Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 11]

Zurenborg-Cogels-Osylei
Het stadsbeeld van een zekere bourgeoisie
Alex Elaut

In de 19de eeuw was Antwerpen weer op weg een belangrijke havenmetropool te worden. De bevolking steeg aanzienlijk van 50.000 rond 1800 tot meer dan 300.000 aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Antwerpen was toen de grootste stad van het land. Het havenverkeer kende een explosieve groei na het vrijkopen van de Scheldetol in 1863.

De infrastructuur van de haven moest aangepast en verbeterd worden. Het oude stadsgedeelte wordt prijsgegeven aan de vooruitgang. Meer dan 700 middeleeuwse woningen worden afgebroken en slechts met één stem meerderheid in de gemeenteraad blijft het Steen behouden.

De toenemende welvaart van de Antwerpse burgerij betekende ook de bloei van luxenijverheden.

Antwerpen dreigde door zijn expansieve kracht steeds meer uit de oude Spaanse Vesten te barsten. Na lang aandringen bij de Brusselse overheid wordt verkregen dat de oude wallen mogen worden geslecht om naar Parijs en Weens model een boulevard of Ringstrasse aan te leggen, beplant met platanen en omgeven door statige herenhuizen.

Toen in 1852 Napoleon III in Frankrijk het bewind overnam, stak de angst voor een mogelijke annexatie van het jonge België weer de kop op. Antwerpen zou een nieuwe verdediging krijgen. Door de ligging aan de Schelde bood zij meer strategische voordelen dan bijvoorbeeld Brussel. De Antwerpse nieuwe Vesten van Brialmont werden aangelegd (1859-1875) en zorgden voor een nieuw keurslijf waarbinnen de stad zich verder zou ontwikkelen. Het was een zoeken naar een compromis tussen de Antwerpse bevolking, de legerleiding en de overheid. Voor de nieuwe machthebbers van 1830 moest Antwerpen een réduit national worden.

De burgerij wil weg uit de sociaal onrustige binnenstad

De oude stedelijke kern binnen de oude wallen kon deze bevolkingsaangroei niet aan. In de sloppen ontstond een arbeidersproletariaat; de enge woonruimten werden duur verhuurd. Vele inwijkelingen kwamen in overvolle volkswijken terecht; gangen en stegen worden snel volgebouwd; 35% van de Antwerpse gezinnen beschikte slechts over één kamer in 1900.

Het volk werd gescheiden van de burger.

Na 1866 wordt het gebied tussen de oude en de nieuwe omwalling (5de wijk) verstedelijkt. Nieuwe parochies worden gesticht, zodat de wereldlijke en kerkelijke overheid meer vat krijgt op de bevolking.

De burgerij wil weg uit de sociaal onrustige binnenstad waar het onveilig en ongezond wonen is. Zij wil zich vestigen in een deftige straat achter een mooie façade met een statige voordeur. Maar die burgerij (of stadsadel) wil ook wonen binnen die nieuwe omwalling, waar zij zich veilig voelt en dicht bij het economische hart van Antwerpen: de haven en de Schelde, bron van alle inkomsten.

De citadel wordt afgebroken voor de wijk Het Zuid, Het Fort Herentals wordt omgevormd tot stadspark met de St.-Jozefskerk als nieuwe hoofdkerk voor een nieuwe wijk. Langsheen

De eerste opzet was van Zurenborg een industriepark te maken. Hoek Cogels-Osylei met Pretoriastraat.

de Boulevard Léopold (huidige Belgiëlei) worden prachtige herenhuizen opgericht. Men komt vanuit West-Vlaanderen kijken naar de kanten gordijnen en de nieuwste mode...

Antwerpen wordt het Casablanca van het Noorden met zijn wit bepleisterde gevels.

De heren wonen langs de leien, het werkvolk en lagere bedienden in de zijstraten.

De stadsuitbreiding werd grotendeels overgelaten aan particulieren. Grondeigenaars vroegen toelating aan het stadsbestuur om straten te openen en huizen te bouwen. Van enige structuurplanning was geen sprake.

