Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 102]

Liturgie en Vlaamse kunst na 1963
Jean Luc Meulemeester

Niemand zal ontkennen dat het Concilie van Trente (1545-1563) en het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) van wezenlijk belang waren voor de verdere evolutie van de Rooms-Katholieke Kerk. Op het gebied van de liturgie gebeurden toen duidelijke en essentiële veranderingen. Zeker vóór 1965 wilde de Kerk de eredienst met zo'n groot mogelijke luister vieren. Dit uitte zich op heel wat terreinen: uit dure marmersoorten werden altaartafels gekapt, met kostbare stoffen werden luxueuze paramenten geborduurd, zeldzame edele metalen vormden grondstoffen voor het met (half)edelstenen versierd liturgisch vaatwerk... Kunstenaars volgden gewillig. De Kerk en haar gemeenschap besteedden veel geld aan haar gebouwen en aan de inrichting ervan: tot eer en glorie van God. Inhoudelijk kauwden de kerkleiders voor wat schilders, beeldhouwers, architecten, wevers, edelsmeden, koperslagers, tingieters, legwerkers, borduurders moesten realiseren. Het geheel paste in de sfeer van een triomferende Kerk. En de arme gelovigen beaamden het volkomen.

De tijden veranderden, de liturgie ook. Het terugkeren naar het oorspronkelijk karakter van de vroeg-christelijke kerk hield een duidelijke en algemene versobering in. Het tanende, rijke Roomse leven werd bruusk afgebroken. De Constituties en decreten van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie stelden onomwonden dat de ordinarii een kunst moest stimuleren en steunen die echt gewijde kunst is. Er diende meer aandacht geschonken aan schoonheid dan aan praal. En dit gold evenzeer voor liturgische gewaden en sieraden.

De liturgische vernieuwing veranderde het interieur van een bidplaats vrij diepgaand, hoewel er weinig concrete richtlijnen werden gegeven. Vaak inspireerde het ene bisdom zich op het andere en wat in het begin oogluikend werd toegestaan, werd langzamerhand definitief. Maar ging dit niet dikwijls zo?

In heel wat bidruimten werden de knielstoelen door aangenamere en rustgevende zitstoelen vervangen. Voortaan lag de

Binnenzicht in de St.-Rochuskerk van Aarschot, gebouwd door M. Dessauvage. Bemerk de eenvoudige houten altaartafel en de soberheid van de koorruimte.

nadruk van de liturgische viering op en rond het altaar. Dit kerkmeubel verdient inderdaad een bijzondere aandacht en straalt een grote symbolische kracht uit. In feite is dit niet nieuw, want de jezuïeten legden daar in de 17de eeuw al nadruk op. Ook de doopvont kreeg nu dikwijls een plaats in het koor of de absis. Die ruimte werd eigenlijk grondig heringericht, versoberd. Inspiratie werd gevonden bij de vroeg-christelijke en Romaanse cultuur, die zeker als eenvoudig functioneel en toch als krachtig kan omschreven worden. Voorbeelden daarvan vinden we terug in de na 1963 nieuw geconstrueerde bidplaatsen of in de totaal heringerichte kapellen, zoals in de St.-Rochuskerk van Aarschot (zie afb.), in de St.-Jozefskerk van Willebroek en in de kapel van het Gentse St.-Lievenscollege, alle van architect Marc Dessauvage. Het monumentale hoofdaltaar in de bestaande, oudere kerken kon geen dienst meer doen. De priester keek nu naar de gelovigen, wat voor hem en de kerkgangers een grote verandering en aanpassing betekende. Het altaar werd ook naar voren geschoven. Een vlug samen getimmerd specimen, gemaakt volgens de afmetingen van het pré-conciliaire antependium - die men niet wilde afschrijven -, bleek voldoende. Waarom niet een in hedendaagse design ontworpen exemplaar? Of een tafel die stilistisch samen ging met het kerkinterieur? Is een tafel niet het meubel bij uitstek om de eucharistische maaltijd te vieren? Bloemen, aangepast aan de christelijke kalender en aan de jaargetijden, en kaarsen zetten samen met een geschikt altaarkleed de eredienst alle luister bij en geven een feestelijk karakter.

