Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 259]

Favelen en boerden: de Spiegel Historiael en de epiek
Gert De Ceukelaire

In het oeuvre van Jacob van Maerlant wordt traditioneel een scherpe scheidslijn getrokken tussen een vroege, ‘romantische’ periode en een latere, ‘didactische’ periode. Deze tweedeling is gebaseerd op het feit dat Maerlants carrière ergens in het midden van de jaren zestig van de dertiende eeuw een duidelijke wending heeft genomen. Vóór die tijd had hij zich voornamelijk gewijd aan het schrijven van werken van eerder literaire aard, epische gedichten met een historische achtergrond - wij zouden zeggen: romans. De twee meest gesmaakte verwezenlijkingen uit die periode zijn Alexanders Geesten, een geromantiseerde kijk op het leven van Alexander de Grote, en de Historie van Troyen, een uitgebreid verhaal over de Trojaanse oorlog, compleet met voorgeschiedenis en nasleep. Maar op een bepaald moment keert Maerlant zich af van dit epische genre, en houdt zich enkel nog bezig met ‘ernstige’



schriftuur, onder het motto ‘nutscap ende waer’. De kennis die Maerlant zijn publiek vanaf nu wil meegeven meet zich een meer ‘encyclopedische’ allure aan. Als klassiek voorbeeld geldt Der Naturen Bloeme, een overzicht van de toenmalige kennis over dieren, planten en stenen, waarbij vaak het praktische (medische) nut van Gods schepping wordt beklemtoond. Ook de Spiegel Historiael presenteert zich als een (lijvig) naslagwerk, waarin ditmaal de hele wereldgeschiedenis aan bod komt.

Er zijn echter goede redenen om deze scherpe tweedeling enigszins af te zwakken. In de eerste plaats had Maerlant reeds in zijn ‘romantische’ periode twee ‘didactische’ werken in het licht gegeven, beide helaas verloren gegaan: de Lapydarys, waarin (de eigenschappen van) stenen worden behandeld, en de Sompniarys, een boek over dromen. Een strikte scheiding zoals die tot voor kort werd aangenomen kan dus niet zonder meer gehandhaafd worden. Bovendien wordt er de laatste jaren meer en meer de nadruk op gelegd dat Maerlants vroegere werken ten dele óók al in het teken stonden van ‘nutscap ende waer’. Hij gaf reeds in zijn epische werken blijk van een in zijn tijd én in het genre ongebruikelijke dosis historische kritiek, en was erop uit om naast ontspanning ook lering te verstrekken aan zijn publiek. Het sterkst komt dit tot uiting in de Historie van Troyen, waar Maerlant geregeld afweek van zijn hoofdbron, de Franse Roman de Troie van Benoît de Sainte-Maure, omdat hij oordeelde dat daarin niet altijd de (historische) waarheid werd verteld. Zo was Maerlant het niet eens met Benoîts visie op de val van Troje: deze laatste had betoogd dat de Trojanen Aeneas en Antenor verraders waren die hun stad hadden overgeleverd aan de Grieken. Maerlant wijst op dit punt Benoîts versie beslist af, en stelt er die van Vergilius' Aeneis voor in de plaats. In Alexanders Geesten is het dan weer eerder de didactiek die de bovenhand haalt: ter aanvulling van zijn Latijnse bron geeft Maerlant zijn publiek een synopsis van de bijbelse geschiedenis en een aardrijkskundig overzicht van de wereld mee. Het zou, kortom, fout zijn te veronderstellen dat Maerlant zich in zijn jeugd enkel met het schrijven van leuke, maar ook loze vertelseltjes onledig hield: zijn epische werken zijn stevig gestoffeerd met kennis van de meest uiteenlopende aard, die ten dienste staat van de intellectuele ontwikkeling van zijn publiek.