Het landbouwgebied Zurenborg

De grondprijzen stegen aanzienlijk binnen de nieuwe omwalling; het zou dan ook te gek zijn nog langer landbouw- of hoveniersgrond niet aan te wenden als bouwgrond.

De 16de-eeuwse hoeve van Zurenborg was eigendom van de Antwerpse katholieke familie, baron Jean Osy de Zegwaard. In 1866 wordt het goed geërfd door de kinderen Edouard Osy en Isabelle die later met John Cogels huwt. Edouard Osy wordt kamerlid en gouverneur van de provincie Antwerpen, John Cogels senator.

In 1881 wordt door voornoemden de Société anonyme pour la construction du Quartier Est d'Anvers opgericht. Voor het inbrengen van de gronden kregen ze een meerderheid van de aandelen. Antwerpse handelaars en bankiers zorgen voor het overige startkapitaal. Er wordt gedacht aan een industriepark, een station voor de buurtspoorwegen en een station voor de spoorlijn Antwerpen-Roosendaal.

In 1886 wordt echter een vennootschap opgericht: de Société anonyme pour la construction de maisons bourgeoises. Van de verdere ontplooiing van Zurenborg als industriepark wordt afgezien. Men gaat huizen bouwen om te verhuren. Er wordt naar een jonge dynamische boekhouder gezocht die als directeur en contactman van de maisons bourgeoises zou fungeren. De dynamische (katholieke) Louis Luyckx kreeg in 1896 de

[p. 12]

Zeven tempels die verwijzen naar de Griekse Oudheid in de Transvaalstraat.

volledige verantwoordelijkheid voor het dagelijkse bestuur van de vennootschap. Zurenborg was Luyckx zijn leven. Hij sprak de beste Antwerpse (katholieke) architecten aan om hun academische kennis te laten zien in tal van expressieve gevels. Luyckx was de vader van Zurenborg. Men gaat de bouwonderneming dan ook vlug de Compagnie van Luyckx noemen. Het eiland Zurenborg, voor een stuk gelegen op het grondgebied van Berchem en Antwerpen, is gesplitst in twee delen door de spoorlijn Antwerpen-Roosendaal.

De Dageraadplaats-buurt vormt het economische hart met dorpsplein, kerk, school, postkantoor, politiekantoor en de nodige middenstand op de hoeken van de straat. Hier worden voornamelijk huurhuizen met reeksen van 2 tot 17 gelijke gevels gebouwd in een zelfde straat. Hier en daar een trapgeveltje om de straat een beetje stijl te geven. Een hoekhuis is niet geschikt om een gezin zo maar te laten inwonen: het heeft een meeropbrengst als het verhuurd wordt aan een winkelier. Die heeft dan meteen twee vitrines om zijn marchandise uit te stallen. Het hoekhuis wordt sterk in de belangstelling geplaatst met de nodige torentjes en vazen op de gevel. Het bepaalt het perspectief van de straat.

De bouwmaatschappij gaat op het nr. 44 van de Grote Hondstraat het hoofdkwartier oprichten: een raadzaal, loketten en magazijnen. Luyckx ontvangt hier de kandidaat-huurders, die doorgaans een aanbevelingsbriefje bij hadden van hun pastoor. Zurenborg wordt bestempeld als een katholieke wijk. Louis Luyckx wordt dan ook voorzitter van de kerkfabriek. De bouwmaatschappij is hier geslaagd en kan zich iets extra veroorloven aan de andere zijde van de spoorweg. Het unieke project Cogels-Osylei en omgeving wordt opgezet in 1894 na tien jaar strijd met de liberalen om de spoorlijn te verhogen en te voorzien van de nodige bruggen.

Een operettestraat met allure

Aan de andere kant van de spoorlijn gaat de bouwmaatschappij mikken op een kapitaalkrachtig en deftig publiek.

