Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 247]

Miniatuurgevechten Strijdafbeeldingen in Maerlant-handschriften
Martine Meuwese

Over de illustraties in Maerlants Rijmbijbel en Spiegel Historiael wordt vaak gezegd dat de afbeeldingen van gevechten en veldslagen het meest geslaagd zijn. Nu doen de ‘gewone’ miniaturen heus niet onder voor de strijdtaferelen, maar het is een feit dat in veel verluchte Maerlant-handschriften aandacht is besteed aan gevechten en oorlogen, en dat deze scènes met veel gevoel voor (bloederig) detail en compositie uitgevoerd zijn. Slechts drie werken van Maerlant, Der Naturen Bloeme (1266), Rijmbijbel-Wrake (1271) en Spiegel Historiael (1282-1288), zijn overgeleverd in doorlopend geïllustreerde manuscripten die veelal dateren uit het einde van de dertiende en het begin van de veertiende eeuw. Het door zovelen als interessant beschouwde thema strijd leent zich goed om als leidraad langs enkele geïllustreerde Maerlant-manuscripten te dienen.

Hoewel het verleidelijk is om strijdafbeeldingen meteen bij miniaturen die de tekst illustreren te zoeken, is het de moeite waard om eerst eens te kijken naar de vaak fantasievolle creaties in de marges van een bladzijde, waar ook heel wat afgevochten wordt. Deze margedecoraties leveren soms op hun eigen vrolijke wijze commentaar op wat er in de tekst en de daarbij behorende miniaturen gebeurt, maar in veel gevallen vertonen ze helemaal geen relatie tot de tekst. Ze dienen dan voornamelijk om de bladspiegel op te vrolijken, en bieden de verluchter daardoor de mogelijkheid om zich uit te leven en de wereld op zijn kop te zetten door bijvoorbeeld af te beelden hoe een haas een mens vangt. Daarnaast zijn de marges de aangewezen plaats om spreekwoorden en fabels te illustreren. De rijkste en origineelste margedecoraties komen voor in vroeg veertiende-eeuwse boeken van Vlaamse makelij. Een mooi voorbeeld van strijdende margemonsters bij een tekst van Maerlant bevindt zich in de ondermarge van de eerste tekstbladzijde van een Rijmbijbel die gemaakt is in de noordelijke Nederlanden. Een wezen dat is samengesteld uit een zijn tong uitstekend mensenhoofd met armen, rode pootjes, een staart, en drakevleugels, haalt daar met een knots en een klein

Vechtende margemonsters. Rijmbijbel, Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum 10 B 21, fol. 2r.

De oorlog tussen de pygmeeën en de kraanvogels. Der Naturen Bloeme, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek KA XVI, fol. 42v.

rond schild uit naar een woest behaard en bebaard mensenhoofd op armen, dat een gouden haak boven zijn hoofd zwaait. Van een relatie met Maerlants proloog en het begin van het Oude Testament lijkt in dit geval geen sprake te zijn.

Miniaturen vertonen in principe wel een direct verband met Maerlants tekst. Bij bijna elk onderdeel uit de natuur dat door Maerlant in Der Naturen Bloeme behandeld wordt is een afbeelding in de tekstkolom geplaatst die Maerlants tekst visueel ondersteunt of complementeert. Een beroemd voorbeeld van de strijd tussen mens en dier uit deze natuurencyclopedie is de eeuwige oorlog tussen de pygmeeën en de kraanvogels. Deze onderlinge twist werd al genoemd door Homerus in de eerste regels van het derde boek van diens Ilias, en dateert dus al van voor de middeleeuwen. Maerlant vertelt bij ‘de vreemde volken’ dat de pygmeeën, de kleinste mensen ter wereld, in hun derde levensjaar paren en kinderen krijgen