Het verplaatsen en de oriëntatie-verandering van het altaar hielden nog een aantal wijzigingen in. Het tabernakel, dat sedert de Onderrichtingen van de Milanese aartsbisschop Carolus Borromeus (1538-1584), centraal op de mensa werd gezet, diende een andere plaats te krijgen. Wanneer het oude hoofdaltaar niet werd afgebroken, bleef het daarin verwerkte tabernakel in gebruik. De Vlaamse kunstenaar Camille Colruyt realiseerde in de jaren zeventig op het lichtrood-marmeren hoofdaltaar van de bovenkerk van Maria-Boodschap in Nazareth (Israël) een metalen piramidale constructie als tabernakel. Deze kunstenaar uit Halle vervaardigde nog andere hedendaagse liturgische objecten: deksels van doopvonten, kruisbeelden, kruiswegen, kromstaven en de paaskandelaar van de abdij van Orval. Dikwijls kwam er een totaal nieuw tabernakel, verwerkt in de muur of rustend op een sokkel. Hier naderen we de middeleeuwse sacramentstoren, daarom niet steeds wat de stijl of de symboliek betreft. Het Nationaal Museum van Kopenhagen conserveert zo'n houten middeleeuws exemplaar, dat qua vorm zeker het huidige dicht benadert. Voorbeelden daarvan zijn ook in Vlaanderen legio. Vooral de deuren ervan zien er dikwijls als kunstvolle creaties uit. Enkele kunstenaars, zoals S. Claeys en P. Lateur ontwierpen en realiseerden er voorbeelden van. Hier moet zeker de naam van Roger Bonduel vermeld worden. Deze Westvlaming werkte dikwijls in brons en voerde geregeld dergelijke tabernakels uit. Ook (binnenhuis)-architecten maakten er tekeningen voor, meestal in het kader van een totale herinrichting

[p. 103]

Het hoofdaltaar van de Kerk van de Annunciatie in Nazareth (Israël). Erboven prijkt het piramidaal-vormige tabernakel van Camille Colruyt. (foto: Brugge, J.L. Meulemeester)

van het koor- of absisgedeelte. Zo ontwierp Marc Dessauvage een tabernakel in tin voor de parochiekerk van Lauwe. Vermelden we verder Raf Verjans uit Tongeren die met uiteenlopende materialen sacramentstorens smeedde. Pas later werden ook altaren ontworpen, die dikwijls uit een blokvormige constructie bestonden. In Vlaanderen zijn ze dikwijls in eik. De Leuvense St.-Pieterskerk bezit zo'n specimen in graniet van Jean Willame. Vooral in het buitenland bestaan heel fraaie creaties in dit verband, ook enkele die in Romaanse of in gotische kerken uitstekend tot hun recht komen. Door het altaar dichter bij de gelovigen te plaatsen en door opnieuw ambo's en/of lezenaars vooraan op te stellen, zodat een grotere nadruk werd gelegd op de woorddienst, verloor het koor zijn functie. In vele kerken ontstond zo een grote open ruimte, leeg en kil. Vooral in oudere kerken komt dit zo over. Moderne orgels en zitplaatsen voor de zangers worden er soms in opgesteld, wat niet steeds de liturgie, het muzikale en het esthetische ten goede komt. Heel wat koorruimten verloren totaal hun functie: het altaar kwam op een trappenpodium voor het doksaal of voor de communiebank. Die laatste heeft ten andere geen liturgisch nut meer, werd afgebroken, opzij gezet of delen ervan deden pastoors passen in het nieuw gemaakte altaar. De middeleeuwse en dus eeuwenoude symboliek

Roger Bonduel uit Brugge vervaardigde heel wat tabernakels. Hier een tinnen exemplaar met sokkel uit 1988-1989 voor de kapel van het klooster ‘Eyckendal’ in Essen-Kapellen. (foto: Brugge, D. Bonduel)

ging daardoor verloren, maar een nieuwe ontstond. Het altaar, de lezenaars... staan nu centraal in de viering van de kerk, in het midden van de windrichtingen en kunnen in die zin het geloof over de gehele aarde verkondigen.

