Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 322]

De ontvolking van de hoofdstad
Een normaal verschijnsel met een Belgisch kleurtje
Evert Lagrou

In zijn bijdrage ‘De Vlaams-Brusselse gemeenschap’ schetst Minister Weckx terecht hoe jaren onderhandelen uiteindelijk geleid hebben tot een gewaarborgde deelname van Nederlandstaligen aan het bestuur van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest en de negentien gemeenten. Hij eindigt zijn optimistisch verhaal evenwel met het verontrustend gegeven van het dalend aantal Nederlandstalige bewoners in de hoofdstad. Niet alleen het aantal Nederlandstaligen daalt maar ook de Franstalige Belgen wijken uit en worden opgevolgd door een inwijking van vreemdelingen. Vanuit verschillende standpunten wordt die ontvolking en de wijziging in de samenstelling van de Brusselaars betreurd.

Toch is de ontvolking van Brussel zoals die van de meeste (westerse) grootsteden een normaal verschijnsel, dat samenhangt met de toename van de welvaart na de Tweede Wereldoorlog.

De toename van het inkomen vanaf 1950 leidde tot meer consumptie en een vraag naar meer dienstverlening. Tijdens de oorlog was het concept van de verzorgingsstaat uitgewerkt, dat vanaf 1950 in praktijk werd gebracht, waardoor het aantal ambtenaren sterk toenam. Een en ander had een sterke vraag naar winkel- en kantoorruimten voor gevolg. Het autobezit was nog laag, zodat voor de nieuwe functies in het centrum van de stad, in de omgeving van de stations ruimten moesten worden vrijgemaakt. Hiervoor moesten uiteraard duizenden woningen sneuvelen. De bewoners verhuisden naar de rand. De omvorming van de stadskernen van woonmilieu tot economisch hart van een streek ging niet zonder conflicten gepaard. In Amsterdam en Parijs vormde de strijd tegen de binnenstedelijke winkels en kantoren een belangrijk - en gewelddadig - onderdeel van de populistische revolutie van mei '68. In Brussel verliep die omschakeling veel rustiger: de Noordwijk werd afgebroken zonder veel protest; de Leopoldswijk van woningen leeggemaakt en vervangen door kantoren, enz. Het protest kwam alleen van enkele buurtgroepen - terecht trouwens - maar heeft weinig effect gehad in de praktijk.

België neemt inzake ruimtelijk beleid immers een bijzondere plaats in binnen de Europese context. Sinds 1921 had het beleid inderdaad geopteerd voor het actief bevorderen van eigen woningbezit. Hieraan gekoppeld werd in een ruime rand omheen de steden een groot aanbod aan bouwgronden toegelaten en een soepel vergunningsbeleid gehanteerd. Dit geldt tot op heden. De economische crisis van 1985 heeft de uitwijking uit Brussel even afgeremd. Zodra de economie echter hernam, ging de uitzwerming van woningen (maar ook van handel en nijverheid) in een grote straal omheen Brussel onverminderd verder. De randzone won in 10 jaar 62.300 inwoners; Brussel verloor er 46.000.

Hoewel ontvolking van een hoofdstad een universeel verschijnsel is, geven twee aspecten de Brusselse demografie evenwel een typisch Belgisch kleurtje: de verfransing van de randgemeenten en het beleggingsaspect. Rond de verfransing is reeds veel onderzoek en actie gebeurd. Het beleggingsaspect is evenwel minder bekend. Veel bouwbeslissingen zijn

Brussel-Grootstad in het Communicatie-Centrum-Noord. Het ‘Manhattanplan’ van 1967 wordt in 1993 afgerond. (Opname: Sint-Lukaswerkgemeenschap, juni 1993)

immers meer ingegeven door een beleggingsoverweging dan wel door het gebruiksaspect.

Enkele cijfers mogen deze eigen Belgische woonsituatie illustreren. De bewoonbare oppervlakte van de particuliere woningen verdubbelde in Brabant tussen 1980 en 1990 (205,4 m² in 1990) en nam in België met 23% toe (cijfers N.I.S.). Deze woonoppervlakte is naar internationale normen onvoorstelbaar groot. Ook de gemiddelde oppervlakte van een perceel bouwgrond is zeer hoog (1.290 m² in 1991). De bewoners hebben die overvloed aan ruimte niet echt nodig, maar vinden die toch belangrijk als veilige belegging. Eén en ander hangt samen met het Belgische huisvestingsbeleid dat sinds 1921 toegespitst is op eigendomsverwerving: de fiscaliteit, economische en maatschappelijke waardering zijn erop gebaseerd. Meer dan de helft van het vermogen van de Belgen bestaat uit vastgoed. Bij een conflict tussen gebruiksvriendelijkheid (b.v. kleiner binnenstedelijk appartement voor een seniorengezin) en het beleggingsaspect (‘Ook wij kunnen een villa betalen’), wordt gekozen voor dit laatste.

