Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 253]

Maerlant in stukken en beetjes
De handschriftelijke overlevering van Jacob van Maerlants werken, met speciale aandacht voor de Spiegel historiael
Jos A.A.M. Biemans

Afb. 1. Fol. 95r uit het enige handschrift met Jacob van Maerlants Alexanders geesten (München, BSB, Cod. germ. 41).

Wie zich bezighoudt met het oeuvre van Jacob van Maerlant (ca. 1225/1230-na 1291), maakt meestal gebruik van een van de beschikbare uitgaven van diens werk. Sommige van deze uitgaven zijn al meer dan honderd jaar oud, andere zijn van recente datum. Enkele teksten zijn slechts éénmaal uitgegeven, van andere werken bestaan meer uitgaven. Hoe ongelijk van kwaliteit deze edities ook mogen zijn, ze zijn onmisbaar voor wie belang stelt in de teksten.

Zoals bekend, ligt aan elk van de edities de tekst van een of meer handschriften (of codices) ten grondslag. Over deze handschriften wordt in de inleiding op de uitgave altijd wel het een en ander meegedeeld. Gewoonlijk komt daarbij ook de kwaliteit van de tekst in zo'n codex aan de orde, en wanneer dat niet het geval is, kan men zich daarover zelf een oordeel vormen op basis van de uitgave (in de hoop dat daarin de tekst van het handschrift betrouwbaar is weergegeven). Het ‘tekstuele’ aspect van de handschriften komt in een editie hoe dan ook goed tot uitdrukking.

Edities maken de teksten bereikbaar. Men hoeft om Maerlants Alexanders geesten te kunnen lezen niet naar de Bayerische Staatsbibliothek in München te reizen om daar het enige complete handschrift met dit heldendicht over Alexander de Grote ter inzage te vragen. De uitgave door Johannes Franck uit 1882 is in elke wetenschappelijke bibliotheek van België en Nederland aanwezig en de meeste Maerlant-specialisten zullen thuis over een eigen exemplaar beschikken.

Naast grote voordelen zijn aan het gebruik van edities echter ook nadelen verbonden. Een middeleeuws handschrift vertoont immers nog andere aspecten dan de tekstuele en die komen in een editie vaak veel minder tot uitdrukking. Van belang is ook het visuele aspect: hoe ziet het handschrift eruit, op welke wijze is de tekst gepresenteerd, is het een goedkoop handschrift of bevat het fraaie initialen en/of miniaturen? Onderscheidt het zich wat de vormgeving betreft van de andere handschriften met dezelfde tekst, en zo ja, welke betekenis moeten we daaraan hechten? Behoorde een handschrift tot een kloosterbibliotheek of was het juist gemaakt voor een edelman of voor de vrouw van een lakenkoopman in Brugge? Zelden bevat een uitgave een foto van een of meer bladzijden uit een handschrift, meestal worden de miniaturen niet gereproduceerd. Zo zijn de illustraties in de handschriften van Maerlants Der naturen bloeme in alle uitgaven daarvan geheel genegeerd... Voor het visuele aspect moeten we ons tevreden stellen met een codicologische beschrijving: op zijn best een goed samengestelde menukaart, maar nooit het diner zelf.

Afb. 2. Een bladzijde uit het enige handschrift waarin Maerlants aandeel aan de Spiegel historiael volledig bewaard is gebleven ('s-Gravenhage, KB, hs. KA XX, fol. 154v).

[p. 254]

Niet alleen over het kwalitatieve aspect van de codices zijn we veelal slecht geïnformeerd, ook onze kennis over het kwantitatieve aspect van de overlevering van Maerlants werken laat te wensen over. Was een tekst in de dertiende of de veertiende eeuw op ruime schaal verspreid of circuleerden de handschriften alleen in beperkte kring? Genoten Maerlants werken in bepaalde delen van ons taalgebied een grotere bekendheid dan in andere gebiedsdelen? We kunnen natuurlijk afgaan op de schaarse mededelingen uit de middeleeuwen over de ‘populariteit’ van zijn oeuvre, maar we kunnen ook nagaan of de handschriften uit die tijd ons daarover iets prijsgeven.