[p. 248]

en al op hun achtste oud zijn. Ze voeren een verbeten strijd tegen de kraanvogels die ieder jaar hun velden komen plunderen. Dit laatste gegeven wordt er door de illustratoren uitgelicht zodat miniaturen bij deze tekstpassage kleine mensen tonen die vechten tegen kraanvogels die minstens even groot zijn als zijzelf. De afgebeelde pygmeeën zijn soms naakt, soms dragen ze gewone kleren, en in een van de handschriften zijn ze zelfs uitgedost als ridders. Waarschijnlijk associeerde de kunstenaar die deze afbeelding maakte mensen die oorlog voeren dus met ridders. Opvallend aan deze ridders, en aan alle ridders die hierna nog ter sprake zullen komen, is dat ze anachronistisch uitgedost zijn volgens de mode uit de tijd waarin de miniatuur vervaardigd werd. Hierdoor wil het ridderkostuum nogal eens van pas komen bij het dateren van afbeeldingen. Het maakt niet uit of iets in de oudheid of in het heden speelt; alle personages en architectuur worden weergegeven alsof ze in het ‘nu’ van de kunstenaar leven. Dat was waarschijnlijk geen slordigheid of domheid van de verluchter die je ervan zou kunnen beschuldigen dat hij geen historisch besef had, maar eerder een manier om het voor de beschouwer of de lezer te vergemakkelijken het afgebeeldene te interpreteren.

Om vechtende mensen te vinden is het uiteraard niet nodig om vreemde volkeren op te zoeken. In de Oudtestamentische verhalen in de Rijmbijbel en Spiegel Historiael komt ook de nodige agressie voor. Het vroegste voorbeeld uit de bijbelse geschiedenis is waarschijnlijk de moord van Kaïn op Abel. Op afbeeldingen van deze moord ligt Abel meestal op de grond, al dan niet met gesloten ogen of een bloedende hoofdwond, terwijl zijn broer met het moordwapen in de aanslag staat. Op deze manier brengt de kunstenaar oorzaak en gevolg binnen één plaatje in beeld; enerzijds is er de moordenaar die op het

Kaïn vermoordt Abel. Spiegel Historiael, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek KA XX, fol. 5r.

punt staat de moord te begaan, en vervolgens is ook het resultaat van deze actie zichtbaar aan het slachtoffer met zijn bebloede hoofd. Maerlant vermeldt nergens in zijn tekst waarmee Abel nou precies gedood werd. Op miniaturen lijkt het voorwerp oppervlakkig gezien misschien nog het meest op een knuppel, maar zeker op de miniatuur uit de Spiegel Historiael is goed zichtbaar dat het moordwerktuig ook een rij tanden bevat. Hoogstwaarschijnlijk heeft Kaïn hier een ezelskaakbeen in handen, een attribuut dat in de iconografie van Kaïn terechtkwam nadat een elfde-eeuwse miniaturist dit voorwerp per ongeluk overnam uit een afbeelding van Samson die de Filistijnen verslaat. Waarschijnlijk beging Kaïn de moord oorspronkelijk met een ploegmes, een werktuig dat in vorm grote gelijkenis vertoont met het ezelskaakbeen en dat bovendien goed past bij Kaïns beroep van landbouwer. Uit dit voorbeeld blijkt wel dat een miniaturist zich niet alleen baseerde op de informatie die de tekst hem aanreikte. Zeker voor bekende bijbelse scènes kon hij terugvallen op de bijbelse verluchtingstraditie. Oorzaak en gevolg zijn ook gecombineerd in een afbeelding van de eveneens bekende bijbelse strijd tussen David en de reus Goliath, die is weergegeven als een groot formaat ridder uit het begin van de veertiende eeuw. Op een miniatuur uit de Rijmbijbel is te zien hoe de kleine David een slinger met een

David en Goliath. Rijmbijbel, Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum 10 B 21, fol. 54r.

[p. 249]

Alexander de Grote en Porus. Spiegel Historiael, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek KA XX, fol. 34r.

steen erin in zijn rechterhand houdt terwijl hij nog wat extra stenen in de schoot van zijn kleren bijeengepakt heeft. De steen, die David nog moet gaan gooien, slaat tegelijkertijd ook al tegen Goliaths voorhoofd en het bloed sijpelt naar beneden. Op deze manier is het voor een beschouwer van de afbeelding dus meteen duidelijk hoe de strijd zal aflopen.