Voor deze typisch Belgische woonaspiratie heeft Brussel weinig te bieden: slechts 38% van de woningen worden bewoond door eigenaars (Vlaanderen 68,3%); slechts 3,2% van de woningen zijn er vrijstaande ééngezinswoningen tegenover 66% appartementen of studio's (volkstelling 1991). Slechts de helft van de nieuwe woningen gebouwd in Brussel werd door particulieren gebouwd - in de drie andere Brabantse arrondissementen (Halle-Vilvoorde, Leuven en Nijvel) is dit meer dan 90%. Het beeld van de ideale woning dat ons jarenlang wordt ingelepeld door de reclame en Batibouw past niet in Brussel.

Niet alleen het bouwen, maar ook verkavelen en bouwgrondscheppen brengen de bewoners van de randarrondissementen veel welvaart, ook door rabiate flaminganten en groene milieuactivisten - soms in het geniep - gulzig meegepikt.

Het toeschuiven van de verloedering van Vlaams Brabant aan

[p. 323]

de aanwezigheid van Europese ambtenarij is een te eenvoudig beeld. Voor de aftakeling van Brussel en het wild volbouwen van de rand dragen wij collectief de schuld.

Via vastgoedprojecten - groot en klein - is er zoveel meer te verdienen dan met hard werk. Kiezers brengen trouwens veel waardering op voor fraude terzake. Zo werd enkele jaren geleden een kabinetschef na een gevangenisstraf voor zware fraude aan de gewestplannen in volle verkiezingsperiode door de sterke stijging van de voorkeurstemmen met klank tot senator verkozen.

Het behoud van open ruimten (rond Brussel), herwaardering van stadskernen (in Brussel) liggen in onze prioriteiten naar het beleid toe zoveel lager dan de verwachting dat de landbouwgrond in ons bezit tot bouwgrond kan worden omgeschakeld. Wellicht kent ook u de bewuste Flamingant - rijke middenstander - die in een aan Brussel grenzende randgemeente 1 ha landbouwgrond via zijn Vlaamse politieke relaties wist om te zetten tot woongebied en zo netto 40 miljoen BF winst maakte, dit thans laat vollopen met Franstalige Brusselaars, maar wel verder uit dankbaarheid de Vlaamse partij financieel blijft steunen in haar actie tegen de verfransing en het volbouwen van de randgemeenten.

Wat betekent wonen te Brussel nu?

Het wonen te Brussel stuit op twee moeilijkheden: een ongunstige woningmarkt en een verloederde woonomgeving.

Binnen een Europese context is het wonen te Brussel relatief goedkoop niettegenstaande de druk op de woningmarkt vanwege E.E.G.-ambtenaren. De gemiddelde huishuur is 13.500 BF (bron: SEMA-studie, 1991). Er is een grote verhuisbeweging (45.000 verhuizingen per jaar op 450.000 woningen!) en

Maquette van het ontwerp voor de H.S.T.-terminal aan het Zuidstation door Eurostation. De sociale en ruimtelijke segregatie dreigen nog sterk toe te nemen. (Opname: Sint-Lukaswerkgemeenschap, augustus 1993)

een algemeen bekende grote (speculatieve) leegstand (25 à 30.000 woningen staan leeg).

Uit deze gegevens kan afgeleid worden dat het dus gemakkelijk is te Brussel een woning te vinden. Dit is niet zo. In tegenstelling tot de meeste Europese steden beschikt Brussel immers over een uitzonderlijk laag aantal sociale woningen (8% t.o.v. minstens 35% in vergelijkbare Europese steden). Dit type woningen is in een grootstad zeer belangrijk als marktregulator. Zij zijn bedoeld enerzijds voor permanent of tijdelijk maatschappelijk zwakken en anderzijds voor starters op de woningmarkt - die na enkele jaren normaal doorstromen naar de privé markt. Er zijn slechts 38.000 sociale woningen in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Dit aantal is zo klein dat zij voor starters geen echte huisvestingskansen bieden. Bij een onvoldoende aanbod sociale woningen kan ook niet prijsregulerend worden opgetreden. Sommige jongeren kunnen dit compenseren door een marktinzicht via hun netwerk van relaties in Brussel. Zo vinden ze soms na wat langer zoeken nog wel een betaalbare huurwoning. Jonge Vlamingen die te Brussel komen studeren missen vaak dit netwerk en krijgen er geen huisvestingskansen. Recente pogingen om meer sociale woningen te bouwen stootten op het gebrek aan overheidsmiddelen. In de huidige stand van zaken zou dit voor de jonge Vlamingen bovendien weinig soelaas bieden gelet op het dominant Franstalig karakter van de (34) vennootschappen die de sociale woningen beheren.