Het mengen van hedendaagse en oude liturgische objecten was nu ook in: barokke balusterkandelaars sierden voortaan het blokvormige altaar in teak, rococozetels stonden achter een lezenaar in plexi, de deuren van de afgebroken communiebank vormden het onderstel van de nieuwe credenstafel... Dit gold eigenlijk eveneens voor de paramenten. Heel wat priesters lieten aurifrisia van oude gewaden op nieuwe overbrengen. Met het ophangen van een Oosterse ikoon en een brandende kaars tegen een afgekapte bakstenen muur wordt een bepaalde intieme sfeer gecreëerd. Maar is dit wel de oplossing? Mogen onze Vlaamse kunstenaars geen aansprekende religieuze kunst meer aanbrengen? Deze soms kritische benadering betekent niet steeds een afkeuring, wel een vaststelling. We betreuren echter dat door die herinrichting een deel van het kunstpatrimonium verdween, ondanks de verwittiging van de al geciteerde Constituties en decreten: ‘De ordinarii moeten er zorgvuldig voor waken dat geen liturgische benodigdheden of kostbaarheden vervreemd worden of te gronde gaan: het zijn immers de sieraden van het godshuis’.

Ook wat de paramenten betreft, kregen we een snelle verandering. Een aantal, zoals de superplie, de dalmatiek, de manipel en de koorkap, bleven voortaan onaangeroerd in de sacristie liggen. Dit paste uitstekend in de algehele versobering. Wat de kazuifel betreft, evolueerde de vorm meer en meer naar de Grieks-Romeinse paenula: een wijd gesloten en vrij lange cape, zonder mouwen, met een opening voor het hoofd. In feite dus een teruggrijpen naar de vroeg-christelijke cultuur.

[p. 104]

Die evolutie was al een tijdje bezig. Als voorbeelden verwijzen we naar een reeks paramenten die de benedictinessen van de Brugse St.-Godelieveabdij in het begin van de jaren vijftig naaiden als pontificaal gewaad voor de H.-Hartbasiliek van Koekelberg (zie afb.). Die liturgische gewaden werden ontworpen door glazenier Michel Martens en getuigen van een vrij grote eenvoud. De streng meetkundige vormentaal en de banden ervan, die een duidelijke invloed van de glas-inloodkunst verraden, vertonen niettemin een symbolische inhoud. De zilveren koorkapafsluitingen werden eveneens door Martens ontworpen en uitgevoerd door het toen nog bestaande edelsmidsatelier J. en P. Vandamme uit Brugge.

De sobere vormentaal is trouwens kenmerkend voor de kerkelijke borduurkunst na 1965: een sterk gestileerde figuratie, vlotte lijnen, onopgevulde motieven, overduidelijke symboliek, een sober kleurenspel en minder luxueuze stoffen. Het gebruik van andere, meestal goedkopere materialen houdt niet noodzakelijk een vernieuwing in. Zwart verdween als liturgische kleur. Het laten wegvallen van de versiering maakte de paramenten zeker goedkoper. Vergeten we ook niet dat het esthetische in menig geval plaats maakte voor het gemakkelijk draagbare en gecommercialiseerde gewaad. Bij die kazuifels behoorden dikwijls aangepaste altaar- en lezenaarsdoeken en gonfalons, die met kleuren (wit, groen, paars en rood) en motieven het kerkelijk jaar illustreerden. Veel borduurateliers bleven er echter niet meer over. De bestellingen verminderden en firma's sloten voorgoed hun deuren. Wat Vlaanderen betreft, kunnen we er momenteel nog twee aanwijzen, beide in Brugge. De firma Slabbynck verkreeg wereldfaam, maar ging de commerciële toer op. Kunst en economische bedrijvigheid gaan niet dikwijls samen. Ook de firma Arte, die in 1981 de activiteiten van Grossé overnam, vervaardigt dergelijke gewaden, maar creëert daarnaast met de hand geweven