Wanneer we ons een beeld vormen van de handschriftelijke overlevering van elk van Maerlants werken, dan valt alleerst op dat er grote verschillen zijn waar het gaat om het aantal handschriften waarin de teksten bewaard zijn gebleven. Eerst de ridderepiek. Van Alexanders geesten (1260) is nog slechts één complete codex over, van vier andere handschriften met dit epos resten ons niet veel meer dan een paar fragmenten. De Historie van den Grale en Merlijns boec (1261) kennen we alleen in de bewerking van Lodewijk van Velthem, beide werken zijn uitsluitend overgeleverd in dezelfde codex waarin ook Velthems Merlijn-continuatie voorkomt (1326). De Torec (1262) is - mogelijk in een fors bekorte versie - ook maar in één codex tot ons gekomen. Van de Historie van Troyen (1264) kennen we eveneens maar één handschrift, zij het dat van dit werk, dat het midden houdt tussen een ridderroman en een rijmkroniek, fragmenten van tien andere handschriften over zijn. Van Maerlants hagiografische werken ging de levensbeschrijving van de heilige Clara geheel verloren, terwijl we van zijn Sinte Franciscus leven (1273) zegge en schrijve één handschrift kennen. De kortere werken, zoals de ‘strofische gedichten’, vinden we vooral in enkele verzamelhandschriften.

De didactische werken van Jacob van Maerlant zijn veel beter bewaard gebleven. We kennen twee handschriften met de Heimelijkheid der heimelijkheden (1266) en enkele fragmenten van nog eens twee codices; Maerlants auteurschap van deze tekst is overigens niet geheel zeker. Veel groter is het aantal bewaard gebleven handschriften met Der naturen bloeme (1266) en met de Rijmbijbel (1271): respectievelijk elf en vijftien!

De overlevering van de Spiegel historiael (1284-1288) is tamelijk gecompliceerd. Maerlant verdeelde de stof voor deze zeer omvangrijke geschiedenis van de wereld (vanaf de schepping tot het midden van de dertiende eeuw) over vier ‘Partieën’ en voltooide zelf de Eerste, de Derde en een deel van de Vierde Partie. Zijn eigen aandeel aan de Spiegel historiael is compleet overgeleverd, zij het slechts in één handschrift. Van de Tweede Partie, waarschijnlijk omstreeks 1300 bewerkt door Philip Utenbroeke, en van het vervolg op de Vierde Partie (1315) door Lodewijk van Velthem ontbreken flinke stukken. Velthem voegde aan dit geheel nog een Vijfde Partie toe (1316); helaas is uit het enige handschrift daarvan een blad verdwenen.

Naast handschriften met uitsluitend een of meer partieën van

Afb. 3. Elf reepjes perkament, afkomstig uit één blad van een handschrift met Maerlants Rijmbijbel (Leiden, UB, hs. Ltk. 2178, versozijde).

[p. 255]

de Spiegel historiael zijn er ook handschriften met excerpten uit deze kroniek, bij voorbeeld een bundel heiligenlevens of een bloemlezing van uitspraken door gezaghebbende personen uit de klassieke en christelijke geschiedenis. Bovendien bestaan er handschriften waarin naast (delen van) de Spiegel historiael ook (delen van) andere werken van Maerlant of van andere auteurs voorkomen. Al deze handschriften vat ik voor het gemak samen onder de noemer ‘verzamelhandschriften’. Handschriften met een of meer complete partieën noem ik Spiegel historiael-handschriften.

In vergelijking met de bewaarde exemplaren van de Rijmbijbel en Der naturen bloeme valt het aantal handschriften (met delen) van Maerlants wereldkroniek enigszins tegen. Het zijn er slechts een handjevol: drie echte Spiegels en zes verzamelhandschriften van zeer uiteenlopende aard en omvang. Dat er van Maerlants didactische werken en vooral van de Spiegel historiael méér handschriften in omloop geweest zijn, blijkt uit de relatief grote aantallen fragmenten die daarvan over zijn.

Veel middeleeuwse handschriften werden op den duur afgedankt.

Afb. 4. Rectozijde van de onderste helft van een blad perkament uit een Spiegel historiael-handschrift. Het fragment bevindt zich als een schutblad voorin de band van een Latijnse druk uit 1518 (Anholt, Fürstlich Salm-Salm'sche Hofbibliothek).

