Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 179]

Het Nationaal Jenevermuseum in Hasselt
Een museum in toeristisch perspectief
J.P. Swerts

In 1972 opende het Hasseltse Cultureel Centrum zijn deuren. Een ivoren toren, zeiden vele sceptici (of was het een glazen toren?), een geldverslindend monster dat de steeds zo spaarzaam bestuurde stad weldra zuur zou opbreken, een cultuurtempel met een drempel die de meeste Hasselaren ongetwijfeld nooit zouden overschrijden, en bovendien véél te groot van opzet. Want cultuur in Hasselt: kon dat wel?

Deze vraag was niet onterecht want vele cultuurminded Hasselaren gingen voor hun culturele honger naar Brussel en Antwerpen, of naar Luik. Hasselt zelf had niet zo veel te bieden: geen schouwburg of culturele centra, geen musea, geen archief of stedelijke bibliotheken.

De sceptici kregen ongelijk: het Cultureel Centrum werd geen glazen toren maar een glazen huis, zonder drempels, het culturele hart van stad en regio, en is na twee decennia reeds veel te klein. Het Centrum groeide uit tot het grootste in Vlaanderen, met 5.000 activiteiten op jaarbasis en bijna 2.000 bezoekers per dag.

Het Hasseltse Cultureel Centrum opende zijn deuren in 1972. Als een oase in een culturele woestijn.

Aantal toeristische groepsbezoeken aan Hasselt in 1972: vijf.

Wat heeft het Cultureel Centrum van Hasselt te maken met het Nationaal Jenevermuseum? Rechtstreeks niet zo veel. Wel zijn er enkele punten van overeenkomst tussen de rollen die beide instellingen speelden in enerzijds de culturele en anderzijds de toeristische ontwikkeling van de stad.

In beide gevallen was er scepticisme over het opzet en de onkosten. Want ook toerisme in Hasselt: kon dat wel?

In beide gevallen zijn er de resultaten die het tegendeel bewijzen. Het Nationaal Jenevermuseum functioneert nu reeds een vijftal jaren, en is het toeristische hart van de stad. Aantal toeristische groepsbezoeken aan Hasselt in 1991: duizend zeshonderd.

De korte geschiedenis van een ware museumexplosie

Hasselt anno 1978: een stad in volle expansie, zowel economisch, administratief, als cultureel. Nog ontbrekende schakels in het weefsel van een stad die zich wil manifesteren als provinciehoofdplaats en regionaal centrum, worden ingelast. Zo ook een museum.

Hasselt had in de loop van de voorbije eeuw drie pogingen gekend om een eigen stadsmuseum op te richten, telkens echter met een negatief resultaat. In 1978 kon de Schepen van Cultuur het Stadsbestuur overtuigen een vierde poging te wagen, en ditmaal met positief resultaat. Het kon immers niet zijn dat een stad als Hasselt geen plaats of ruimte kon vrijmaken waar de geschiedenis van de eigen stad en streek kon worden bewaard, gekoesterd, en getoond aan het publiek. De Hasselaren hadden daar recht op.

Het lukte. De Stedelijke Dienst voor Cultuur, versterkt met enkele mensen in tijdelijke personeelsstatuten en in nauwe samenwerking met een aantal enthousiaste mensen die in een v.z.w. werden gegroepeerd, bouwde het Stadsmuseum uit dat

Alambik voor het fijnstoken van moutwijn.

in 1982 zijn deuren opende in het Oud-Gasthuis, en dat sinds 1989 in het prachtig gerestaureerde pand Stellingwerff-Waerdenhof thuishoort.

Enkele maanden na de beslissing om een Stadsmuseum op te richten, werd besloten om eveneens met de uitbouw van een Jenevermuseum te starten. Over dit verhaal vertellen we straks wat meer.