De Cogels-Osylei wordt aangelegd als belangrijke verkeersweg tussen Berchem en Borgerhout. Het is de lei waar paleizekens en kasteeltjes worden gebouwd.

Zurenborg heeft echter burgershuizen en niet altijd herenhuizen. De burgerij wou ook zo een imposant gebouw als de hogere klasse bezat langsheen de boulevards.

Alleen gaat men op Zurenborg op de breedte van een herenhuis van 20 m vier burgerswoningen bouwen. Voor de wandelaar langsheen de lei geeft het de indruk één groot kasteel te zijn. De burger mag hier kasteelheer zijn, alleen huurt hij er maar een deeltje van. De meeste huizen zijn voorzien van torentjes en erkers. Het ambachtelijke kunnen van de architect en vakman wordt hier benadrukt.

De gevels moeten verbluffen en overdonderen, maar de binnenindeling is stereotiep, drie kamers en suite. Vooraan het Franse salon, dan de Vlaamse eetkamer met links en rechts van de schouw de Mechelse kasten met leeuwekopjes. Achteraan de veranda waar een peintre-décorateur een Moors landschap

Cogels-Osylei nr. 80. Architect J. De Weerdt 1904 (copie van het huis de Saint-Cyr te Brussel).

[p. 13]

of een ooievaar in een natuurlandschap mag schilderen. De exotische salons zijn hier zeker op hun plaats. Het huis is een middel om zich te laten kennen. Huizen van dezelfde groep hadden identieke vloeren, schouwen, deuren, stucwerk, enz. Er werd industrieel gebouwd aan de binnenzijde en de achtergevels. Maar de voorgevel is het theaterdecor dat je ziet van op straat. Wandelen langs de Cogels-Osylei is genieten van details. Er zijn hier prachtige huizen gebouwd, maar ook misbaksels van formaat. Doch elk huis kan bekoorlijk zijn door wat smeedwerk, mozaïek, tegels, erkers en torentjes. Wanneer je de huizen nu bekijkt en vergelijkt met oude foto's of plannen, dan merk je dat heel wat versieringen zijn weggenomen of afgebroken door onverschilligheid. We zien nog amper 50% van de originele gevelversiering.

De Cogels-Osylei was de eerste Antwerpse straat met voortuintjes waarin jaarlijks de geknotte robinia's werden aangeplant. Hoogstammige bomen waren verboden door Louis

Het hoekhuis moet als blikvanger dienen voor de straat. Op de gelijkvloerse verdieping vinden we doorgaans een winkel.

Luyckx, want ze zouden de gevelstructuur schaden.

Wandelen door de Cogels-Osylei is wandelen langsheen een stripverhaal. Zelfs rond de eeuwwisseling kwam de Antwerpenaar kijken naar dit zottekensspel. Het was een geliefkoosde attractie op weg naar den buiten of de Velodroom.

Vader kan hier vertellen over de Leeuw van Vlaanderen met Pieter De Coninck en Jan Breydel, de stoere Brabo kijkend naar de Stad Antwerpen. Vlaamse en Antwerpse geschiedenis begroeten je. Verder zijn er de legende van Quinten Matsijs, de leeuw van Waterloo, Napoleon, de Slag van Waterloo, allemaal elementen die te maken hebben met de vaderlandse geschiedenis. Ook de Griekse en Romeinse Oudheid wordt niet vergeten met beelden van Mercurius, Euterpia en Apollo. De natuur wordt gememoreerd in de enkele gevels in Art Nouveau: De Zonnebloem, De Roos, De Tulp, enz. De kunstenaar wil breken met de traditie en zich herbronnen in de natuur.

Zurenborg is een potpourri van beelden en stijlen die samen een uniek landschap weerspiegelen.

Na vijftien jaar strijd beschikt de Cogels-Osy-buurt over 170 beschermde monumenten!