Dat gebeurde al in de vijftiende eeuw, maar vond op ruime schaal vooral plaats in de zestiende en zeventiende eeuw. Het kost weinig moeite om enkele redenen aan te geven waarom handschriften werden afgedankt. Voor mensen die inmiddels gewend waren aan gedrukte boeken, was een handgeschreven codex van één of twee eeuwen terug toch al gauw niet veel meer dan een oud boek, de inhoud was vaak lastig leesbaar en wegens de verouderde taal ook moeilijk te begrijpen. En als de inhoud intussen ook nog verouderd was en er al lang nieuwe en betere boeken over dezelfde onderwerpen voorhanden waren, dan was het met de belangstelling voor dat boek snel gedaan. Slechts een enkeling waardeerde zo'n oud handschrift als een in het verleden met veel zorg vervaardigd cultuurhistorisch document dat alleen al om die reden bewaard moest worden. De opruimwoede van de mens is grote aantallen boeken fataal geworden. Veel boeken werden ‘gewoon’ weggegooid, met name een groot aantal onaanzienlijke papieren handschriften.

Handschriften op perkament echter werden dikwijls niet weggegooid, maar van de hand gedaan aan lieden die er om andere redenen nog wat in zagen. Talloze boeken zullen aan stukken zijn gesneden en verdwenen zijn in de kookpot. Het perkament kon immers dienen als grondstof voor de bereiding van lijm of kon gebruikt worden als bindmiddel bij het maken van verf. Ook werden perkamenten codices opgekocht door boekbinders. Zij hadden niet alleen belangstelling voor oud perkament om er lijm van te maken, zij konden het ook goed benutten als omslagen voor boeken en bundels archivalia. Sinds de toepassing van de boekdrukkunst was het aantal boeken dat van een band voorzien kon worden enorm gestegen. Van een blad uit een perkamenten codex maakten binders in een handomdraai een even simpele als degelijke omslag om aldus de drukken enige bescherming te bieden tegen een al te snel verval. Voor de wat zwaardere boekbanden gebruikten zij de bladen als bekleding van de buitenkant van de band. Perkament functioneerde ook heel goed als verstevigingsmateriaal in boekbanden, bij voorbeeld in de scharnieren tussen de platten en het boekblok. En ook als schut- en dekblad voorin en achterin de band bewees een stuk perkament uitstekende diensten. Zo werd een codex in de banden van een groot aantal boeken verwerkt en tegelijk met deze boeken raakten de fragmenten verspreid, soms over de hele wereld.

Hoe is te verklaren dat sommige handschriften niet en andere wel verloren zijn gegaan of ten prooi vielen aan het boekbindersmes? Kijken we naar de Maerlant-handschriften, dan zien we dat twee factoren een belangrijke rol hebben gespeeld bij het behoud van de boeken. Een kostbare uitvoering, de aanwezigheid van fraaie geschilderde of bladgouden initialen en vooral van oogstrelende miniaturen, bleek een voldoende reden om een handschrift te bewaren, ook al zal men de inhoud niet of nauwelijks meer de moeite waard gevonden hebben. Van de elf handschriften met Maerlants Der naturen bloeme zijn er negen in meer of mindere mate van miniaturen voorzien. Van de vijftien Rijmbijbel-codices zijn er echter maar zes verlucht. Waarschijnlijk heeft zowel de bijbelse inhoud

[p. 256]

Afb. 5. Een boekbinder uit de zeventiende of achttiende eeuw aan het werk. Dit blad perkament uit een handschrift met o.m. Maerlants Der naturen bloeme is door de binder eerst in tweeën gesneden. De onderste helft verdeelde hij vervolgens in kleine stukjes om er een aantal katernen op vast te naaien. De bovenste helft werd dubbelgevouwen, een kwartslag gedraaid en door middel van twee vouwen tot een rugstuk gemaakt ter bekleding van een niet al te dik boekje, waarschijnlijk een archiefstuk (Leiden, UB, hs. Ltk. 1527, fol. 12r en de fragmentjes a t/m e).

als het bijzondere feit dat het een berijming van deze stof betreft, aan het bewaard blijven bijgedragen. Een goede bescherming bood ook de bibliotheek van een adellijk geslacht. Het unieke handschrift van Maerlants Alexanders geesten, het enige handschrift met de Historie van den Grale en Merlijns boec alsook het enige complete handschrift met de Historie van Troyen, géén van deze handschriften is kostbaar uitgevoerd of bevat miniaturen. Ze bleven bewaard omdat ze lange tijd of zelfs van meet af aan in adellijk bezit (geweest) zijn. Illustratief is ook de geschiedenis van de twee complete handschriften met de Heimelijkheid der heimelijkheden: de ene codex is een kostbaar kleinood, het andere exemplaar kwam vermoedelijk omstreeks 1540 in handen van de Duitse edelman Erasmus Neustetter die het een veilig

