Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 241]

Was Jacob van Maerlant schepenklerk te Damme?
Amand Berteloot

Wat is een schepenklerk?

Om de vraag te kunnen beantwoorden of Jacob van Maerlant, zoals een oude traditie het wil, schepenklerk te Damme is geweest, doen we er goed aan eerst te kijken wat het woord schepenklerk in de dertiende eeuw precies betekende. En voor we te weten willen komen wat de samenstelling ‘schepenklerk’ betekent, moeten we eerst nagaan wat achter het simplex ‘klerk’ schuil gaat.

J. Verdam geeft in zijn Middelnederlands Handwoordenboek een lange verklaring voor het woord ‘clerc’. Een klerk is iemand ‘die de lagere geestelijke wijdingen heeft ontvangen, en die, zonder priester te worden, soms zelfs gehuwd, zich op de studie toelegt en dikwijls verschillende betrekkingen, vooral lagere in de geestelijke hiërarchie, bekleedt’. Het middeleeuwse ‘clerc’ betekent ook ‘man van wetenschap’, ‘geleerde’, ‘dichter’, ‘gestudeerd persoon’. Een ‘schepenclerc’ anderzijds is volgens hetzelfde woordenboek de ‘secretaris van het schepencollege’.

We hoeven er dus geen moment aan te twijfelen dat Jacob van Maerlant een ‘clerc’ is geweest. Of hij ook schepenklerk was, kunnen we alleen te weten komen als we ons de toenmalige situatie in Damme voor ogen halen. Laten we daarom eerst een kijkje nemen in het kanselarijwezen in de dertiende eeuw in het algemeen en in Brugge in het bijzonder.

De stedelijke kanselarij

Op folio 283 van het schepenregister PK 92 uit Antwerpen wordt in een overeenkomst uit 1480 een vrij precieze omschrijving gegeven van de taken en het salaris van de vier stadssecretarissen en de griffier. Dergelijke notities zijn zeer zeldzaam. Meestal schrijven de stadsklerken niet over zichzelf. Als we iets over hen te weten willen komen, moeten we dit indirect afleiden uit de stukken die ze zelf hebben geschreven: oorkonden, registers, rekeningen e.d. Bekijkt men de Middelnederlandse documenten uit de dertiende eeuw, dan krijgt men de indruk dat weliswaar heel wat steden en gemeenten een schepenbank hadden, maar dat echte kanselarijen een zeldzaamheid waren. Personeel in vaste dienst treffen we hooguit aan bij hoge heren als graven, hertogen en bisschoppen. Veel steden deden, als het erop aan kwam, waarschijnlijk gewoon een beroep op iedereen die kon schrijven en die toevallig in de buurt was. Alleen in heel grote steden zoals b.v. Brugge zal dat anders geweest zijn.

Te Brugge zetelden een hele reeks schepencolleges: de relatief kleine schepenbank van de stad, de grote schepenbank van het Brugse Vrije met vijftig leden, de schepenen van het Sijseelse, van het Proostse en van het Maandagse. De Brugse schepenbanken zullen wel allemaal op de Burg gezeteld hebben. Slechts sporadisch vindt men aanwijzingen dat ze op een andere plaats bijeenkwamen.

De voor de schepenen behandelde rechtszaken werden steeds vaker in schriftelijke vorm vastgelegd, aanvankelijk in het Latijn en vanaf het midden van de dertiende eeuw gewoonlijk in het Nederlands. Uit Brugge zijn er zo'n 1070 Nederlandstalige documenten bewaard gebleven van vóór 1301. Opvallend is dat zowat de helft daarvan op een zaterdag is geschreven, een kwart op een vrijdag. De overige documenten zijn ontstaan op de overige dagen van de week met uitzondering van de maandag. Op de ‘blauwe maandag’ werd blijkbaar niet gewerkt, ook niet door de klerken.

Op de vrijdagen en zaterdagen was het dus erg druk in de schrijfkamer op de Burg. Men kan vaststellen dat er op zo'n dagen regelmatig twee tot drie schrijvers tegelijk aan het werk waren. Vreemd is dat geen enkele schrijver aan één bepaald schepencollege gebonden was. Bovendien deden dezelfde klerken ook regelmatig schrijfwerk voor andere, meestal kerkelijke instellingen (kloosters, hospitalen, kapitels) in de stad. Het ziet er naar uit dat de Brugse kanselarij voor het gewone door-de-weekse werk één (of twee) schrijvers ter beschikking had, terwijl ze voor de drukke dagen een beroep kon doen op al wie kon schrijven. Schepenklerken in de echte zin van het woord kan men al die losse schrijvers zeker niet noemen. Die naam verdienen alleen die klerken die min of meer permanent in de stedelijke administratie werkzaam waren.