Architecten voor Zurenborg

De Maatschappij van Burgerhuizen gaf de architecten de vrijheid om hun stijleruditie te bewijzen. Het eclecticisme vierde hoogtij. Vele bouwmeesters waren zo trots op hun prestaties, dat ze hun naam in de gevel lieten beitelen (een kunstschilder signeert toch ook zijn schilderij...). Vaak is het lettertype aangepast aan de stijl van het huis. Toch waren de gevels in de Cogels-Osy-buurt niet alleen een zaak van architecten. Ook meester-metsers, beeldhouwers, mozaïekwerkers, decoratieschilders en kunstsmeden droegen hun steentje bij.

Meer dan dertig Antwerpse architecten hebben mee het uitzicht van de buurt bepaald. Sommige waren zeer jong: Daniel Rosseels was 22 toen hij het huis Het Klaverblad ontwierp. Architecten die jarenlang met neo-stijlen werkten, gingen op middelbare leeftijd experimenteren met de Libre Esthétique. Alles kon op Zurenborg, als aan het cachet van de wijk maar niet geraakt werd.

De bekwaamste Zurenborgse architect was Jos Bascourt (1863-1927). Hij was een meester in het ontwerpen van gevels in de meest diverse stijlen: classicisme, Vlaamse renaissance, Empire, Lodewijk XVI. In de Cogels-Osy-buurt vindt men zelfs huizen in een hoogstaande Bascourt-Art Nouveau. Zijn eigen woning stond in de Sint-Vincentiusstraat (nr. 16) te Antwerpen. Elke kamer was er in een andere stijl uitgevoerd. Een kandidaat-bouwer kon dan zijn keuze maken... In 1986 werd dit huis in één week gesloopt. Er is nu een parkeerplaats. Bascourts huizen bewijzen zijn vakmanschap. Hij besteedde de grootste aandacht aan details, deurklinken, brievenbussen, voetkrabbers, uithangborden en mozaïeken.

Zijn belangrijkste gebouwen in de Cogels-Osy-buurt zijn: In de Sterre, de Sonne en de Mane (neo-Vlaamse renaissance met

[p. 14]

een eclectisch sausje), De Morgenster, Boreas, Lotus en Papyrus (Art Nouveau) en de klassieke parel Euterpia (met een Olympische fakkel aan de handgreep van de voordeur). Van hoge kwaliteit zijn De Vier Seizoenen, een Art Nouveau-ensemble op het kruispunt van Waterloo- en Generaal van Merlenstraat. Het ornament wordt daar zo nadrukkelijk gereduceerd, dat de vier hoekhuizen een haast kubistisch effect opleveren.

Een belangrijk architect was ook Ernest Stordiau (1885-1937), die een voorliefde had voor de Italiaanse renaissance. Zijn composities - vaak in ruwe natuursteen - zijn sober en evenwichtig (bv. de groep Apollo op de Cogels-Osylei). Meestal bleef de Art Nouveau-invloed beperkt tot het smeedwerk van voordeur en balkon.

Frans Dieltiens (1848-1920) was een echte roomtaartenarchitect. Hij ontwierp de witte paleizen aan het rondpunt van de Cogels-Osylei. Twaalf woningen vormen er een ensemble geïnspireerd door de Franse barok: het kasteel van Chambord aan de Loire stond model. De tuinmuren aan de straat met daarboven een houten terras of prieel (grotendeels verdwenen) en ook de grote bomen gaven het plein een groene dimensie. Dieltiens ontwierp ook de Zurenborgse parochiekerk aan de Dageraadplaats en het Zuiderpershuis op de gedempte zuiderdokken.

Frans Van Dijk (1853-1939) bleef in de traditie vastzitten met groepen als Jan Breydel en Pieter De Koninck en Boudewijn met de IJzeren Arm (Vlaamse renaissance met gotische elementen). Zijn beste werk op de Cogels-Osylei is de groep Scaldis: vier woningen geïnspireerd op het Venetiaanse Ca' d'Oro. Boven de kroonlijst staan de beelden van Poseidon en Amphitrite, god en godin van de zee. Zij hebben het gezelschap van twee putti die als attributen een kruik en een schelp dragen: symbolen van overvloed en water. Het water van de Schelde zorgde immers voor de rijkdom van Antwerpen. Frans Van Dijk ontwierp met J.J. Winders (de apostel van de neo-Vlaamse renaissance) eveneens het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten.