In 1982 vierde Hasselt 750 jaar Stadsrechten. Uitbundige feesten waarbij echter ook werd gedacht aan blijvende resultaten. Zo werd het Stadsachief opgericht, en werd de historische beiaard in de toren van de Sint-Quintinuskathedraal grondig gerestaureerd. Het zou de aanzet zijn tot een derde stedelijk museum: het Beiaardmuseum.

En dan, als vierde en voorlopig laatste project: het Modemuseum. Daar waar de oprichting van een Stadsmuseum, een Jenevermuseum en een Beiaardmuseum op nogal wat begrip kon rekenen, was zulks minder het geval voor een Modemuseum. Waar haalde Hasselt het in zijn hoogmoedig hoofd? De beleidsbeslissing was echter consequent: het museum moest enerzijds het eigen verleden of heden evoceren en anderzijds een toeristische meerwaarde betekenen. Nu was Hasselt in de late middeleeuwen een niet onbelangrijk lakencentrum, en voor wie dit misschien vergezocht leek, was en is Hasselt op dit moment een erg belangrijk textiel- en modeverkopend centrum. Bovendien bestond er geen concurrentie: tussen Parijs en Den Haag bestaat er namelijk geen enkel modemuseum.

[p. 180]

Affiche ‘Elixir De Kempenaar’ van de stokerij Jacques Neefs uit Antwerpen.

Leven in de stokerij (1)

Het Stadsbestuur verkondigde het bij herhaling: investeren in musea, akkoord, maar dan moesten het levende musea worden. Het stereotiepe beeld van stoffige kasten in duistere vertrekken, beheerd door een eerbiedwaardige conservator die de schaarse bezoeker als een vervelend bijverschijnsel bekijkt, was wel het laatste dat het Stadsbestuur voor ogen had.

Hasselt was een levendige stad, en dat moest ook tot uitdrukking komen in zijn musea.

Dat een museum een wetenschappelijk gefundeerde onderbouw behoeft, stond buiten kijf, maar het was niet het enige criterium voor een goede werking. Het museum moest ook een attractieve uitstraling vertonen die zowel de Hasselaar als de vreemde bezoeker voldoende aanleiding gaf om vaak en in groten getale naar het museum te komen. Het museum behoorde een verkoopartikel te zijn dat door zijn hoge kwaliteit goed in de markt lag en daardoor de hele winkel, de stad dus, een extra uitstraling bezorgde.

Een fundamentele vereiste voor deze visie was een brede draagkracht voor het museum.

Gedegen personeel binnen een goed functionerende organisatorische structuur was één noodzakelijk aspect, een zo ruim mogelijke effectieve ondersteuning ‘vanuit het veld’ was een tweede en niet minder belangrijke zaak.

Deze visie gold niet alleen voor het Jenevermuseum, maar ook voor de andere musea. Alleen zou voor de diverse musea dat ‘veld’ wel verschillen. Een Jenevermuseum moest eerder gedragen worden door jeneverstokers, industrieel-archeologen en scheikundig bezeten personen, terwijl het voor een Stadsmuseum eerder historici, heemkundigen en kunstliefhebbers waren, en voor een Modemuseum ontwerpers en mensen uit de textielbranche.

Elk veld werd verzameld in een v.z.w., waaraan binnen het museumbeleid een ruime verantwoordelijkheid werd gegeven. De capaciteiten van mensen renderen immers het best als ze voelen dat men in ze gelooft, en ze daarvoor ook de volle verantwoordelijkheid moeten dragen. De uitgebalanceerde relatie tussen Stadsbestuur, stedelijk museumpersoneel en v.z.w. in een gemengde beheersvorm maakt dat de Hasseltse musea zich ook daadwerkelijk als ‘levende’ musea manifesteren.

Het museum dat reeds het verst gevorderd is in deze werkvorm is het Jenevermuseum.