Dat wil echter niet zeggen dat we zijn gehele oeuvre alsnog over dezelfde kam mogen scheren. Het verschil in karakter tussen het epische en het didactische genre valt nu eenmaal niet te loochenen. Ook Maerlant is zich daarvan bewust geweest, met name tijdens het schrijven van de Spiegel Historiael. Hij zag in dat hij in de Spiegel andere criteria moest aanleggen met betrekking tot het schrijven van ‘ware’ historie dan hij tevoren had gedaan. Hij staat dan ook veel kritischer dan vroeger tegenover het beschikbare bronnenmateriaal, en wat hij niet in overeenstemming acht met de waarheid, verwerpt hij krachtig.

De gestrengheid van zijn oordeel over wat hij als leugenachtig beschouwt, kan worden afgelezen aan verschillende passages in de Spiegel. Beroemd is een kapittel dat geheel bestaat uit

[p. 260]

verwijten aan het adres van auteurs die leugenachtige zaken verspreidden over Karel de Grote, en dat zeer toepasselijk ‘Tscelden jegen die borderers [= leugenaars]’ is genoemd (Sp. 4de partie, bk. 1, cap. 29, vs. 1-6). Maerlant vaart daarin heftig uit tegen de auteurs van leugenachtige verhalen, waarmee hij in feite een heel genre, dat van het ‘Chanson de geste’ (de verhalencyclus rond Karel de Grote en zijn vazallen), afwijst. Ook in de leugens die worden verteld over koning Arthur vindt hij aanleiding om zijn ongenoegen te uiten:

Ende al es van hem achterbleven
Boerden vele, die sijn bescreven
Van menestrelen, van goliarden
Die favelen visieren begaerden,
Dies en salmen niet ommare
Van hem maken dat ware,
Dat ic cortelike tesen tiden

Van hem wille overliden (Sp. 3de partie, bk. 5, cap. 48, vs. 63-74) [Vertaling: En al zijn van hem (= Arthur) vele leugens overgeleverd, die beschreven zijn door minestrelen en hansworsten die veel hielden van fabeltjes, daarom moet men nog niet de waarheid over hem verwerpen, die ik nu in 't kort zal overlopen].

De ‘boerden’ die Maerlant op het oog heeft, zijn de verhalen over Lancelot, Perceval, Aggravain, de graalqueeste etc. Ook hier moet een heel genre eraan geloven: zowat de volledige Arthurliteratuur in de volkstaal wordt gelijkgesteld met nutteloze nonsens. De enige bronnen waarin hij vertrouwen stelt zijn diegene die in het Latijn geschreven zijn. Niet onterecht gaat hij ervan uit dat de literatuur in de volkstaal bulkt van de verzinsels, en dat kan hij in de Spiegel niet gebruiken - meer nog: hij raadt de lectuur van dergelijke ‘boerden’ kortweg af. Maar voor ons verhaal wordt het pas echt interessant wanneer Maerlant zich in de Spiegel gaat buigen over materie die hij vroeger zelf al had behandeld in zijn episch werk. Doordat hij in zijn bron voor de Spiegel, het Speculum Historiale van Vincentius van Beauvais, de ‘ware historie’ aantrof met betrekking tot Troje, Alexander en Arthur (zie verder), kwam hij onvermijdelijk in conflict met wat hij vroeger geschreven had. We zullen in het volgende proberen na te gaan of hij ook zijn eigen romans, samen met de hele Arthur- en Karelepiek, naar het rijk der fabelen verwijst.

Berucht zijn de verzen waarin Maerlant het over zijn Historie van Troyen heeft. Nadat hij heeft vermeld dat hij ooit nog een werk heeft geschreven over de Trojaanse oorlog, geeft hij daar het volgende oordeel over:

Maer aldit langhe gescal
Es met favelen dorsayet al.
Om dat den lesere sal becomen [=bevallen],
So sal men hier die waerheit nomen
Van Dariuse enten wisen lieden,
Die de waerheit ons bedieden (Sp. 1ste partie, bk. 2, cap. 14, vs. 51-56).