De woonomgeving is verloederd. De omschakeling van wonen naar meer rendabele functies zoals kantoren, geschiedt nog steeds ongecontroleerd. Speculatieve leegstand en braak zijn voor het wonen erg schadelijke voorfasen. Er wordt bovendien zo weinig opgetreden tegen vervuiling, leegstand, storende reclames, wildparkeren, gevaarlijk verkeersgedrag en jeugdcriminaliteit. Deze factoren zijn evenwel essentiële onderdelen van een negatief woonklimaat. De normenvervaging zowel bij de overheid als bij de bewoners jaagt de meer gegoede burgers weg. In 1980 behoorde 40% van de burgers tot de hogere en middeninkomenscategorie; in 1990 was hun aandeel teruggevallen tot 20% (SEMA-studie, 1991).

De meeste Vlamingen behoren tot deze klassen. Zij vluchten Brussel of zullen het bij een start op de woningmarkt niet kiezen als woonplaats: er is een gebrek aan betaalbare doorstroomwoningen; de omgeving biedt een onvriendelijk woonklimaat; het aanbod gaat in tegen het zo lang ingehamerde woonideaal van het huisje en het tuintje.

Dit is jammer voor Brussel, maar ook voor de jonge Vlamingen, omdat Brussel als hoofdstad van een tweetalig land en van een multi-cultureel Europa zo'n rijke mogelijkheden biedt aan confrontatie en verrijking. Het feit dat alhier 25.000 Nederlandstalige hogeschoolstudenten studeren heeft weinig effect op de wederzijdse beïnvloeding van jongeren en stad. De meesten keren dagelijks terug naar Mama en Papa en krijgen van thuis uit als student al de cultuur ingelepeld van het risicoloos terugtrekken in de ‘kokon’ van het voorstedelijk perceel. De potentiële kracht van de grootstad gaat aan hen voorbij.

[p. 324]

De Jacqmainlaan verbindt oud met nieuw. Het oude staat helaas in de schaduw. (Opname: Sint-Lukaswerkgemeenschap, augustus 1993)

Voor senioren of voor de vijftigers die een tweede maal bouwen blijven de negatieve omgevingsfactoren van doorslaggevend belang. Ook zij kiezen noodgedwongen voor de verkavelingen in randarrondissementen, waar bij een lagere mobiliteit om gezondheidsredenen de vereenzaming veel sterker dreigt dan in een stadsmilieu.

Na de diagnose de oplossing a.u.b.!

Zoals alle maatschappelijke verschijnselen hangt ook de woningmarkt met zoveel beïnvloedende factoren samen dat eenvoudige oplossingen niet werken. Toch vergt bovenstaand, nogal pessimistisch verhaal een hoopvol einde. Op de vraag welke elementen het wonen voor Vlamingen in Brussel kunnen bevorderen, bieden volgende suggesties een begin van antwoord:

- Stop de negatieve imagocampagne tegen Brussel!

Sinds de grote ingrepen in het stadsweefsel van 1958 af zijn, is Brussel door de publieke opinie zo negatief benaderd dat het internationaal verworden is tot het symbool van de antistedebouw: ‘the Bruxellisation’. Dit is niet volledig ten onrechte: het palmares van stedebouwkundige vergissingen en grove vastgoedspeculaties met schuldige hulp van belangrijke politieke partijen blijft tot op heden groeien. Toch biedt ‘Arm Brussel’ nog steeds een grote rijkdom aan ruimtelijke en maatschappelijke structuren die men niet onderkennen wil. Wie de stad thans bezoekt, moet objectief de vele tekenen van positieve opleving zien. De Brusselse Regering werkt trouwens hard om de smet van het verleden weg te wassen.

Voor Vlaamse kandidaat-Brusselaars wordt de kritiek nog verzwaard met het taalargument, dat evenwel steeds minder gaat wegen door de groeiende kennis van het Nederlands door Franstaligen. Vlamingen blijven echter (voor hoe lang nog?) taalmeesters en kunnen zich in deze stad die écht Europees is, vlotter bewegen dan ééntalige Franstaligen.

Een onderdeel van de Brussel-vriendelijkheid vormt een positieve waardering van het stedelijk wonen tegenover het voorstedelijk model dat ons is ingebakken. Het delen van territoria, het leren oplossen van conflicten vandien, de nabijheid van socio-culturele hoogtepunten, de confrontatie met vreemde culturen zijn zoveel waarden die - voor jongeren vooral - een gevoelige bewustzijnverruiming betekenen. Voor zwakkeren past het veilige, homogene, voorstedelijke ‘kokon’ waar ‘my home, my castle’ is: rustig, opgesloten, voorspelbaar, onveranderd.