Van Jenevermuseum naar Nationaal Jenevermseum

Daar waar het jeneverstoken in Hasselt van de 16de tot de 18de eeuw eerder een ‘bescheiden huisnijverheid’ mag worden genoemd, groeide het in de 19de eeuw uit tot een industrie die het economische, sociale, culturele en politieke leven in de stad volledig bepaalde. De ‘Dictionnaire Géographique du Limbourg’ van 1835 vermeldt de jeneverindustrie als belangrijkste nijverheid in de beide provincies Limburg samen, waarbij het leeuweaandeel van de stokerijen was gevestigd in Hasselt, tot 1870 het Belgische jenevercentrum bij uitstek.

De naam ‘Hasselt’ werd in het hele land een kwaliteitsbegrip voor jenever, net zoals Schiedam in Nederland.

En zelfs twee wereldoorlogen en de wet Vandevelde konden niet verhinderen dat ook vandaag nog Hasselt als jeneverstad bij uitstek mag worden bestempeld, met liefst vijf jeneverstokerijen (het museum incluis) in werking.

Het mag dan ook terecht worden genoemd dat het Jenevermuseum al snel het predikaat ‘Nationaal’ kreeg toegekend. Dit was niet zomaar een eretitel, maar had gevolgen voor de verdere ontwikkeling van het museum.

De beleidsnota van het Nationaal Jenevermuseum vermeldt immers als doelstellingen: op een wetenschappelijk verantwoorde manier het produktieproces van jenever en gedistil-

[p. 181]

leerd, de geschiedenis van de Belgische jeneverindustrie en in beide gevallen verwante nevenaspecten te evoceren op een wijze die toegankelijk is voor het beoogde publiek; als nationaal museum al de Belgische jenevers en gedistilleerde dranken te promoten; een zo ruim mogelijke bijdrage te leveren tot de toeristische uitstraling van de stad Hasselt.

Het is inhoudelijk dus geen Hasselts, maar een Belgisch museum. Dit manifesteert zich in de uitvoering van deze doelstellingen, o.m. in het verwervingsbeleid, de vaste opstelling, de thematentoonstellingen en de nevenactiviteiten. Zo werd dit jaar gestart met een reeks van kleinere tentoonstellingen ‘Te gast in het Jenevermuseum’, waarbij telkens een Belgische jeneverproducent zijn bedrijf en zijn produkten aan de museumbezoeker voorstelt. In 1992 zijn dat Grandes distillateurs de Charleroi SA (Jumet), Neycken's Product SA (Andrimont), Gebr. Rubbens BVBA (Zele), Belgalco NV (Brugge) en A. Simkens NV (Borsbeek). Zo vind je in de voordrachtenreeks titels als ‘Hoe de jenever zijn stempel drukte op het Hasseltse stadsbeeld’, maar ook ‘Alles wat U altijd al had willen weten over de Belgische jeneverconsument... maar nooit durfde te vragen!’

En zo maken de jenever van de aangesloten Belgische producenten in een beurtrol de dienst uit als ‘borrel van de week’ in het drukke en gezellige proeflokaal.

Affiche Stokerij Th. Bekaert uit Sint-Amandsberg.

Het predikaat ‘Nationaal’ had ook gevolgen voor de samenstelling van het ondersteunend veld, de v.z.w.??

Want naast Hasseltse ‘experts’ werden ook alle Belgische jeneverproducenten uitgenodigd er deel van uit te maken.

Hasselt Jeneverstad

We vertelden het reeds eerder.

Einde de jaren zeventig stelde Hasselt als toeristische bestemming nog weinig of niets voor. Amper enkele tientallen groepen die de stad aandeden, uiteraard heel wat winkelende bezoekers, maar na sluitingsuur werd Hasselt stil, zoals zo mooi bezongen in een van de Hasseltse revueliedjes. Het kan ook moeilijk anders zonder toeristische attracties, zonder musea, zonder hotels om te overnachten.

De toeristen kwamen wel massaal elke zeven jaar, voor de Virga Jessefeesten, maar daarna werd het telkens weer zes jaren kalm.

Die tijd lijkt definitief voorbij.

Hasselt is geen wereldstad en zal het ook wel nooit worden. Maar het is wel een stad geworden met de allure van een grote stad, een plaats die bruist van activiteiten en van leven.

