun wortels - en gevoelens - élders zitten.

Om precies te zijn: volgens de laatste ‘koude’ telling, deze van 1991, heeft Brussel 954.045 inwoners, waarvan 271.587 buitenlanders, hetzij 28,6 t.h. ‘Warme’ cijfers laten ons echter weten dat ongeveer 4 op 10 inwoners van Brussel van buitenlandse herkomst zijn. Maar we beperken ons verder tot de ‘koude’ cijfers, die meteen aantonen dat er in Brussel meer buitenlanders wonen dan in de rest van Vlaanderen.

In de bijdrage van Evert Lagrou vinden we reeds cijfermateriaal, we laten dit hier verder aan het woord.

De bevolking van Brussel neemt sinds einde 1980 voortdurend af:

	Belgen	%	Buitenlanders	%	Totaal
1980	760.264	(76%)	239.957	(24%)	1.000.221
1991	682.458	(71,4%)	271.587	(28,6%)	954.045

1.000.221 vertegenwoordigt nog 10,14% van de totale bevolking van België, 954.045 nog slechts 9,61%.

Uit de 120 aanwezige nationaliteiten geven we hierna de in aantal voornaamste groepen buitenlanders:

- uit de EG-landen
Italië	31.648
Frankrijk	26.742
Spanje	25.367
Griekenland	10.444
Portugal	10.146
Verenigd Koninkrijk	6.753
Duitsland	4.919
Nederland	4.529
Luxemburg	1.561
Ierland	1.144
Denemarken	1.130
totaal:	124.383

- uit niet-EG-landen
Marokko	77.409
Turkije	21.182
Zaïre	6.066
Tunesië	2.895
Joegoslavië	2.862
V.S.A.	2.475
Algerië	2.353
Japan	2.211
Zwitserland	886
Polen	848
andere landen	28.017
totaal:	147.204
Algemeen totaal:	271.587

Het cijferverhaal wordt pikant wanneer we de buitenlandse aanwezigheid vernemen in elk van de 19 Brusselse gemeenten:

	Belgen	Vreemdel.	Totaal
Anderlecht	65.760	22.124	87.884
Oudergem	25.262	3.962	29.224
Sint-Agatha-Berchem	16.513	1.976	18.489
Brussel	87.332	49.092	136.424
Etterbeek	28.851	10.043	38.894
Evere	25.403	3.826	29.229
Vorst	32.291	14.146	46.437
Ganshoren	18.399	2.023	20.422
Elsene	49.484	23.126	72.610
Jette	33.392	5.031	38.423
Koekelberg	11.717	4.419	16.136
Sint-Jans-Molenbeek	42.226	26.533	68.759
Sint-Gillis	22.408	20.276	42.684
Sint-Joost-ten-Node	8.969	12.348	21.317
Schaarbeek	64.064	38.638	102.702
Ukkel	59.679	14.042	73.721
Watermaal-Bosvoorde	21.749	2.818	24.567
Sint-Lambrechts-Woluwe	38.909	9.054	47.963
Sint-Pieters-Woluwe	30.050	8.110	38.160
Totaal	682.458	271.587	954.045

[p. 339]

Joodse Synagoge in de Regentschapsstraat.

Tot zover het cijfer-verhaal. We hadden graag de numerieke verhouding Vlamingen-Franstalige landgenoten laten vertellen, doch gezien de Belgische subnationaliteit niet bestaat, blijft het bij een benaderend aftasten. Het begrip ‘Vlaming’ is bovendien in Brussel een elastisch begrip. Laat het ons houden bij iets boven de 200.000, zoals blijkt uit het ‘Algemeen Beeld’ dat minister Hugo Weckx heeft toegelicht.

De cijfers brengen slechts een kader-beeld omtrent de gemeenschappen in Brussel, namelijk de vele nationaliteiten. Maar de verscheidenheid van talen, rassen en culturen is nog groter, want het kader kent vaak autonome compartimenten. Denken we bv. aan de Spaanse Basken of de Turkse Koerden, of de Turken uit het Oosten die hier hun eigen gemeenschap vormen, los van de overige Turken. Of de Marokkanen die met de Berbers en de anderen een nog heterogener groep vormen dan de Turken.

Daarbij zijn er vele gemeenschappen die doorheen de nationaliteiten lopen. Er is het circuit rond de Europese instellingen, de vreemde school- en religieuze gemeenschappen; er is de gemeenschap van de Marollen, en er zijn de scheidingslijnen, vaak breuklijnen tussen sociale groepen, tussen politieke, ideologische en leeftijdsgroepen. Er lopen zelfs scheidingslijnen binnen een zelfde taalgroep: de Franssprekende Brusselaar, de Waal, de Franssprekende immigrant. En er zijn de vele belangengroepen, om niet van de kunst-, de folklore- of de amusementswereld te spreken, boven- of ondergronds. En ga zo maar verder.