Veldslagen tussen vorsten, een profaan type strijd, komen veel in de Spiegel Historiael voor. Op het eerste gezicht tonen deze miniaturen een onontwarbare massa vechtende ridders te paard, wat op zich nog niet zo'n gekke manier is om een enorme oorlog te visualiseren. Bij de geschiedenis van Alexander de Grote wordt op de linkerhelft van een miniatuur, die drie tekstkolommen breed is, getoond hoe de legers van Alexander en Porus op elkaar inrijden terwijl de beide aanvoerders met lansen op elkaar afstormen. Alexanders leger komt van links, wat meestal het geval is bij de ‘goede’ overwinnende partij, en voert een adelaar als wapenteken. Alexander is naast zijn helmkroon ook herkenbaar aan het bijzondere gehoornde paard Bucephalus dat hij berijdt. Rechts vooraan schiet een voetknecht met een boog uit het leger van Porus dit bijzondere paard een pijl in de keel, wat enigszins in tegenspraak is met Maerlants tekst waar wordt vermeld dat Porus Bucephalus zelf doodt. Op de voorgrond van ditzelfde compartiment wordt nog een tweede scène uit het verhaal getoond, waardoor Alexander en zijn paard tweemaal binnen dezelfde afbeelding voorkomen. Bucephalus is ondertussen gedood door de pijl en ligt op de grond. Alexander is bang dat de vijandelijke troepen hem zijn paard zullen afpakken en neemt Bucephalus daarom bij de staart om hem zo het strijdperk uit te slepen. Dit zorgt voor een prachtig tafereel dat een doorsnee ridder met een gewoon paard deze beroemde vorst niet snel na zal doen. Dergelijke voorbeelden van verdubbeling van personages binnen één afbeelding komen vaak voor in vroeg veertiende-eeuwse miniaturen en bieden naast de ‘truc’ van het combineren van oorzaak en gevolg in één plaatje nog een mogelijkheid om verschillende episoden uit een verhaal te combineren. In het compartiment ernaast wordt getoond hoe de strijd uiteindelijk beslecht wordt door een duel. Links staat wederom Alexander en het leidt geen twijfel dat hij de reus Porus, die voor de duidelijkheid extra lelijk en dus extra slecht is gemaakt, overwint.

Een ander type afbeelding van wereldse strijd dat veel in Maerlants werken voorkomt is de belegering van een stad. Dergelijke belegeringen zijn vooral te vinden aan het begin van de Wrake van Jerusalem, een tekst die Maerlant waarschijnlijk op verzoek van zijn (onbekende) opdrachtgever aan de Rijmbijbel toevoegde. Dit werk, dat speelt omstreeks 70 na Christus, vertelt in navolging van de klassieke auteur Flavius Josephus hoe de Romeinen wraak namen op de joden, die verantwoordelijk geacht werden voor Christus' dood, door de stad Jeruzalem in te nemen. Voor Jeruzalem veroverd kon worden moest de nodige oorlog gevoerd worden, hetgeen meestal neerkwam op het belegeren van steden.

Het oudste verluchte Rijmbijbel-handschrift, dat werd vervaardigd aan het eind van de dertiende eeuw en dat zich nu in Brussel bevindt, is het enige manuscript waarin de Wrake doorlopend onderbroken is door kleine miniaturen. De kleine kolombrede openingsminiatuur toont links een gesymboliseerde stad met ridders op de muren die pijlen schieten, met stenen gooien of met hun zwaard uithalen naar de belegeraars

[p. 250]

De belegering van Jeruzalem door de Romeinen. Rijmbijbel, Brussel, Koninklijke Bibliotheek 15001, fol. 165r.