Als men bedenkt dat er uit het dertiende-eeuwse Damme slechts tien Nederlandstalige oorkonden bewaard zijn, nog geen 1% van wat er in Brugge is geschreven, kan men zich voorstellen dat het er bij de Damse schepenen heel wat rustiger aan toe ging dan in de naburige stad. Het is dan ook niet aan te nemen dat het kleine plaatsje een klerk in vaste dienst zou hebben gehad. Paleografisch onderzoek laat zien, dat de tien genoemde documenten uit Damme door in totaal vijf klerken zijn geschreven. Eén daarvan nam zeven oorkonden voor zijn rekening. Hij was werkzaam tussen 1289 en 1299. Als er iemand de naam schepenklerk verdient, dan wel deze man. Dat hij niet Jacob van Maerlant geweest kan zijn, is af te lezen uit het feit dat hij de dichter ettelijke jaren heeft overleefd. Om dezelfde reden kan ook een andere klerk, die zijn sporen in een document uit 1299 heeft nagelaten, onmogelijk onze dichter geweest zijn. De drie resterende Damse oorkonden zijn daarentegen wel ontstaan tijdens het leven van

Datering	Corpus-Gysseling nr.	Kopiist nr.
28.09/05.10.1280	316	1
22.07.1286	681	2
25.07.1286	682	3
30.11.1289	889	4
07.09.1293	1274	4
24.09.1294	1354	4
20.11.1295	1463	4
02.02.1297	1567	4
< 03.09.1299	1787 I	4
< 03.09.1299	1787 II	5
< 03.09.1299	1787 III	5
27.11.1299	1814	4

[p. 242]

In 1280-1281 kwamen de Bruggelingen tweemaal in opstand tegen graaf Gwijde van Dampierre. Oorzaak van beide conflicten, ook Brugse ‘Moerlemaye’ genoemd, was de buitenlandse politiek van de graaf tijdens en na het Vlaams-Engels conflict van 1270-1274. Omdat Vlaamse koopwaar als gevolg van die politiek in Engeland in beslag werd genomen, maakten Brugse handeldrijvende poorters vreemde kooplieden het leven zuur op de stadswaag. Als tegenreactie liet de graaf de ‘stapel’ naar Aardenburg verplaatsen, wat desastreus was voor de Bruggelingen. De oppositie tegen de graaf en zijn partijgangers lokte een opstand uit. Het volk, het ‘gemeen’, van Brugge en Damme maakte van die gelegenheid gebruik om aan Gwijdes zoon, Robrecht van Nevers, die de afwezige graaf verving, een lijst van klachten tegen hun stedelijke bestuurders voor te leggen. De klachten van het gemeen van Damme werden tussen 28 september en 5 oktober 1280 - en bijgevolg ten tijde van Jacob van Maerlant - op een perkamenten rol van 56 bij 22 cm genoteerd, die nu in de Archives du Nord in Rijsel berust (foto: Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden). De tekst, het oudste bewaarde Middelnederlands uit Damme, is nr. 316 van het Corpus-Gysseling.

[p. 243]

Jacob van Maerlant en in de periode waarin hij te Damme vertoefde nl. in 1280 resp. 1286. Omdat we aan het handschrift kunnen zien dat ze alle drie telkens door een andere klerk geschreven zijn, kan hoogstens één ervan een autograaf van onze dichter zijn. Of dit werkelijk het geval is, kan niemand meer achterhalen.

Een schat aan informatie

Informatie over middeleeuwse klerken ligt zoals gezegd niet voor het oprapen. Men is aangewezen op onderzoek van zoveel mogelijk (als het kan zelfs van alle) bewaarde geschriften. Dit is vrijwel niet realiseerbaar omdat die documenten her en der in verschillende archieven verspreid liggen, wat veel zoeken en reizen noodzakelijk maakt. Dat we desondanks zoveel informatie over het Brugse scriptorium bezitten, is te danken aan de inspanningen van dr. Maurits Gysseling. Deze Gentse geleerde heeft er zijn levenswerk van gemaakt, alle in het Nederlands gestelde documenten van vóór het jaar 1301 in één reusachtige uitgave bijeen te brengen. Dit Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), in de wandeling Corpus-Gysseling geheten, bestaat uit vijftien lijvige boekdelen die verschenen tussen 1977 en 1986.