Brussel is een bonte mozaïek, waarvan het kleureneffect afhangt van de invalshoek van de toeschouwer. Een mozaïek is samengesteld uit gewillig materiaal, Brussel echter is een amalgaam van menselijke schakeringen, betrachtingen en gevoelens.

Een poging tot inzicht

Er is de rijkdom der verscheidenheid. Maar deze rijkdom wordt gehypothekeerd wanneer binnen de verscheidenheid tegenstellingen opduiken. En die zijn er legio in Brussel. Belangen-, taal-, macht- en etnische tegenstellingen. Brussel is geen ark van Noë, waar alle ‘soorten’ passief het eind van de zondvloed afwachten, maar het is een ‘eiland in Europa’ waar elke ‘soort’ vaak de eigenheid cultiveert, waar ieder soms voor eigen rechten opkomt, en waar men een multicultureel etiket op plakt, zonder vooraf te definiëren wat men precies onder multicultureel verstaat en wat er mee beoogd wordt. Multiculturalisme is een dubbelzinnig begrip, net als het ideologisch pluralisme: voor de enen betekent dit het eerbiedigen van de anderen mét zelfrespect, voor sommigen het verdringen van de eigenheid en opgaan in de anderen.

Als christenen kunnen we geen mens-negerend zuiver geopolitiek of biologisch nationalisme aanvaarden. Een territorium bezit echter één - of meerdere - gevestigde culturele patronen, die met recht eerbied voor zich mogen opeisen vanwege hen die van buiten komen.

Wie zich in Brussel komt vestigen uit ‘den vreemde’ kan gerust binnen de eigen leefwereld zijn cultuur behouden. Dit dient zelfs ondersteund te worden om tijdens het integratieproces vervlakking te voorkomen, zoals we aan de Vlamingen in het buitenland steeds voorgehouden hebben ‘do integrate but don't deny’, en voor de Spaanssprekende gebieden ‘integrar sin renegar’. Zonder echter een bruusk assimileren te eisen - deze verschuiving laten we aan het generatie-proces over - mag wel een integreren verwacht worden in het geheel van wetten, rechten, gebruiken en communicatie. Daarom dient de nieuwkomer iets af te weten van de plaatselijke

[p. 340]

Vreemde gezichten in de Beenhouwersstraat.

geschiedenis, aardrijkskunde, wetgeving en taal. Pas onder deze voorwaarden kan men terecht aan een gemeenschapsleven volwaardig deelnemen.

Uit voorgaande bijdragen moge reeds blijken dat op gebied van pastoraat, onderwijs en sociaal dienstbetoon een hand uitgestoken wordt naar de vreemdelingen. Dit alles neemt niet weg dat naast de theoretische en officiële opstelling er spanningsvelden blijven bestaan in Brussel, die door de veldwerkers, binnen een globale toekomstvisie, een dag-aan-dag pragmatische opgave betekenen.

Met het oog op de toekomst kunnen we een paar axioma's en ervaringen voorop stellen.

De ideale maatschappij is er een met zo weinig mogelijk diversiteit, doch de diversiteit van Brussel is een feit, en feiten zijn sterker dan een lord. Bij het beleid dient op lange termijn een homogenisering betracht te worden, zij het wellicht in een gewijzigde toestand. De heterogene maatschappijen zoals Amerika, Canada of Australië zijn er na decennia en generaties nog niet aan toe. In Brussel hoeft men dus niet ongeduldig te zijn, hoewel de vergelijking met de geciteerde gebieden niet helemaal opgaat, gezien men daar - buiten de opzij geschoven autochtonen - met niets dan inwijkelingen te maken had, terwijl in Brussel overwegende cultuurgemeenschappen gevestigd zijn.

De antropoloog stelt het ‘feit’ vast dat de reflex van het eerste te zijn op een bepaald territorium en dit ook te willen verdedigen, een reflex is die hij ook in de natuur vindt: nieuwkomers moeten zich aanpassen of worden geweerd.

De geschiedenis leert ons de ervaring dat culturen steeds een homogeniteit betrachten, en dat elke verstoring ervan tot spanningen, zoniet tot conflicten leidt. Als christenen luisteren we hier, zij het met de evangelische argwaan van de duif tegenover de slang, naar de boodschap van Paulus die wil dat een universele broederschap moet betracht worden: dat de liefde derhalve alle conflicten moet pogen op te vangen op basis van de gelijkwaardigheid van de mensen. Doch ‘feit’

Russisch-Orthodoxe kerk in de Defrélaan.

