Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 7]

‘Stad aan de stroom’
Marc Dubois

Elke stad is permanent in mutatie, ze is gelijktijdig een ruïne en een bouwwerf. Een stedelijke agglomeratie is meer dan een verzameling van gebouwen en wegen, het is een levend organisme, onderhevig aan externe ontwikkelingen met vaak ontwrichtende gevolgen voor het stedelijke weefsel. Grote verstoringen moet de mens corrigeren. Daarom ook is behoedzaam omgaan met een stedelijk lichaam noodzakelijk. Het vraagt vooral een houding die gedragen moet worden door een geloof in de stad als een volwaardig levenskader.

Zoals vele Europese havensteden kende ook Antwerpen na 1945 een expansieve groei stroomopwaarts en werden cruciaal gelegen gebieden dicht bij het stadscentrum voorgoed afgeschreven; bruisende stadswijken werden desolate, toekomstloze zieke plekken in het stedelijke lichaam. Tijdens de jaren tachtig ontstond, onder andere in Rotterdam en Londen, een bewustzijn dat deze verlaten havenzones mogelijkheden bieden voor een vernieuwde stedelijke ontwikkeling. Ook in Antwerpen groeide het besef dat binnen een stedelijk beleid de omschakeling van oude havenbuurten prioritaire aandacht moest krijgen. Als bezinning en denktank ontstond de v.z.w. Stad aan de Stroom (SadS). Via een open internationale stedebouwkundige wedstrijd en een studieopdracht aan zes internationale gerenommeerde ontwerpers kreeg Antwerpen voorstellen voor drie aan elkaar palende zones: het Eilandje in het Noorden, de Scheldekaaien en het Zuid. Al dit denkwerk werd in het najaar van 1991 aan het publiek gepresenteerd met een expositie en een publikatie. Velen stelden zich toen de vraag of er wel een vervolg zou komen op al deze plannenmakerij. Pessimisten zagen alle projecten reeds opgeborgen in het stadsarchief; na alle dromen voor de Linkeroever in de jaren dertig kreeg de Scheldestad weer grondstof voor toekomstige historici.

Het is echter niet gebleven bij deze eenmalige, mediagerichte culturele manifestatie. Vooral gestimuleerd door schepen Mangelschots van Ruimtelijke Ordening, ontstond de politieke wil om verder te gaan. De Spaanse architect Manuel de

De Spaanse architect Solà-Morales ontwierp een nieuw Eilandje voor het jaar 2000.

Solà-Morales, die in Barcelona aan de basis lag van een vernieuwde stedebouwkundige aanpak, kreeg de opdracht zijn ideeën voor het Eilandje en de Kaaien concreter vorm te geven. De jonge Japanse bouwmeester Toyo Ito werd belast zijn voorstellen voor het Zuidgebied verder uit te werken. Om de opzet te coördineren werd een plangroep opgericht met vertegenwoordigers van de diverse stedelijke diensten, maar ook van de GIMV, de NMBS en het Vlaamse Gewest. Ook een aantal privé partners werden gegroepeerd om de kansen op uitvoering maximaal te stimuleren.

September vorig jaar werden de definitieve stedebouwkundige projecten via een tentoonstelling gepresenteerd aan de Antwerpenaars. Op zich is dit reeds een uiting van een mentaliteitswijziging: de bevolking krijgt inzage in de stedebouwkundige projecten die aan deze probleemzones nieuwe impulsen moeten geven. Het is een aspect van openbaarheid van bestuur, wat in het verleden zwaar werd verwaarloosd.

SadS koos niet voor utopische waanconcepten, wel voor een stedelijke strategie waarbij de concrete haalbaarheid steeds wordt gekoppeld aan een kwalitatieve stedebouwkundige aanpak. Wat Ito en Morales voorstellen getuigt van een intelligent vermogen om te werken aan de stad, niet in abstracte beelden, maar gericht naar de specificiteit van de locaties. Boeiend is het verschil in benadering van beide ontwerpers, grotendeels bepaald door de specificiteit van de locaties.

Antwerpen: gekantelde stad

Solà-Morales' basisoptie voor het Eilandje is het benadrukken van de aslijn vanaf het Falconplein naar Nassau en Montevideo, met als centrum een culturele infrastructuur aan het Hanzastedenplein. Deze nieuwe ruggegraat is geen boulevard, wel een aslijn waarlangs zich op een fragmentaire wijze nieuwbouw kan ontwikkelen. Belangrijk zijn de torens die hij inbrengt, bakens die de plaats van de transformatie visueel vasthouden. Als een vakbekwaam chirurg brengt hij minutieus in het bestaande weefsel nieuwe volumes aan, - een weldoordachte strategie die mijlen ver is verwijderd van de tabula-rasa-stedebouw uit de jaren zestig. Voor de nieuwe bouwblokken in de aanpalende Cadixwijk zijn diverse varianten bestudeerd waarbij steeds de hoekgebouwen fungeren als generatoren voor een verdere ontwikkeling. Met zijn aanpak neutraliseert hij tevens een eventuele monotonie bij verdere architectonische uitwerking. Ook nieuwe groenvoorzieningen integreert Solà-Marales op een correcte wijze. Zonder het verleden van de site uit te wissen, kan het Eilandje uitgroeien tot een potentieel woonuitbreidingsgebied van de stad. Vooral de directe nabijheid van het historische stadshart en de relatie met het water is een extra troef voor deze site. Het eventueel hergebruik van de beschermde Sint-Felix-stapelhuizen (Oude Leeuwenrui) als onderdak voor het Henry van de Velde Architectuurinstituut kan zeker een bijkomende impuls geven om de relatie tussen de stad en het Eilandje te activeren.