De eerste reeks (negen delen) bevat de z.g. ‘ambtelijke bescheiden’, dit zijn officiële documenten zoals oorkonden, rekeningen, testamenten e.d. Gysseling heeft in diverse archieven in België, Nederland, Frankrijk en Duitsland een kleine 2000 van deze stukken, alles wat momenteel bekend is, opgespoord en gepubliceerd. Ze beslaan samen vier boekdelen in zijn Corpus. Samenwerking met het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden maakte het mogelijk dit omvangrijk materiaal met de computer te verwerken, zodat samen met de editie ook een hele reeks woordindices gepubliceerd kon worden, die nog eens vijf delen van het Corpus in beslag nemen. Ze zijn de grondslag voor een woordenboek van het Vroegmiddelnederlands, waaraan tegenwoordig in Leiden wordt gewerkt.

Uit het bovenstaande blijkt dat het aantal ambtelijke documenten uit Brugge naar verhouding zeer groot is. Meer dan 55% van wat bewaard bleef, is van Brugse origine en geschreven door zo'n 230 schrijvers. Binnen de vierhoek Haarlem - Harlingen - Maastricht - Calais waren vooral de zuidelijke Nederlanden en in het bijzonder Oost- en West-Vlaanderen en Brabant het meest actief in het schrijven van het Nederlands. In het noorden en het oosten gebruikte men veel vaker het Latijn dan de volkstaal.

Dat we in staat zijn ons een beeld te vormen van de Brugse klerkenwereld in de 13de eeuw hebben we aan de paleograaf Gysseling te danken. Hij heeft deze teksten namelijk niet alleen uitgegeven, maar ook bij ieder afzonderlijk document het handschrift van de schrijvers onderzocht en vergeleken. Zo kan men b.v. vaststellen hoeveel documenten door één en dezelfde schrijver gemaakt zijn (het maximum ligt bij ca. 160, de meeste schrijvers hebben echter slechts één enkel document nagelaten).

Dank zij Gysselings mammoet-editie zijn we in staat om ons beeld van het oudste Middelnederlands aanzienlijk te preciseren. Dat is o.a. gebeurd in de vorm van twee atlassen van de dertiende-eeuwse schrijftaal, die al in 1984 resp. 1992 zijn verschenen. Aan de universiteiten van Leuven, Gent en Leiden wordt morfologisch, syntactisch en naamkundig onderzoek gedaan. Te Leiden verschijnt binnen afzienbare tijd het al genoemde Vroegmiddelnederlands Woordenboek en in het kader van een samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland doen historici onderzoek naar de dertiende-eeuwse klerken en kanselarijen. Als bij dit laatste onderzoek ook de Latijnse en Franse documenten betrokken zouden worden, dan zou een zeer omvattend onderzoek naar het kanselarijwezen in de dertiende eeuw mogelijk worden.

De tweede reeks van het Corpus-Gysseling (zes delen) bevat de niet-officiële documenten, vooral literaire teksten. In het eerste deel staan de Oudnederlandse teksten en de Middelnederlandse werken, die slechts fragmentair bewaard zijn gebleven. We treffen er o.a. de oudste fragmenten van de

[p. 244]

Reinaert en van de Karel ende Elegast in aan. De delen twee tot vier zijn volledig gewijd gewijd aan Jacob van Maerlant. Ze bevatten een editie van de dertiende-eeuwse handschriften van Der naturen bloeme en de Rijmbijbel. In de resterende delen vindt men het Leven van Sint Lutgart van Willem van Affligem en een aantal kleinere teksten zoals het leven van de H. Christina de Wonderbare van Broeder Geraert e.a. Elke tekst gaat vergezeld van vier woordregisters. Een aantal documenten (zowel ambtelijke als literaire) die pas na de publicatie van het Corpus ontdekt zijn, zullen in een supplement worden uitgegeven.