[p. 341]

blijft dat de liefde van twee kanten moet komen - en dat dit ook in Brussel niet steeds het geval is. Er is de soms liefdeloze opdringerigheid van - met gevaar van verdringing door - bijvoorbeeld de hautaine kaste van eurocraten en multinationals, die door hun koopkracht de autochtoon uit zijn territorium verdrijven; of er zijn sommige etnische groepen die doelbewust een ideologisch en fysisch getto uitbouwen en van uit dit isolement het lokaal patroon prikkelen en de rust verstoren.

De feiten en ervaringen brengen ons terug tot de realiteit van ons vertrekpunt, namelijk dat Brussel een microkosmos is, waar velen samen naar een evenwicht moeten zoeken, een langzame wandeling, waar goede wil vaak uitgedaagd wordt door een voortdurend spanningsveld en sociologische wetmatigheden.

Als ‘eersten ter plaatse’ kunnen we veel problemen opvangen door een onderwijs- en economisch beleid. Het onderwijs moet begrip, eerbied en integratie in de hand werken. Economisch: de ervaring leert dat ‘vreemdelingen’ hun getto verlaten, zodra ze het economisch beter stellen; het is een psychologische reflex om zich te distantiëren van het armoedig verleden - voor zover een religieuze binding geen solidariteit oproept die sterker is dan de sociaal-economische reflexen.

De Vlaamse uitdaging

In zijn bijdrage ‘Een podium met toekomst’ heeft Frans Puttemans gewezen op de uitdaging waarvoor de Vlamingen zich in Brussel gesteld zien. En bij de aanvang van deze bijdrage noemden we Brussel een bijenkorf: in hoever kunnen de Vlamingen er een koninginnerol blijven spelen - in feite zijn er twee korven, een Vlaamse en een Franse, beide bestookt door vreemden in de bijt.

Tot slot bezinnen we ons over deze uitdaging, met verwijzing naar en samenvatting van alle gegevens die hoger en in de bijdragen van de andere medewerkers vermeld worden. Daaruit blijkt hoe de Vlaamse gemeenschap in Brussel politiek, pastoraal en juridisch beschermd wordt. Cultureel, pedagogisch en sociaal werd de nodige infrastructuur ter beschikking gesteld, het is aan de Vlamingen deze volwaardig uit te bouwen.

Een paar honderdduizend Vlamingen wonen in Brussel, bijna driehonderdduizend komen er dagelijks werken. Leeft in ‘slapend’ Brussel een relatief kleine groep, dan is de Vlaamse aanwezigheid in het ‘wakkere’ Brussel een vitale inbreng, die sociaal, cultureel en economisch sterk kan geprofileerd en gevaloriseerd worden.

Als Vlamingen moeten we in Brussel herkenbaar blijven in de onvermijdelijke invloedssfeer van de europeanisering en internationalisering. Het groeiend aantal genaturaliseerden van vreemde herkomst, die door hun Franstaligheid eerder toegang hebben tot de Franse dan tot de Vlaamse cultuur, zal de Vlaamse aanwezigheid in Brussel verhoudingsgewijze doen afnemen. We hoeven het derhalve in Brussel, de hoofdstad van Vlaanderen, door onze kwaliteit te halen en te houden, én door de steun van de hele Vlaamse gemeenschap en haar verantwoordelijken, zowel de officiële als deze uit de culturele, sociale en economische sectoren.

Met Antwerpen, Zeebrugge en Gent, met Zaventem, Deurne en Oostende, en met de uitlopers van het wegennet heeft Vlaanderen zijn toegang tot de wereld, maar uiteindelijk wordt over het aanwenden van deze internationale infrastructuur nog altijd grotendeels in Brussel beslist. Vlaanderen heeft Brussel nodig, als toegangspoort tot de wereld, zoals de Vlamingen in Brussel de rest van Vlaanderen nodig hebben voor een volwaardig menselijk behoud.

De mogelijkheden zijn er om de Vlaamse identiteit in Brussel te bewaren en eigen accenten te leggen in de verscheidenheid en het samenspel van een bruisende maatschappij in beweging, indien we de kansen benutten voor eigen en andermans verrijking door spontane interactie die in Brussel dynamisch lijkt te zijn.

De negentien gemeenten van het administratief arrondissement Brussel-Hoofdstad vormen het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het is 161,78 km² groot en telde 964.385 inwoners in 1990. Het omvat de gemeenten ① Anderlecht, ② Brussel, ③ Elsene, ④ Etterbeek, ⑤ Evere, ⑥ Ganshoren, ⑦ Jette, ⑧ Koekelberg, ⑨ Oudergem, ⑩ Schaarbeek, ⑪ Sint-Agatha-Berchem, ⑫ Sint-Gillis, ⑬ Sint-Jans-Molenbeek, ⑭ Sint-Joost-ten-Node, ⑮ Sint-Lambrechts-Woluwe, ⑯ Sint-Pieters-Woluwe, ⑰ Ukkel, ⑱ Vorst en ⑲ Watermaal-Bosvoorde.