Stedelijk leven is verandering, cultuurmenging, confrontatie, experiment. De meeste jongeren houden aan het leven in Brussel een grote verrijking over. Enkelen slechts verdragen dit moeilijk en sneuvelen. Veel verontruste ouders, onder invloed van de permanente anti-Brussel campagne onthouden de grootstad aan hun volwassen kinderen.

- De woonomgeving moet verbeteren.

De regionalisering heeft in elk van de negentien gemeenten ook Vlaamse schepenen gebracht. Sommigen onder hen doen voortreffelijk werk ter verbetering van de omgeving. Ook de Brusselse regering werkt er actiever dan ooit aan en produceerde op enkele jaren tijd een nieuwe stedebouw - en een nieuwe monumentenwet (‘ordonnanties’). Op zich hebben wetten nooit radicale veranderingen gebracht, maar ze brengen wel signalen van een grondig veranderde houding t.a.v. stedebouw. Over enkele jaren zal Brussel hiervan ongetwijfeld de positieve resultaten zien.

Overal in de Brusselse Vijfhoek zoals hier in de Spaarstraat, worden opnieuw woningen gebouwd - ook voor Nederlandstaligen? (Opname: Sint-Lukaswerkgemeenschap, april 1993)

[p. 325]

- Het (ouderwetse) grondbeleid moet zorgen voor betaalbare doorstroomwoningen en marktregulerend werken.

De notie grondbeleid is in de golf van privatiseringen en individualisering vanaf 1980 op de achtergrond geraakt. Om de (tijdelijk) minder-kapitaalkrachtigen ook recht op stad te bieden is een economisch-beschermd wonen op voldoende schaal nodig. 38.000 sociale woningen (8%) moeten minstens tot 160.000 (of 35%) aangroeien. Dit kan, maar eist een veel efficiënter werkend overheidsapparaat dan onze actuele gemeentebesturen en parallelle overheden. Maar dat is een ander verhaal!

De uurwerktoren van het Zuidstation van 1952 is afgebroken voor de H.S.T.-terminal. De Zuidertoren op de achtergrond van de jaren zestig mag blijven. Het verdwijnen van dit herkenningsteken is een verarming voor het stadsgezicht. (Opname: Sint-Lukaswerkgemeenschap, november 1992)

- Particuliere initiatieven specifiek gericht op wonen van Nederlandstaligen kunnen alleen maar op kleine schaal.

De v.z.w. Sint-Lukaswerkgemeenschap formuleerde enkele jaren geleden een gelocaliseerd voorstel voor de bouw van een aanzienlijk aantal doorstroomwoningen voor jonge Vlamingen over heel Brussel. Op kaart lokaliseerden wij relatief goedkope, in residentiële buurten gelegen panden en percelen waar door een Nederlandstalige vastgoedfirma betaalbare woningen in Brussel konden worden aangeboden (nieuwbouw en vernieuwbouw). De realisatie ervan vergde evenwel een systematische aanpak met een niet onbelangrijk startkapitaal en grote beheerskwaliteiten. Ook mocht in de eerste fase de winst niet maximaal worden verrekend om het project commercieel attractief te maken. Het initiatief is gestrand, omdat de Vlaamse intelligentsia die zo'n project aankan duidelijk in Belgische en zelfs multinationale kapitaalgroepen opgenomen is. Eigen Vlaams kapitaal voor vastgoedoperaties bestaat niet!

Wel kunnen druppelsgewijs kleine projecten in die richting worden uitgewerkt. Ook daar primeert echter de winstmaximalisering als motief boven sociale of culturele bekommernissen. Zo werd voor enkele jaren het complex van de Vlaamse jezuïeten aan de Schaarbeekse Poort (‘Gesùkerk’) in optie gegeven aan een Vlaams vastgoedbedrijf. Gelegen in een wijk met 6.000 Vlaamse hogeschoolstudenten, tegenover het Franse cultureel centrum ‘Botanique’ kon dit een paradepaardje worden van een zelfbewuste Nederlandstalige aanwezigheid in de hoofdstad. Helaas! Het project bevat alleen kantoren. ‘Tu quoque, fili mi’!

Ook in de huisvestingssector is te Brussel veel misgegaan, maar de mogelijkheden die overblijven zijn nog zo eindeloos talrijker. Aan de Nederlandstaligen om deze waar te maken. In deze bijdrage werden enkele suggesties aangereikt.

Stadsvlucht

je ziet daken
je hoort daken
je ruikt daken

nergens mensen

Gerrit Achterland