En het Nationaal Jenevermuseum is daar in ruime mate medeverantwoordelijk voor.

Een verklaring: wanneer je een stad toeristisch wilt uitbouwen en promoten heb je een gezicht nodig, een herkenbaar profiel waar de mensen nieuwsgierig naar worden, waar ze vertrouwd mee geraken, waar ze naar verlangen en wat ze boeit. Parijs heeft duizend gezichten. Hasselt heeft er alvast één: dat van jeneverstad. Het is in de toeristische uitbouw van de stad een bewuste keuze geweest: Hasselt het gezicht geven van de jeneverhoofdstad van België.

Een gefundeerde keuze, gebaseerd op eerlijke historische feiten, niet kunstmatig in het leven geroepen.

Het Nationaal Jenevermuseum was hierbij een hefboom, een kapstok waaraan een compleet toeristisch produkt kon worden opgehangen.

De oprichting van het museum was immers de aanzet tot een hele reeks van realisaties die het produkt versterkten: de oprichting van het Borrelmanneke, een beeldfontein in het hart van de stad dat symbool staat voor de Hasseltse jeneverindustrie en dat zowat het Hasselts ‘Manneke pis’ is geworden, de samenstelling van de Hasseltse Jeneverroute, een wandeling doorheen het jeneververleden en -heden van de stad, bedrijfsbezoeken, speciale jenevermenu's in Hasseltse restaurants, en ten slotte de Hasseltse jeneverfeesten telkens het derde weekend van oktober.

Het Hasselts toeristisch jeneverprodukt wérkt: van de 1.600 groepen die de stad in 1991 bezochten, koos de helft voor een jeneverprogramma, uiteraard inclusief een bezoek aan het museum.

Bovendien trekt het museum met een jaarlijks bezoekersaantal van bijna 50.000, ook steeds meer de individuele bezoeker aan.

Hasselt heeft vanzelfsprekend meer gezichten dan enkel dat

[p. 182]

van jeneverstad. Dat van modestad bijvoorbeeld, en ook dat produkt zal verder ontwikkeld worden, vanzelfsprekend met het stedelijk Modemuseum als motor.

Leven in de stokerij (2)

In 1981 deed het Jenevermuseum, toen in volle voorbereiding, een reuzezaak. In de Stokerij H. Servais, Géromont-Malmédy in de Oost-kantons, kon namelijk een volledig intacte 19de-eeuwse stookinstallatie worden aangekocht. Het museum had immers in een heel kort tijdsbestek weliswaar een indrukwekkende collectie verworven: toestellen, publiciteitsmateriaal, stopen en flessen, borrelglaasjes en gadgets... maar het topstuk, nl. een authentieke stookinstallatie uit de glorietijd van de Hasseltse jeneverindustrie en perfect thuishorend in het toen nog te restaureren stokerijcomplex, ontbrak nog. Tijdens W.O. I hadden de Duitse bezetters immers overal al het koper opgevorderd, dus ook de koperen alambikken en distilleerkolommen in de stokerijen. Maar vermits de Oost-kantons toen Duits grondgebied waren, ontsprong het aldaar gelegen bedrijf de dans.

Onmiddellijk na deze verwerving werd vooropgesteld om, als ooit het museum operationeel zou zijn, ook de stookinstallatie terug in werking te stellen en alzo een eigen huisjenever te stoken. Hoe kan een museum nog meer leven?

In 1991 werd deze wens werkelijkheid, uiteraard na veel en lang onderzoek en technische voorbereidingen, afspraken met de diensten van accijnzen, en discussies over de uiteindelijke samenstelling van het eindprodukt.

De week van 14 tot 18 oktober was het museum op zijn best. Naast de normale drukte van groepen die onder leiding van een gids werden ingewijd in de geheimen van de jenever, en van de individuele bezoekers die rondneusden tussen stopen en borrelglaasjes en de gezelligheid in het proeflokaal, was er het zenuwachtige geroezemoes van een ambachtelijk bedrijfje in volle werking. De draaiende molen, het stoffige graan, ketels gevuld met een vreemde brij, stoom, de distilleerkolom in werking, alchimisten in actie.