Antwerpen is een ‘gekantelde’ stad. Toen men vorige eeuw de Scheldekaaien rechttrok en een brede strook met loodsen

[p. 8]

De plattegrond van het ontwerp voor het Eilandje van Solà-Morales.

aanbracht voor havenactiviteiten, verloor de stad haar directe relatie met de Schelde. Deze afgrendeling werd versterkt met de bouw van een betonnen waterkeringsmuur. Havensteden als Barcelona, Genua en Bordeaux kenden een identieke evolutie en zochten naar oplossingen om de stad opnieuw dichter bij het water te brengen. Het voorstel van Solà-Morales voor het hermodeleren van de Antwerpse Kaaien is vormelijk uiterst eenvoudig, reduceert de ruimte voor de auto en herwaardeert op een kwalitatieve wijze de openbare ruimte. Het aanbrengen van een nieuwe waterkeringsmuur, gecombineerd met een wandelpromenade, is zo lucide dat men de bestaande agressieve betonwand zo vlug mogelijk zou willen zien verdwijnen. Het is geen spectaculair voorstel, wel een ontwerp dat in alle evidentie de toekomstige potentialiteit van de Kaaien blootlegt. Om het waterfront uit te bouwen tot een kwalitatieve woonomgeving is het noodzakelijk het druk doorgaande vrachtverkeer langs de kaaien te verbieden en om te leiden. Dat het voorstel vele jaren zal vergen qua uitvoering is een realiteit.

De nieuwe Zuidwijk

Met het dempen van de drie dokken in de jaren zeventig kwam een definitief einde aan de havenactiviteiten in de Zuidwijk. Het verval sloeg vlug toe en pas in de jaren tachtig kreeg de wijk een nieuwe impuls met de bouw van het MUHKA (Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen) en het Provinciaal Museum voor Fotografie. Een aantal kunstgaleries vestigden zich in de omgeving van het MUHKA en industriepanden werden getransformeerd tot woningen. Architect Ito kreeg de opdracht zijn ideeën voor de gedempte dokken verder uit te werken. Die worden uitgegraven en gedeeltelijk opgevuld met evenwijdige bouwvolumes voor sport, cultuur en kinderrecreatie. De bouwhoogte hiervan komt niet hoger

[p. 9]

dan het straatniveau. De haalbaarheid ervan is niet zeker, dit in tegenstelling tot de heraanleg van het 30 ha voormalig spoorwegemplacement aan het Zuid. In zijn eerste voorstel sloot het plan van Ito naadloos aan bij het stratenpatroon van de 19de-eeuwse Zuidwijk. In zijn tweede en uitgewerkte versie kiest Ito echter voor parallelle stroken met diverse woontypes, zowel flatgebouwen als individuele rijwoningen. In de meest noordelijke strook kunnen grote commerciële functies zoals een warenhuis of een bioscoop onderdak vinden. De stroken zijn onderling verbonden met een voetgangerscircuit dat onder de gebouwen doorloopt en waarlangs kleine publieke functies zoals een peutertuin of een bibliotheek zijn voorzien.

Toyo Ito's voorstel is een zeer intelligente benadering: hij zoekt eerst naar een kwalitatieve dimensionering van de open groenruimtes en laat zich niet vastpinnen op architectonische beelden. Het vastleggen van een structuur is noodzakelijk vooraleer men overgaat naar de vormgeving. Wel kan men vragen stellen bij het beheer van deze groene zones tussen de stroken.

SadS zit in een stroomversnelling. Ito en Solà-Morales hebben samen met de begeleidingsgroep voortreffelijk werk geleverd. Wie weet hoe in België vaak aan stedebouw wordt gedaan, beseft maar al te goed dat de weg die SadS heeft afgelegd een unieke prestatie is die maar zelden wordt bereikt. De slaagkansen van SadS zullen in ruime mate worden bepaald door het stimuleren van het geloof, het bewustzijn dat het bouwen aan een stad ook een collectief intellectueel project is dat het louter financiële investeren overstijgt. Zestig jaar na de utopische, grootschalige voorstellen voor de Linkeroever koos SadS voor een meer realistische strategie. Bouwen aan een stad vraagt een inzet op lange, zelfs op zeer

Een cultuurpark voor de gedempte zuiderdokken: het ontwerp van Toyo Ito.

Nieuwe Zuid als woonwijk met links de heringerichte kaaien, rechts de ‘Konijnenwei’ als Stadspark Zuid, bovenaan het Cultuurpark Zuiderdokken: het ontwerp van Toyo Ito.

lange termijn. Tijdens het jaar dat Antwerpen culturele hoofdstad is, zullen er maar weinig concrete resultaten aanwijsbaar zijn. Wel kan Antwerpen aan het internationale publiek tonen dat na alle tijdelijke manifestaties zij de moed en de dynamiek wil opbrengen om, zoals andere buitenlandse steden, de stad te herwaarderen als kwalitatieve woonomgeving. De SadS-projecten vragen een grote collectieve inzet en een bereidheid die de partijpolitieke disputen moeten overstijgen. Het gaat immers om de toekomst van een steeds wijzigend concept waaraan de mens reeds eeuwen werkt: de stad.