aan de voet van de muur, die op hun beurt weer stenen slingeren of met een houweel een gat in de muur proberen te hakken. Bovenop de stadstoren staat een ‘tribuke’, een apparaat om stenen mee weg te slingeren. De aanvoerder van de belegeraars te paard rechts van de stad draagt een helmkroon en voert een schild met de Romeinse adelaar. Waarschijnlijk is dit keizer Titus, onder wie de verovering van Jeruzalem uiteindelijk plaatsvindt. De meest tot de verbeelding sprekende afbeelding in deze Brusselse Wrake, die bovendien heel goed op Maerlants tekst aansluit, is de miniatuur waar de Romeinen een stadsmuur hopen te slechten met behulp van een stormram. Dit belegeringswerktuig op wieltjes bestaat, overeenkomstig de beschrijving van Maerlant, uit een houten balk met een ijzeren ramskop die met touwen aan een stellage hangt, en die door soldaten heen en weer getrokken wordt. Maerlants gedetailleerde beschrijving zorgde er waarschijnlijk voor dat de stormram op de afbeelding ook echt de kop van een ram gekregen heeft terwijl een minder mooi afgewerkte stootpunt voor dit oorlogswerktuig toch meer voor de hand zou liggen. Deze iconografisch bijzondere stormram brengt grote schade toe aan de stadsmuur, waarin zo te zien al een gat zit, en de belegerden reageren hierop door zakken met stro voor de muren te hangen om de klappen van de ram zo minder hard te laten aankomen. De belegeraars laten deze tegenzet niet op zich zitten en snijden die zakken los met behulp van aan lange

Belegering met behulp van een stormram. Rijmbijbel, Brussel, Koninklijke Bibliotheek 15001, fol. 175v.

[p. 251]

stokken bevestigde sikkels, hetgeen ook duidelijk op de miniatuur te zien is. Het verhaal van de ram eindigt ermee dat een jood vanaf de muur een grote steen op het hoofd van de ram gooit waardoor de kop afbreekt en het wapen uitgeschakeld is. Al deze episoden die Maerlant uitvoerig beschrijft zijn dus in dit plaatje opgenomen.

Een ander handschrift van de Wrake, dat zich thans in Groningen bevindt en dat rond 1339 gedateerd wordt, heeft een paginagrote openingsminiatuur die in compositie overeenkomt met de bovengenoemde openingsminiatuur uit het Brusselse manuscript. Wederom staan de belegeraars rechts te paard voor de stad en draagt hun aanvoerder een helmkroon. De vorst heeft ditmaal niet de Romeinse adelaar als wapenteken, hetgeen op zich opmerkelijk is, maar verder komt de compositie van deze miniatuur overeen met wat er in de openingsminiaturen van andere Wrake-handschriften te zien is. Vermoedelijk mag deze legeraanvoerder dus geïnterpreteerd worden als keizer Titus.

De paginagrote openingsminiatuur uit het handschrift te Den

De belegering van Jeruzalem door de Romeinen. Rijmbijbel, Groningen, Universiteitsbibliotheek 405, fol. 163r.

De belegering van Jeruzalem door de Romeinen. Rijmbijbel, Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum 10 B 21, fol. 152v.

Haag is veel complexer dan de Groningse afbeelding. Rechts ligt een door een slotgracht omringde stad waarbinnen de bouwwerken en inwoners zichtbaar zijn. Rondom deze stad zijn troepen gelegerd onder aanvoering van keizer Titus die linksboven voor het tentenkamp in gesprek is gewikkeld met zijn soldaten. Tussen de tenten is een vaandel met de Romeinse adelaar zichtbaar en bovendien voert een ridder op de voorgrond een vaandel met de letters S.P.Q.R., wat staat voor ‘senatus populusque Romanus’, zodat hier geen twijfel bestaat over de identiteit van de belegeraars. Ook de belegerden zijn duidelijk geïdentificeerd als joden, te oordelen naar de puntige jodenhoeden die enkele inwoners dragen. Binnen de stad zijn vele taferelen te bespeuren. Zo hebben een aantal joden grote stenen in de handen, ongetwijfeld om die de vijand