Er werd een speciale promotie gevoerd voor deze stookweek, en personen die het hele proces ‘van korrel tot borrel’ wilden volgen, konden dit haast gratis doen.

Op 19 oktober werd de allereerste zelfgestookte museumborrel plechtig aangeboden aan de Hasseltse Burgemeester. Voor de verpakking van dit exclusief produkt werd een nationale ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor een totaal nieuwe jeneverstoop.

De stokerij stookt, en zal dit blijven doen.

Elk jaar wordt een beperkte produktie aangemaakt, en elk jaar in oktober wordt de ‘nieuwe oogst’ tijdens de Hasseltse jeneverfeesten voorgesteld.

De Hasseltse Jeneverfeesten

We hadden het reeds over de doelstellingen van het Nationaal Jenevermuseum: Belgisch georiënteerde doelstellingen van het inhoudelijk gegeven. Maar ook een derde objectief, namelijk een ruime bijdrage tot de toeristische uitstraling van de stad Hasselt.

We wezen al op de stimulerende rol die het museum vertolkte voor het realiseren van andere toeristische attracties. Eén van de meest in het oog springende vindt plaats telkens het derde weekend van oktober: de Hasseltse Jeneverfeesten.

Alhoewel het museum niet de echte initiatiefnemer is geweest en ook niet de organisator ervan, is het vanzelfsprekend dat het een spilfunctie vervult bij dit evenement dat voorbestemd is om een jaarlijks hoogtepunt te worden in ons rijke Vlaamse feestenlandschap.

Cafébazen die gedurende twee dagen samen het reuze caféchantant ‘Den Ossekop’ bouwen, jenever-straattoneel, stoopkeskermis, jeneverkunstwerken, jenevergarçonwedstrijden, restaurants met speciale menu's, steeds méér Hasseltse en zelfs Schiedamse verenigingen die hun muzikale of andere bijdragen leveren, jeneverproducenten die open-deur houden, de Confrerie van de Hasseltse Jenever die introniseert, het Borrelmanneke dat jenever spuit...

Dat zijn de Hasseltse Jeneverfeesten, en ze zijn ongetwijfeld een indirect gevolg van de sfeer die het museum in zijn kort bestaan in de stad heeft gebracht.

Een kort bestaan, een lange weg

Het Nationaal Jenevermuseum bestaat nog maar kort. Na een intense voorbereiding en enkele jaren proefdraaien vanaf 1982 in het Oud-Gasthuis, opende het officieel zijn deuren op 19 september 1987. Definitieve huisvesting werd de voormalige stokerij Theunissen-Stellingwerff in de Witte Nonnenstraat, prachtig gerestaureerd en als eerste industrieel-archeologisch complex in Vlaanderen geklasseerd.

Het museum legde echter al een lange weg af.

We bedoelen daarmee niet zozeer de interne beheersstructuur, de vastgelegde beleidslijnen, de verworven collectie, de uitgebouwde wetenschappelijke bibliotheek of de drukke activiteiten die elk jaar weer aan het publiek worden aangeboden. We bedoelen ook niet de resultaten die in die korte periode werden gerealiseerd: in 1988 werden 30.595 bezoekers genoteerd, in 1989 34.607, in 1990 38.673 en in 1991 46.236.

We bedoelen ook niet de promotionele inspanningen en de belangstelling in de pers die het museum mocht genieten. Liefst 94 speciale artikels of programma's werden in 1991 aan het Nationaal Jenevermuseum gewijd, nationaal en internationaal.

We bedoelen wél de immense rol van het museum in het toeristisch groeiproces van Hasselt.

De laatste promotiefolder vraagt het je op de man (of vrouw) af: Heb je zin in een lekker museum?

Twijfel er niet aan: het is een lekker museum en het staat steeds klaar het je te bewijzen.