Afb. 6. Tegen de platten van een boek in de UB te Wroclaw was als dekblad een blad uit een Spiegel historiael-handschrift geplakt. De afdruk van de tekst van het fragment is - in spiegelschrift! - zichtbaar aan de binnenzijde van de platten (deze platten bevinden zich nu te Berlijn, SBPK, ms. germ. qu. 570, Heft 3; het fragment is Wroclaw, UB, hs. IV F 88e-II). Met behulp van een spiegeltje kan men de tekst leesbaar maken.

onderkomen bood in de boekerij van het Ritterstift Comburg, waar het tot op de dag van vandaag een van de topstukken is.

De Spiegel historiael-handschriften liepen kennelijk meer risico dan de handschriften met Der naturen bloeme en de Rijmbijbels. We kennen slechts één, rijk geïllustreerde Spiegel-codex en ook maar één verzamelhandschrift met miniaturen. De meeste handschriften zullen niet of nauwelijks versierd geweest zijn. In elk geval laat geen enkel fragment een spoor van verluchting zien (dit geldt trouwens ook voor de fragmenten van de andere werken).

Natuurlijk zouden we graag precies weten hoeveel Spiegel historiael-handschriften er ooit geweest zijn, maar daarover kunnen we slechts speculeren. Het aantal handschriften dat geheel van de aardbodem verdwenen is (weggegooid of in de kookpot beland), kan nu eenmaal niet bepaald worden. We kunnen alleen proberen na te gaan van hoeveel handschriften nog fragmenten over zijn.

Zoals gezegd, werden in de zestiende en zeventiende eeuw heel wat perkamenten codices gebruikt - om niet te zeggen: misbruikt - voor de vervaardiging van nieuwe boekbanden of archiefomslagen. Maar ook deze banden hebben niet het eeuwige leven. Bij restauraties of bij vervanging van zo'n band, kwamen de fragmenten van de oorspronkelijke middeleeuwse boeken weer tevoorschijn. Ook in onze tijd worden zo nog steeds leuke vondsten gedaan, meestal in bibliotheken en archieven. Het spreekt vanzelf, dat we zulke fragmenten goed

[p. 257]

bewaren. En als het even kan, worden gegevens over hun ontdekking, over hun precieze inhoud en hun uiterlijke kenmerken in artikelen en catalogi bekendgemaakt ten behoeve van onderzoekers.

Bij mijn onderzoek naar de handschriftelijke overlevering van Maerlants Spiegel historiael heb ik geprobeerd zoveel mogelijk fragmenten op te sporen. Omdat van dit werk maar weinig handschriften intact zijn en vooral omdat nog altijd gedeelten van de tekst ontbreken, kan immers elk fragment van belang zijn. De speurtocht was een zaak van lange adem, een groot aantal handschriftencatalogi en alle litteratuur over de Spiegel historiael moesten worden doorgenomen. Verder heb ik dankbaar gebruikgemaakt van de vele gegevens in de ‘Bibliotheca Neerlandica Manuscripta’, het documentatieapparaat over Middelnederlandse handschriften dat omstreeks 1892-1893 is aangelegd door de Vlaamse filoloog en codicoloog Prof. Dr. Willem de Vreese; sinds 1939 wordt de BNM bewaard in de Universiteitsbibliotheek van Leiden, waar het materiaal nog steeds wordt bijgehouden en uitgebreid. De ontdekking van enkele Spiegel historiael-fragmenten dank ik uitsluitend aan - soms op het eerste gezicht onduidelijke - notities van De Vreese.

Soms heb ik gewoon geluk gehad. Eén voorbeeld. In 1980 werkte ik (in het kader van een ander onderzoek) in de Stadsbibliotheek van Trier. Ik was eerder klaar dan ik verwacht had en vroeg enkele fragmentenverzamelingen ter inzage.