De voor- en achterkant van een koorkap uit het pontificaal ornaat van de H. Hartbasiliek in Koekelberg. Dit liturgisch gewaad werd in de jaren vijftig ontworpen door M. Martens en uitgevoerd door de benedictinessen van de Brugse Sint-Godelieveabdij. (foto: Koekelberg, M. De Vlaminck)

Handgeweven kazuifels van de Brugse firma Arte. Vooral het kleurenspel, de vlotte lijnvoering en de meetkundige versierselen vallen op.

wollen kazuifels, die meer dan vernieuwend overkomen, ook qua vorm en snit (zie afb.). Het zijn meestal kleurrijke, met vlotte lijnen en met meetkundige motieven geconcipieerde gewaden.

De gehele vereenvoudiging van de liturgie na 1965 hield eveneens in dat de geestelijken het nut van het dragen van een kazuifel niet meer inzagen. Dit betekende dat meer aandacht werd besteed aan de albe en stola. Beide kregen een andere snit. De symbolische witte kleur van de albe werd dikwijls door beige tinten, uitgevoerd in grof geweven stoffen, vervangen. Op de wijde mouwen kwam borduurwerk. Kant was uit den boze, want dit ajourwerk liet de broekspijpen of mouwen van de priester zien, daar hij geen soutane meer droeg. Achteraan lieten de ontwerpers soms een kap aanbrengen. De piëteit van het monnikwezen probeerden ze erin over te brengen. Ook een rol- of opstaande kraag kwam voor. De stola's werden langer en breder, zeker onderaan. Het kettinkje, bovenaan, hield de stola op zijn plaats. Ze werden opgesmukt met duidelijk herkenbare tekens, zoals brood, vissen, water, druiven, vuur... of met gestileerde bijbelse taferelen. De laatste jaren treedt opnieuw een vereenvoudiging op, zowel qua vorm als qua versiering. Ook de diakenstola onderging een gelijkaardige ontwikkeling. Sedert enkele jaren loopt nu ook een rechte band van de schouder neer. Dit is eveneens een uit het oosten overgenomen element. Of die evolutie vernieuwend is, kan in vraag worden gesteld.

Wat het liturgisch vaatwerk betreft kunnen we vrij kort zijn. Momenteel wordt er in Vlaanderen geen kunstvol kerkelijk edelsmeedwerk vervaardigd. De grote ateliers, zoals o.a. Vandamme en Speybrouck, die nog tot in het begin van de jaren zestig actief waren, verdwenen. Onvoldoende bestellingen, te dure grondstoffen en het ontbreken van hooggeschoolde edelsmeden vormden de oorzaak. Ook bij die objecten trad in de jaren vijftig een versobering in. Uit die periode dateren nochtans enkele fraaie realisaties, zoals van V. Kockerols, W. Ceyssens, W. Ibens en W. Tuyls. De kelken na ca. 1965 grijpen eveneens naar de Romeinse en vroeg-christelijke cultuur terug. Kunstenaars en priester opteerden dikwijls voor

[p. 105]

