Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 119]

Het filosofische essay
Dirk Magerman

Literair Vlaanderen lijkt t.o.v. de Nederlandse taalbroeders soms aan een vorm van bloedarmoede te lijden. Toch is beslist niet het hele domein van de literatuur aangetast. Een gelukkige uitzondering vormt zeker het filosofische essay. Dit artikel wil in kort bestek enkele bedenkingen verwoorden en een paar boeken voorstellen. In het kader van dit nummer beperkt het zich tot auteurs en boeken, die duidelijk christelijk geïnspireerd zijn. Voorafgaand wil ik nog wijzen op een opvallend, ietwat merkwaardig feit: deze rij van eminente wijzen wordt bijna uitsluitend door mannen gevormd. Ik ben bijgevolg blij dat ik een niet limitatieve opsomming van namen kan openen met een vrouw: Edith Cardoen, Herwig Arts, Gerard Bodifée, Jacques Claes, Louis Dupré, Wim Thys (†), Jan Van der Veken, Libert Vander Kerken, Antoon Vergote, Max Wildiers.

Deze markante en vrij goed gekende figuren kenmerken zich door hun betrokkenheid, hun engagement. Dat situeert zich niet op het maatschappelijk vlak, het blijven tenslotte wetenschappers, docenten, schrijvers en zij verloochenen dit niet. Hun engagement ligt in hun denken, hun standpunten. Zij aarzelen niet voortdurend en expliciet waarden aan te reiken en te revalueren, zonder nochtans een conservatief-verdedigende houding aan te nemen. Zij zoeken naar verticalisering, naar het transcendente, naar het diepste mens-zijn. Hun overtuiging is tegelijk het fundament van hun openheid, hun bereidheid tot dialoog, ook met andersdenkenden. Een mooi voorbeeld hiervan is het recent verschenen boek Wereldbeelden, dat J. Van der Veken samen met de vrijzinnige Leo Apostel schreef. Verder is de grote verscheidenheid in benadering en invalshoeken opvallend. Het betreft hier uiteraard meer dan persoonlijke stijlkenmerken of verschillen in verwoording.

Alhoewel zij allen filosofische essays schrijven, werkt de ene auteur vanuit een klassiek-filosofische achtergrond, een ander vanuit de cultuurfilosofie of de godsdienstpsychologie. Nog anderen verkiezen een ethische of een specifiek godsdienstige en zelfs bijbelse benadering, maar ook mystiek en natuurwetenschappen







blijken inspiratiebronnen te zijn. Ten slotte nog even dit, voor we de auteurs zelf aan het woord laten. Wat minder opvalt, maar zeker niet onbelangrijk is, is de integriteit van deze auteurs. De tijd waarin schrijvers ver boven de gewone man of vrouw verheven waren, ligt lang achter ons. Toch hoeft men zich vandaag niet noodzakelijk in de aandacht te werken door het niet-selectief en dus veelvuldig bespelen van de media, met als doel z'n waar zo goed mogelijk te verkopen. Wie reeds werken van bovengenoemde auteurs heeft gelezen, of wie het geluk heeft gehad een uiteenzetting van één van hen te hebben gehoord, weet dat er andere en betere wegen zijn om de literatuur en de lezer te dienen.

We kunnen in dit artikel slechts enkele auteurs en boeken aan bod laten komen. De keuze om Max Wildiers als grijze eminentie eerst in de kijker te plaatsen, ligt voor de hand. Zijn Kosmologie in de westerse cultuur, een recente, grondige herwerking van het vaak bekroonde Wereldboek en teologie van de middeleeuwen tot vandaag is beslist een standaardwerk. Het boek voert de lezer van de middeleeuwse levensbeschouwing, over Copernicus, Darwin, Teilhard de Chardin, Whitehead e.a. naar een hedendaagse kosmologie en theologische zingeving. Dit historisch-kritisch essay is zo bekend en veelvuldig geroemd, dat het haast overbodig wordt er hier langer bij stil te staan. Dat doen we wel bij het kleine, maar fraai uitgegeven boekje, Het verborgen leven van de cultuur. Dit essay dient zich aan als een uitstekende cultuurfilosofische inleiding en laat zich bovendien vrij gemakkelijk lezen. Cultuur is een moeilijk te definiëren begrip, aldus Wildiers. Ze heeft immers een complexe geschiedenis, blijft steeds in opbouw en hoe ruim kan je cultuur interpreteren? In elk geval behoren, naast de kunst, ook wijsbegeerte en wetenschap tot het bevoorrechte gebied van de cultuur. De auteur slaagt er toch in een algemene, bruikbare omschrijving aan te reiken: ‘Cultuur verwijst naar wat wij bij een volk het meest waarderen en bewonderen’. De westerse cultuur heeft een revolutionaire verandering gekend in de 16de-17de eeuw. Het oude cultuurtype, dat oudheid en middeleeuwen heeft overheerst, werd bepaald door eerbied en bewondering voor de majestatisch-onveranderlijke en hiërarchisch geordende wereld. Vanaf de 17de eeuw creëert men een totaal ander wereldbeeld en tracht men via wetenschap en techniek natuur en wereld te beheersen. Dit heeft verstrekkende gevolgen, wanneer deze denkbeelden zich vertalen in nieuwe maatschappelijke structuren en gedragingen. Maar in onze tijd groeit een nieuwe twijfel en roept de overheersing van de technologie ernstige vragen op zoals: wat is de zin en wat zijn de (negatieve) gevolgen van de vertechnisering van de samenleving. Daarom zal humanisering van deze samenleving een absolute noodzaak zijn.