Met andere woorden, hij geeft toe dat hij het toen niet altijd bij het rechte eind heeft gehad - er waren ‘fabeltjes’ ingeslopen - en daarom zal hij nu enkel nog auteurs volgen die geheel te vertrouwen zijn. Daarmee lijkt Maerlant zijn vroeger werk als leugenachtig te brandmerken, en het bijgevolg te verwerpen, net zoals hij dat verderop in de Spiegel nog zou doen met de Arthur- en de Karelepiek. Maar wat lezen we nog geen zeventig verzen verder?

Die dat langhe wille lesen [nl. over de Troj. oorlog],
Hoe die favelen van desen
Dat Walsch spreect entie poeten,
Ghae daer wi hem sullen heten,
Ten Dietsche, dat wide es becant,
Ende wi maecten te Merlant (Sp. 1ste partie, bk. 2, cap. 16, vs. 21-28).

Hier verwijst hij vol trots naar zijn Historie van Troyen! Het lijkt erop dat hij, ook in het vorige citaat, zijn vroeger werk

[p. 261]

helemaal niet wil afzweren, maar wel beseft dat hij voor de Spiegel een ander genre-register dient te gebruiken. De Historie van Troyen is niet bruikbaar voor de ‘ernstige’ geschiedschrijving, omdat het ‘met favelen dorsayet’ is, maar dat neemt niet weg dat het boek een aanbeveling is voor wie het verhaal in al zijn details wil lezen.

Dezelfde op het eerste gezicht ambiguë houding treffen we aan waar Maerlant over zijn Alexanders Geesten spreekt, hoewel hier zowel de aanbeveling van als de kritiek op zijn vroeger werk minder expliciet zijn:

Alse u die bouc hier na ontbint,
Daer ghi die vraye jeeste in vint,
Die ic dichte hier te voren,
Also alsemense vint in auctoren;
Maer daer sijn favelen toe geslegen,
Dier ic hier niet en wille plegen,
Noch der redenen [=de versie] van hem int Walsch
Ne volgic niet, want soe es valsch:
Ic houts mi an broeder Vincent [van Beauvais] (Sp. 1ste partie, bk. 3, cap. 56, vs. 47-55).

Maerlant wijst erop dat Alexanders Geesten de ‘vraye jeeste’ bevat; anderzijds zijn ook hier ‘favelen’ binnengedrongen, maar minder dan in de Historie van Troyen: het onderscheid tussen ‘dorsayet’ en ‘toe geslegen’ lijkt kwantitatief opgevat te zijn. Hoe dan ook zijn ‘favelen’ precies wat hij in de Spiegel niet kan gebruiken. Net als in het vorige geval maakt hij dus een onderscheid tussen een ‘echt’ geschiedwerk als de Spiegel en geromantiseerde geschiedenis zoals in Alexanders Geesten, zonder dit laatste echt af te wijzen.

Tot nog toe is er geen echt probleem. Er is volgens Maerlant voor elk wat wils: wie de ware geschiedenis wil leren kennen, moet zich tot de Spiegel wenden; wie de verhalen in het lang en in het breed wil lezen, en misschien meer op ontspannende lectuur uit is - waar ook nog wat van opgestoken kan worden - is meer gebaat bij een van zijn vroegere, epische werken. De ‘favelen’ moeten er dan maar bij genomen worden. Maar geheel anders wordt het als we Maerlants oordeel onderzoeken over zijn dubbelroman Historie vanden Grale/Boec van Merline (Maerlant heeft nog een vierde roman geschreven, de Torec. Dit werk laat ik buiten beschouwing, omdat zowel de overlevering als het karakter ervan, en zelfs de toeschrijving aan Maerlant, problematisch zijn).