Maurits Gysseling en Jacob van Maerlant

De verdiensten van Maurits Gysseling voor het Maerlantonderzoek zijn drievoudig. Op de eerste plaats heeft hij in zijn Corpus een editie bezorgd van de oudste Maerlant-handschriften die we bezitten. Deze komen blijkbaar allemaal uit Noordwest-Vlaanderen en zouden best nog tijdens het leven van de dichter zelf ontstaan kunnen zijn. Het zijn dus waarschijnlijk ook de betrouwbaarste documenten voor het onderzoek van de taal van de dichter. De tweede verdienste van Gysseling is dat hij het zogenaamde plaatsje ‘Maerlant’ bij Houtave naar het rijk der fantasie heeft verwezen. In de betrokken oorkonden staat niet ‘Marlant’ maar ‘Matlant’ resp. ‘Mallant’ te lezen en hiermee mogen we wel zeker zijn dat ‘Maerlant’ alleen het bekende plaatsje op Voorne kan zijn geweest. Op de derde plaats heeft Gysseling ons met de uitgave van alle dertiende-eeuwse oorkonden niet alleen het materiaal ter beschikking gesteld, waarmee we de middeleeuwse streektalen van onze gewesten kunnen onderzoeken, maar ook het vergelijkingsmateriaal, dat we nodig hebben voor het beantwoorden van de vraag naar de herkomst van Jacob.

Gysseling zelf verdedigt de stelling dat Jacob van het eiland Voorne afkomstig moet zijn, maar taalkundig gezien lijkt dit niet langer houdbaar. Een computeronderzoek, in 1992 door mw. dr. Marijke Mooijaart in Leiden doorgevoerd op basis van het oorkondenmateriaal van het Corpus-Gysseling heeft uitgewezen dat de taal van de dertiende-eeuwse afschriften van Maerlants werken eerder Westvlaams dan Zeeuws of Zuidhollands is.

Als men bedenkt dat middeleeuwse kopiisten bij het afschrijven van literaire teksten het dialect van hun bron graag aan hun eigen streektaal aanpasten, dan is het natuurlijk een hachelijke onderneming om uit een kopie van een tekst de taal van de dichter zelf te willen reconstrueren. Het dichtst bij het origineel staan eigenlijk de rijmwoorden, omdat die niet willekeurig veranderd kunnen worden. Het verdient dus aanbeveling om een onderzoek naar de herkomst van Jacob van Maerlant uitsluitend te baseren op de rijmen. Een dergelijk onderzoek is zeer recentelijk doorgevoerd en de resultaten worden binnenkort gepubliceerd. De rijmen wijzen vrij duidelijk West-Vlaanderen aan als geboorteland van de dichter. We moeten er wel rekening mee houden dat hij als taalvirtuoos

Stadhuis van Damme. Tekening van Lieve Janssens.

ook andere talen kende en dat hij bij gelegenheid, in de uiterst zeldzame gevallen van rijmnood b.v., ook wel vreemde dialectvormen gebruikte. Maar in dit geval koos hij bijna altijd een Oostvlaamse of een Brabantse variant, zo goed als nooit een Hollandse. Dit laatste is wel erg verwonderlijk als hij een Zuidhollander zou zijn geweest.

Besluit

Bij zijn enorme kennis zal Jacob van Maerlant er waarschijnlijk geen enkel bezwaar tegen gehad hebben om clerc, wetenschapper dus, genoemd te worden. Of hij de lagere geestelijke wijdingen ontvangen heeft, weten we weliswaar niet, maar het lijkt bij zijn zeer strenge morele instelling niet onwaarschijnlijk, al is hij vaak niet mals tegenover de clerus van zijn tijd. Dat hij te Damme de functie van schepenklerk uitgeoefend zou hebben, is eerder onwaarschijnlijk. Mocht hij bij gelegenheid wel eens schrijfwerk voor de schepenen gedaan hebben, dan is het niet geheel uit te sluiten dat één van de drie bewaarde Damse documenten van vóór 1286 een autograaf van de dichter zou zijn. Taalkundig is daar omwille van de beperkte omvang van deze teksten niet zo heel veel over te zeggen. Dank zij het voortreffelijke editorische werk van Maurits Gysseling weten we ook dat Damme niet de geboorteplaats van Jacob geweest zal zijn. Hij lijkt veeleer uit centraal of westelijk West-Vlaanderen te stammen.