Een andere rasechte filosoof is Libert Vander Kerken. Bij het grote publiek is hij vooral gekend als schrijver van korte essays in ‘Standaard der Letteren’. Zijn stukjes willen mensen inspireren wanneer ze even halt houden om te bezinnen. Zijn

[p. 120]

laatste bundel heet Elk ogenblik is heel het leven. Centraal staat de mens in zijn vele facetten: de kunstenaar net zo goed als de ouder wordende mens, de egocentrische, ontmoedigde, gelovige of piekerende mens. De auteur volgt in zijn bundel consequent het spoor van de tijd: de vluchtende tijd, het moment van bezinning, de eeuwigheid. Het boek opent met een essay over de tijdsbeleving van de mens. Zijn leven kent een vrij continu verloop, waarin toch heel betekenisvolle momenten aanwezig zijn. Zeker in die momenten, maar zelfs in elk ogenblik, smelten verleden, heden en toekomst in de mens samen of ‘elk ogenblik is het hele leven’. Een ogenblik is kwantitatief niets, maar kan, anders bekeken, tijd en eeuwigheid in zich dragen en de mens perspectieven bezorgen in zijn besef van bestaan. Daarvoor moet men echter de tijd nemen, wat betekent dat men noch het leven chronometreert, noch zich laat opjagen, zodat men nooit meer tijd heeft.

Een heel ander auteur is Herwig Arts. Misschien is hij, meer nog dan anderen, als schrijver op zoek naar verdieping. Van hem kiezen we een werk waarin de godsdienstige levensdimensie

Max Wildiers.

Herwig Arts.

Libert Vander Kerken.

Gerard Bodifée.
Foto's ontleend uit het foto-archief van Uitg. Pelckmans-D.N.B.

centraal staat, De lange reis naar binnen. Hij opent met een pleidooi voor de mystiek en de mysticus. In deze moderne tijd hebben dieptepsychologen de wereld van het inwendige nadrukkelijk opgeëist, in een poging de mens te confronteren met zichzelf. Maar de mysticus bedoelde wel iets heel anders. De mens die naar binnen kijkt, verwerft een dieper inzicht; hij doorziet de uitwendige wereld, die trouwens niet van de inwendige mag gescheiden worden, hij herleest en schouwt. Waar staat dan de gelovige in deze tocht naar het inwendige leven? De gelovige van vandaag is een zoeker, geen weter. Hij heeft vele vragen, is gefascineerd door wat hij ervaart en door wat hem geopenbaard wordt. In zijn zoeken, in zijn inwendig leven is het contact met God heel belangrijk. Dat contact uit zich in het gebed, een begrip dat de auteur uit zijn verstarde en misbegrepen, enge definities haalt. Hij ziet gebed als een ontmoeting, een ontmoeting met de Andere, die ik ontmoet in mij. In dat alles blijft het mysterie bestaan, niet alleen als datgene wat ondoorgrondelijk is, maar iets dat beantwoordt aan het existentieel zoeken van de mens, die tegenover dit mysterie vaak een diepe stilte bewaart. Gelukkig vinden de mystici de taal waarin zij hierover kunnen spreken. Uiteindelijk leidt ons dit vanzelf naar de persoon van Jezus Christus. Als incarnatie van God - een groot struikelblok voor vele hedendaagse gelovigen - is hij een persoon die een unieke contactmogelijkheid biedt of een relatie met God.

Gerard Bodifée kwam met Het vreemde van de aarde binnen langs de grote poort. Sindsdien verschenen van hem nog vijf boeken en de wetenschappelijke inslag werd minder groot ten voordele van de filosofische beschouwingen. Hij hanteert een zeer heldere en vlot leesbare taal en boeit de lezer o.m. door vaak heel verrassende stellingen in te nemen. Zijn voorlopig laatste boek heet Aandacht en aanwezigheid en luidens de ondertitel handelt het over creativiteit in een onvoltooide wereld. Hij vertrekt van de waarneming van het bestaan en bouwt stapsgewijs verder: waaruit en hoe is kennis ontstaan, hoe gaat de mens om met zichzelf en de wereld, wat is evolutie, schepping, creativiteit, hoe ontmoet men elkaar of wat is communicatie? Zo verschijnt de slotvraag: wat is de bestemming van mens en universum? Hier situeert de auteur God, niet aan het begin der dingen, maar in hun voltooiing. Meteen krijgt de ethiek een heel belangrijke plaats toebedeeld. De werken van G. Bodifée zijn een toonvoorbeeld van een goede verstandhouding tussen filosofie en wetenschap. En al vertrekken beiden vanuit een andere optie, het lijkt erop dat hij stilaan de fakkel overneemt van M. Wildiers, die met zijn publikaties over Teilhard de Chardin, eveneens de wetenschapsfilosofie heeft gediend.

Bibliografie

M. Wildiers, Het verborgen leven van de cultuur. Davidsfonds, 1988.

L. Vander Kerken, Elk ogenblik is heel het leven DNB / Pelckmans, 1992.

H. Arts, De lange reis naar binnen Davidsfonds, 1990.

G. Bodifée, Aandacht en aanwezigheid DNB / Pelckmans, 1991.