In de Historie vanden Grale wordt verteld hoe de graal - de beker die Jezus gebruikt had bij het laatste avondmaal - in het bezit komt van Jozef van Arimathea, die er Jezus' bloed in opvangt en op bevel van God een ‘graalgemeenschap’ opricht. Het daarop aansluitende Boec van Merline behandelt de geboorte van de tovenaar Merlijn en zijn wondere verrichtingen in dienst van de Engelse heersers, tot op het moment dat koning Arthur aan de macht komt. Het verband tussen deze twee werken komt aan het licht als Merlijn een zekere Blasius opdraagt de hele graalgeschiedenis en Merlijns leven te boek te stellen.

Het is vooral met betrekking tot de graal dat Maerlant zich in de Spiegel een aantal krasse uitlatingen veroorlooft. Nadat hij verteld heeft hoe Jozef van Arimathea door goddelijke bemiddeling uit de kerker was ontsnapt, waar hij in was gegooid omdat hij Jezus had begraven, merkt Maerlant op:

Van desen Joseph van Arimathien
Maken hare favelien
Die logenaren vanden Grale,
Dat ic vor niet houde altemale [=dat ik allemaal voor nonsens houd] (Sp. 1ste partie, bk. 7, cap. 39, vs. 61-64).

Deze woorden lijken een volledige veroordeling in te houden van precies hetgeen in de Historie vanden Grale wordt verteld. Daar is het immers dezelfde Jozef van Arimathea aan wie de graal wordt toevertrouwd, samen met de enigmatische Broen, de ‘rijke visser’. Op basis van enkel deze passage valt misschien nog geen definitief oordeel te vellen, maar andere plaatsen waar Maerlant het over de graal heeft bevestigen alleen maar deze eerste indruk. Tweemaal komt de graal ter sprake in verband met een heilige. De eerste keer vertelt

[p. 262]

Maerlant hoe de Heilige Hieronymus door God werd gestraft omdat hij zo graag boeken las van heidense auteurs, met name Plato en Cicero. Laat dit een les wezen, voegt Maerlant er aan toe:

O wi! die den cost so groot
Ane tGrael leggen, an Lanceloot,
Hadden si van desen bispele vaer [=angst],
Si lieten dborderen [=het liegen] ende namen twaer! (Sp. 3de partie, bk. 1, cap. 36, vs. 109-112)

De tweede keer heeft Maerlant het over een boek van de Heilige Heraclides, dat ‘Sonder boerden al bevaen [is] / Niet van truffen vanden Grale / Maer met waerheit geproevet wale’ (Sp. 3de partie, bk. 2, cap. 42, vs. 14-16). Verhalen over de graal worden door Maerlant duidelijk gelijk gesteld met leugens, loze verzinsels, pure onzin. Een laatste passage is in deze context doorslaggevend. Helinandus heeft een geschrift gevonden van een heremiet, zo meldt ons Maerlant, die in een visioen Jozef van Arimathea had gezien en de schotel waaruit Jezus het laatste avondmaal gegeten had. Deze heremiet had ‘dystorie vanden Grale’ geschreven, maar, voegt Maerlant er aan toe:

In weet [=Ik weet niet] wat sire Arture in trecken,
Maer, alsic best can gemecken [=nagaan],
So was dystorie gescreven,
Na dat Artuur liet sijn leven
CC jaer XXII min.
Dies wondert mi in minen zin,
Wat dat daer Merlijn in doet,
Dient Walsch seget, alsic verstoet,
Dat hi dystorie scriven dede,
Ende noemet den hermite mede
Bi namen Basilis; maer Elynant
Seget dat hi niet en vant
Dese ystorie in Latijn.
Int Walsch vintmense also fijn,
Alse alle Walsche favelen sijn.
Over niet houdet de herte mijn [=maar ik houd die historie voor onzin] (Sp. 3de partie, bk. 8, cap. 60, vs. 61-94).