Afb. 7. Een fragmentje van een tweekolommig verzamelhandschrift met heiligenlevens uit de Spiegel historiael. Zichtbaar zijn de laatste letters van de verzen 95 t/m 107 van kapittel 26 uit het derde boek van de Derde Partie (Leiden, UB, hs. BPL 2552, 33, hartstrookje nr. 9, versozijde; de afbeelding is op ware grootte).

Op grond van de catalogus van de daar bewaarde handschriften had ik weliswaar een vermoeden dat in die dozen met bladen, stroken en snippers ook Middelnederlandse fragmenten schuilgingen, maar dat ik er fragmenten vond van Maerlants Rijmbijbel, Der naturen bloeme èn van de Spiegel historiael, had ik van te voren niet durven dromen!

In totaal ken ik nu ruim 240 fragmenten met stukjes tekst van Maerlants Spiegel historiael. Alles bij elkaar liggen de handschriften en fragmenten van Maerlants wereldkroniek thans verspreid over 51 bewaarplaatsen in 42 steden die samen tot 10 landen behoren. Zo'n omvangrijke verzameling materiaal behoeft enige ordening. Van meet af aan was duidelijk dat van veel handschriften meer dan één fragment bewaard is gebleven. Daarom heb ik getracht om alle delen van een en hetzelfde handschrift weer bij elkaar te puzzelen. De overeenkomsten en verschillen tussen fragmenten zijn soms evident, soms echter moeten zoveel mogelijk aspecten worden onderzocht alvorens de conclusie kan worden getrokken dat fragmenten uit hetzelfde handschrift afkomstig zijn.

Bij een particuliere verzamelaar te Antwerpen trof De Vreese ooit een ‘mooi’ Spiegel historiael-fragment aan: de bovenste helft van een dubbelblad uit een handschrift met een mise-enpage over drie kolommen. Terecht concludeerde hij, dat hij ook de onderste helft van dit dubbelblad kende: de verzen op deze twee halve bifolia sluiten kolom voor kolom exact op elkaar aan.

Naast de inhoud spelen vooral het schrift en de vormgeving van het boek een rol. Is de tekst van sommige fragmenten door dezelfde kopiist geschreven? Horen fragmenten met een volstrekt identieke vormgeving toch bij elkaar hoewel zij duidelijk door verschillende kopiisten zijn geschreven (er kunnen immers verschillende schrijvers aan hetzelfde handschrift gewerkt hebben)? Maar het omgekeerde is eveneens mogelijk: ook al is de tekst op bepaalde fragmenten van dezelfde hand, omdat de mise-en-page van die fragmenten onderling sterk verschilt, moeten we toch concluderen dat het om verschillende handschriften gaat, want één kopiist kan meer dan een handschrift met dezelfde tekst geschreven hebben. Van de kopiist van het beroemde Haagse handschrift van de Spiegel historiael weten we dat hij nog een andere Spiegel historiael-codex geschreven heeft. Daarvan zijn slechts fragmenten overgeleverd (zie afb. 8). Weer andere fragmenten van zijn hand maken duidelijk dat hij bovendien een handschrift met Maerlants Historie van Troyen heeft vervaardigd.

Uiteindelijk was het in de meeste gevallen mogelijk te bepalen of fragmenten wel of niet bij elkaar horen. De stukken bleken voor het grootste deel afkomstig uit 44 Spiegel historiael-handschriften (waarbij overigens meestal niet kan worden uitgemaakt of die codices de gehele tekst bevat hebben, of slechts één of meer partieën). De overige fragmenten hebben onmiskenbaar tot verzamelhandschriften behoord, 10 in getal. De hoeveelheid materiaal die van elk van deze boeken resteert, verschilt sterk in omvang. Soms is er maar een klein strookje perkament van over. Het Spiegel historiael-fragment

[p. 258]

Afb. 8. Twee fragmenten die aaneengepast een volledig blad uit een Spiegel historiael-handschrift vormen (Leiden, UB, hs. Ltk. 2075, a en b, rectozijde). De kopiist van dit handschrift was ook de maker van het Haagse handschrift met Maerlants kroniek (zie afb. 2).
De hier afgebeelde stukken deden dienst als dekblad en scharnierversteviging in een Middelnederlands gebedenboek van ca. 1490-1500 (Leiden, UB, hs. Ltk. 2074).

in het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen meet 52-55 × 133 mm en bevat in totaal slechts 21 versregels: méér materiaal is van dit handschrift niet bekend. Van een ander handschrift zijn echter ruim 30 bladen over met tezamen duizenden verzen! Van een verzamelhandschrift dat oorspronkelijk zeker 100 bladen telde, zijn 16 fragmenten overgeleverd; deze brokstukken - met in totaal een paar honderd verzen - liggen verspreid over acht bibliotheken in Europa.