Op de Cogels-Osylei woon je in een deel van een kasteel. De rechtse villa Mercurius werd reeds afgebroken in 1933.

Architect Jules Hofman (1859-1919) was een Nederlander; hij studeerde aan de Antwerpse academie. Op de Cogels-Osylei staan zijn mooiste Art Nouveau-gevels. Veel aandacht besteedde hij aan het smeedwerk. Zo worden de huisnamen De Roos, De Zonnebloem en De Tulp overvloedig aan de gevel gesymboliseerd. Bij De Tulp werden samen met bloem en stengel zelfs de wortels gebeeldhouwd onder het balkon.

Jacques De Weerdt (1863-1942) ontwierp aan de Cogels-Osylei 80 een van de bekendste Art Nouveau-gebouwen van België: huize Quinten Matsys (1904). Het is sterk geïnspireerd (gekopieerd) op het huis de Saint-Cyr in 1896 gebouwd door de 24-jarige leerling van Horta, Gustave Strauven, aan de Ambiorixsquare in Brussel. De woningen van De Weerdt, verspreid over de Scheldestad, zijn gemakkelijk herkenbaar. Meestal gebruikte hij een opengewerkte erker op de eerste verdieping met daarboven een balkon (Les Mouettes, Waterloostraat 39). Het balkon maakte hij in fraai smeedijzer, met links en rechts een muurtje waarop vissen of gevleugelde leeuwen de leuning vastklemmen.

Frans Smet-Verhas (1851-1925) was een meester in het hanteren van gekleurde baksteen. Hij koppelde de grilligheid van de Art Nouveau aan de pronkzucht van het eclecticisme. Typisch voor deze stijl zijn de kleurschakeringen in de gevel, de topstukken en kantelen en het schichtig smeedwerk. Zijn meest bekende realisatie is het onlangs gerestaureerde huis Het Bootje op de hoek van de Schilders- en Plaatsnijdersstraat (Zuidkwartier), in 1901 opgericht voor een scheepsbouwer. Even exuberant is De Slag van Waterloo (Waterloostraat nr. 11). Wellington en Napoleon zijn er afgebeeld op een mozaïek bovenaan de gevel. Hun namen staan op de loodzware erker.

Een eerste bezoek aan de Cogels-Osylei is steeds erg verwarrend. Het contrast tussen de hedendaagse rechtlijnige en functionele architectuur en deze aandoenlijk gevarieerde, met zoveel nutteloze versieringen toegeruste huizenrijen, roept een vreemde pro-en-contra-reactie op. Hoe moet men dit alles duiden?

Geven we hiervoor het woord aan architect Hoppenbrouwers: ‘Als wij geen contact meer hebben met ons verleden, zijn wij onszelf niet meer. Wat wij nu zijn, is het resultaat van ons verleden. Als men Antwerpen met de grond gelijk zou maken en een nieuwe stad bouwen, zou dat Antwerpen niet meer zijn. De Cogels-Osy-buurt kan model staan voor de toekomst: de huizen bezitten er een eigen persoonlijkheid, ze staan in dialoog met elkaar. Ondanks de verschillen versterken ze elkaar. Het is bijna een ideaal maatschappijbeeld: open dialoog waar ieder de ander respecteert en tot zijn recht laat komen’.

Literatuur

L. Schokkaert, Toename van de Antwerpse stadsbevolking en de nieuwe parochies rond de eeuwwisseling Documentatiemap KADOC-Leuven, studiedag 19de-eeuwse uitbreiding van Antwerpen.

A Elaut - J Possemiers, Op wandel door de belle époque, Brussel, 1988.