Maerlant laat van heel het stofcomplex dat rond de graal was opgebouwd werkelijk geen spaander heel. Met Arthur en Merlijn heeft het allemaal niets te maken, en wat er in het Frans over geschreven is, houdt geen steek. Over wat die ‘oorspronkelijke’ Historie vanden Grale dan precies inhield tast ook Maerlant in het duister - Helinandus heeft het boek niet kunnen vinden - maar het heeft in elk geval niets te maken met de verhaaltjes die erover verspreid worden.

Ook een aantal gegevens uit het Boec van Merline komen onder zware druk te staan. In de laatst geciteerde passage wordt al meteen het, ook in het Boec van Merline voorkomende, verhaal dat Merlijn ene Blasius de opdracht gaf de geschiedenis van de graal te schrijven, op de korrel genomen. Maar ook op andere plaatsen treffen we ontkenningen aan van wat Maerlant vroeger geschreven had. Weliswaar worden in het veertiende kapittel van 3de partie, bk. 5, ‘Van Merline den wilden’ geheten, een aantal elementen uit Merlijns carrière beschreven die ook in het Boec van Merline vermeld staan, maar als hij vertelt over de concipiëring en de geboorte van koning Arthur wordt het Maerlant toch echt wel te gortig:

Vele meer boerden seit de Wale
Van deser dinc in siere tale,
Dan die Bertaensche jeest inheeft:
Hoe dat Merlijn te houdene geeft
Keyen moeder te sogene tkint [=Arthur];
Hoe dat Keye daer omme sint
Onghenaturt was al sijn lijf,
Want sine amme [=voedster] was een quaet wijf,
Ende Artur siere [=zijn, nl. Keyes] moeder sooch:
Dat latic achter, want niet dooch.
Hets met boerden al gemeene,
Alse tswert dat stac inden stene,
Dat coninc Artur utetrac;
Want dLatijn niet daer af en sprac' (Sp. 3de partie, bk. 5, cap. 32, vs. 77-90).

Maerlant uit kritiek op ‘de Wale’ - bedoeld is de Roman du Brut van Wace - die een en ander niet naar waarheid had voorgesteld, en spreekt duidelijk zijn voorkeur uit voor de Latijnse versie van Geoffrey van Monmouth (‘die Bertaensche jeest’). De punten nu waarop Maerlant kritiek uitoefent zijn precies gebeurtenissen die hij al had beschreven in het Boec van Merline.

In tegenstelling tot de Historie van Troyen en Alexanders Geesten verwijst Maerlant nergens rechtstreeks naar zijn Graal/Merlijn. Daardoor wijst hij het niet expliciet af, maar evenmin prijst hij het aan. De mogelijkheid dat hij zich niet heeft gerealiseerd dat hij bij zijn kritiek op de graal- en Merlijnverhalen impliciet zijn eigen werk afkeurde, kunnen we niet in overweging nemen - zo slecht kan zijn geheugen toch niet geweest zijn. Neen, Maerlant was er zich ongetwijfeld van bewust dat hij mét de ‘Walsche’ leugenverhalen tegelijkertijd ook zijn Graal/Merlijn verguisde. En daar had hij ongetwijfeld een goede reden voor: dat werk stond zó vol leugens, dat het best zo snel mogelijk naar het vergeethoekje werd verwezen. We moeten bijgevolg concluderen dat hij de Historie van Troyen en Alexanders Geesten, ondanks alle fabeltjes die erin waren geslopen, toch nog de moeite waard achtte om ter hand genomen te worden, maar het daarentegen betreurde dat de Graal/Merlijn ooit het licht had gezien. Over dat werk lijkt hij zich geschaamd te hebben. Wellicht is het dan ook precies dit werk dat hij in gedachten had wanneer hij in de Rijmbijbel bekende zich in zijn jeugd besmet te hebben ‘in luegheliken saken / die mi die lichteit dede maken / vander herten ende van den sinne / Ende die weerelike minne’ (Rijmbijbel, vs. 71-74).