Een volgende stap om de handschriftelijke overlevering van de Spiegel historiael scherper in beeld te krijgen, bestond uit het dateren en lokaliseren van de handschriften. Door de eeuwen heen hebben het boek en het boekschrift veranderingen ondergaan. Aan de hand van ontwikkelingen in het schrift en in de vormgeving van het boek kan ongeveer bepaald worden wanneer het handschrift is vervaardigd. Min of meer hetzelfde geldt voor de vorming van het Nederlands tijdens de middeleeuwen. Van een eenheidstaal was nog geen sprake, regionale verschillen zijn goed zichtbaar. Omdat kopiisten een tekst nooit letterlijk overpenden, drongen er bijna altijd kenmerken van hun eigen streektaal door in de tekst die zij overschreven. Op basis van de dialectkenmerken in de handschriften kan in veel gevallen worden vastgesteld in welke streek een codex gemaakt moet zijn. Soms helpt ook een karakteristieke, streekgebonden versiering om een handschrift te lokaliseren. Verreweg de meeste Spiegel historiael-handschriften moeten uit Vlaanderen afkomstig zijn en dateren uit de eerste helft van de veertiende eeuw. Uit de dertiende en vijftiende eeuw kennen we nauwelijks handschriften.

We maken de balans op. Het aantal complete Spiegel historiael-handschriften is laag, zeker in vergelijking met de overlevering van de Historie van Troyen, Der naturen bloeme en de Rijmbijbel. Getuige het grote aantal fragmentarisch overgeleverde handschriften van de Spiegel historiael, moet deze kroniek echter een grote verspreiding gekend hebben. Ik waag het te betwijfelen of het onderzoek van de fragmenten van de Rijmbijbel en Der naturen bloeme - waarmee inmiddels door anderen een begin is gemaakt - ook zulke hoge aantallen oplevert. Zoveel fragmenten als van de Spiegel historiael zijn van deze werken (nog?) niet bekend. Vergeleken met wat we weten over de epische handschriften (die eveneens in hoofdzaak uit de veertiende eeuw stammen), is het aantal Spiegels hoog. Naarmate meer mensen konden lezen, werd het publiek of de markt natuurlijk steeds groter en steeg ook de vraag naar boeken. Voorzover bekend, nam echter het aantal Spiegel historiael-handschriften in de vijftiende eeuw nauwelijks toe, de belangstelling moet gaandeweg zijn afgenomen. Bovendien verloor de gewoonte om teksten in berijmde vorm te presenteren langzamerhand terrein, het proza gaat overheersen. Dergelijke ontwikkelingen hebben ertoe bijgedragen dat dichtwerken zoals de Spiegel historiael in de vijftiende eeuw niet of nauwelijks meer werden gekopieerd en dat de bestaande handschriften gevaar gingen lopen.

Bibliografie

Een globaal overzicht van de handschriftelijke overlevering van de Middelnederlandse letterkunde biedt de catalogus van J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tweede, herziene druk, Leiden 1982. Voor de epische handschriften zie nu ook H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische beschrijving 2 dln., Deventer 1988 Deventer Studien 9. In beide catalogi komen werken van Jacob van Maerlant uitvoerig aan de orde. Over tamelijk recente ontdekkingen van Spiegel historiael-fragmenten handelen o.m. de volgende publikaties J.A.A.M. Biemans, ‘Nieuwe fragmenten van handschriften van de “Spiegel historiael” in vier kolommen’, in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 99 (1983), p 1-24, Idem, ‘Middelnederlandse fragmenten in de Stadsbibliotheek van Trier’, in TNTL 100 (1984), p. 129-150 en p. 191-200; H. Kienhorst en H. Mulder, ‘Middelnederlandse fragmenten van D.A. Stracke in de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen’, in Spiegel der Letteren 35 (1993), met name p 68-69. Over enkele zeer recente vondsten schreef Godfried Croenen een artikel dat binnenkort zal verschijnen in de Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde van 1992: ‘Twee onbekende fragmenten van de Spiegel historiael’.