[p. 252]

vanaf de muur op het hoofd te gooien, en een vrouw met een kan in de hand biedt een soldaat een gebraden kip aan. Een man kijkt met een langgerekte kijker naar de hemel en een soldaat die boven de toegangspoort met het valhek staat blaast op zijn strijdhoorn. Ondanks de levendigheid en de virtuositeit waarmee deze miniatuur gemaakt is bevat de afbeelding ook enkele eigenaardige tekenfouten. Zo mist de Romeinse ridder die op de voorgrond zijn kruisboog spant een been, en bij de naast hem zittende ridder ontbreekt een voet. Ook de achterbenen van het naar links lopende paard verdwijnen op onverklaarbare wijze achter een boompje. Helemaal vooraan zijn twee dieren zichtbaar; een naar links rennend draakje en een naar rechts vluchtend konijn dat waarschijnlijk door het krijgsrumoer zijn hol, dat is aangeduid door een zwart rondje, ontvlucht. Het draakje zou een verwijzing kunnen zijn naar de herkomst van dit handschrift. Onder de miniatuur noemt de verluchter zichzelf Michiel van der Borch en dateert hij zijn arbeid in het jaar 1332. Nu is recentelijk gebleken dat deze Michiel van der Borch sinds 1322 als inwoner van de stad Utrecht geregistreerd staat, en juist het draakje wordt in Utrecht vaak als kenmerk voor deze stad in het penwerk van initialen verwerkt.

Het belegeren van de stad Jeruzalem is echter niet exclusief voorbehouden aan illustraties in de Wrake. Aan het slot van de Spiegel Historiael bevindt zich ook een drie kolommen brede miniatuur waarop de belegering van deze stad is weergegeven, alleen speelt deze belegering ten tijde van de eerste kruistocht (1096-1099). De belegeraars zijn hier de christenridders onder aanvoering van Godfried van Bouillon en de belegerden zijn ditmaal de Turken. De wederom met een slotgracht omgeven stad vormt hier het centrum van de afbeelding. Rechts staat een ‘evenhoge’, een houten toren die even hoog is als de stadsmuur zodat de belegeraars via dit bouwwerk direct op de muur kunnen stappen, en het is duidelijk dat een van de belegeraars daar op de afbeelding ook mee bezig is. Een andere ridder probeert vanuit een bootje in de slotgracht een bres in de stadsmuur te hakken. De ridder die via een ladder de stad hoopt binnen te dringen voert de Vlaamse leeuw op zijn schild en kleding. Dit is hoogstwaarschijnlijk graaf Robrecht II van Vlaanderen, die ook wel Robrecht van Jeruzalem genoemd wordt, een aanvoerder die een belangrijke rol vervulde tijdens deze eerste kruistocht. Ook bij hierna volgende kruistochten behoorden de Vlamingen tot de enthousiaste deelnemers. Links van de stad staat een leger van witte ridders dat wordt aangevoerd door Sint Joris, die herkenbaar is aan zijn nimbus en aan zijn zilveren wapenschild met het rode kruis. Sint Joris heeft de kruisvaarders volgens de verhalen inderdaad bijstand verleend, en aangemoedigd door zijn aanwezigheid slaagden de christenridders er uiteindelijk in de stad Jeruzalem op de Turken te veroveren. Deze miniatuur is de laatste illustratie uit de Spiegel Historiael en vormt zo een waardig slotaccoord van dit geschiedwerk. Deze afbeelding van de belegering van Jeruzalem, waarbij een glansrol voor de Vlaamse graaf is weggelegd, lijkt me ook een passend eindpunt voor dit korte overzicht van strijdafbeeldingen in Maerlant-handschriften.

De belegering van Jeruzalem tijdens de eerste kruistocht. Spiegel Historiael, Den Haag, Koninklijke Bibliotheek KA XX, fol. 255r.