het eenvoudige sobere cilindrische bekertype in goedkopere materialen. Dit beantwoordde volkomen aan de sfeer van het Tweede Vaticaans Concilie. Als illustratie vermelden we een exemplaar (zie afb.) van Carl de Naeyer uit 1966, bewaard in het Provinciaal Museum Sterckshof in Antwerpen, dat als een schoolvoorbeeld in dit verband kan doorgaan. Het gebruik van email als versiering was mode, dit naar het voorbeeld van de Zwitserse goudsmid Meinrad Burch-Korrodi. Ook Michel Vernimme tekende zo'n liturgisch vaatwerk. Roger Bonduel realiseerde enkele eerder traditioneel geïnspireerde kelken, cibories en patenen. Die kunstenaar gebruikte als materiaal o.a. nikkel, messing en zilver. In dit metaal voerde hij ook abstract getinte reliekhouders uit. Ze getuigen niet alleen van een talentvol métier, maar evenzeer van een strenge degelijkheid. Hij werkte eveneens in brons, ijzer en verschillende soorten staal. Van zijn hand bestaan tevens enkele figuratieve borstkruisen. Marc Dessauvage ontwierp eveneens wat liturgisch vaatwerk. In die periode ontstonden ook grotere metalen patenen of schaaltjes, om de communie uit te delen. Ze werden dikwijls in de vorm van een vis gesmeed, waarbij de staart een gemakkelijk handvat was. Het binnenste vergulden bleek

Verguld koperen kelk (h.: 17,7 cm), uitgevoerd door Carl de Naeyer in 1966, in de vorm van een beker, met op de wand een vis- en kruismotief in lakwerk. De mondrand en het binnenste zijn in verguld zilver. Het liturgisch voorwerp wordt bewaard in het Provinciaal Museum Sterckshof in Deurne. (foto: Deurne: Museum Sterckshof)

Ciborie in verzilverd en verguld messing. Uitgevoerd in 1992 door Roger Bonduel voor de kapel van het klooster van St.-Jan in Damme. (foto: Brugge, D. Bonduel)

geen noodzaak meer. Het ander liturgisch vaatwerk kende evenzeer een grote versobering, wat esthetisch zeker als minder geslaagd overkwam. Glazen ampullen op inoxschoteltjes kunnen we moeilijk appreciëren. Keramiek valt dan nog best mee. Fraaie voorbeelden van liturgisch vaatwerk in aardewerk werden door Antoine de Vinck uit Brussel gebakken. De monstrans geraakte, zelfs in de liturgie, totaal op de achtergrond. Goedgeslaagde hedendaagse voorbeelden daarvan, kunnen we trouwens niet aanhalen. Ze blijven duidelijk vastankeren aan het verleden.

Dit beknopt overzicht is niet volledig, maar bevat toch de tendensen en accenten van wat de Vlaamse liturgische kunst tussen 1963 en 1993 te bieden had. We kunnen alleen de hoop uitdrukken dat in de toekomst zowel Kerk als kunstenaars zich zullen inspannen om liturgische kunst met meer ‘eer en glorie tot God’ te realiseren.

Bibliografie

S Stehman, L'Ouvroir des bénédictines de Ste-Godelieve à Bruges. in L'art d'église. 1951-52, 2, nouvelle série, 10-11, p. 47-54, Liturgisch woordenboek, Roermond-Maaseik, 1958-1968, 2 delen met aanvullend supplement (Roermond, 1970); verschillende nummers van Art d'église vanaf 1965 tot en met 1980; Constituties en decreten van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie, Amersfoort, 1967, G. Gyselen, Beeldhouwer Roger Bonduel, in Ons Erfdeel, XV, 2 maart-april 1972, p 108-111; Kunst en religie, in Vlaanderen, XXIX, 146, mei-juni 1975, A M Claessens-Poré, Catalogus edelsmeedkunst. Provinciale Musea Antwerpen, Antwerpen, 1983; D. Van Wylick, Fournisseurs de l'Eglise, in Tendances, 17 mei 1985, p 38-47; F Debuyst, L'art chrétien contemporain de 1962 à nos jours, Parijs, 1988, H A.J. Wegman, Riten en mythen. Liturgie in de geschiedenis van het christendom, Kampen, 1991, H Winde, Kunst und Sakrament 10 Jahre Konfrontation in der Gnadekirche, Darmstadt, 1991, M Delrue, De inrichting van de kerkruimte, in Zacheus, III, 1989-1990, 1, p. 12-16 en cat. v d tent Sacré et art d'aujourd'hui, Hoei, 1991