Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 231]

Joe English en Cyriel Verschaeve

De kennismaking tussen beide kunstenaars gebeurt op een zeer geleidelijke manier. Verschaeve zelf doet er ons het relaas van: de eerste ontmoeting is deze met een werk van de kunstschilder, De mensheid op zoek. Op een tentoonstelling in Gent merkt hij het op tussen tientallen andere schilderijen: ‘Hoewel hij de naam van de schilder niet kende, was hij gedwongen stil te staan, te luisteren en te spreken...’

Dit gebeurde in 1908 en voorlopig bleef het daarbij.

In 1909 wordt het standbeeld van A. Rodenbach onthuld. Voor de gelegenheid publiceerden de studenten van Pittem zes prentkaarten met illustraties bij Rodenbach's drama ‘Gudrun’. Alfons de Groeve, uitgever, had Verschaeve's mening over de tekeningen gevraagd. Deze sprak zijn grote waardering uit. Hij maakte weliswaar voorbehoud voor enkele details, maar dat belette hem niet de wens te uiten met de kunstenaar kennis te maken. Het is dan ook ons vermoeden dat de eerste ontmoeting plaats had in Roeselare op de Rodenbachfeesten.

English bleek erg gevoelig voor de bewondering die Verschaeve voor zijn kunst koesterde en schonk de Vlaamse voorman een schilderij: Herwig en Gudrun bij de zee.

Cyriel Verschaeve (Ardooie 30-4-1874, Solbad Hall 8-11-1949). Foto: Nestor Geraerd.

Toch bekent English later dat hij zich niet erg zeker voelt ten overstaan van Verschaeve. Hoewel de vriendschapsbanden spoedig werden gesloten was er van de kant van English geen grote vertrouwelijkheid.

De Ierse teruggetrokkenheid, die hem heel zijn leven in karakter en werk bijbleef, maakte hem eerder gesloten. Steeds keek hij naar Verschaeve op als naar de meerdere. Verschaeve (^o 1874) was 8 jaar ouder dan English (^o 1882). Doch keek hij vooral op naar Verschaeve als naar de priester, de dichter, de schrijver, de intellectueel. English schreef ook nooit aan Verschaeve: ‘Van hem kreeg ik nooit een woordje geschrift te lezen,’ meldt hij aan de Groeve, ‘Is hij misschien even vervaard voor de brievenstijl als voor 't huwelijk?’

Hier zinspeelt Verschaeve op Joe's huwelijksperikelen. Het heeft inderdaad een hele tijd geduurd eer English huwde met Elisabeth Goedemé, ofschoon beiden elkaar reeds lang kenden. Geldgebrek en het ontberen van ‘vast werk’ belemmerden dit huwelijk tot in 1910.

Op 14 juni 1910 is het dan zover en ze gaan op reis naar Nederland. Ze zijn er in de gelegenheid Rembrandt en Ruysdael te bewonderen.

Terug in België vestigen zij zich in Antwerpen. Verschaeve stuurt hun zijn gelukwensen en beaamt hun bewondering voor de grote kunstenaars uit Nederlands Gouden Eeuw.

Kort daarop komt een grote teleurstelling voor English: de mislukking van zijn werk, waarmee hij hoopte de Romeprijs te krijgen.

In 1910 konden vrienden hem nogmaals overreden mee te doen, na zijn ontgoochelingen van 1904 en 1907. Maar hij kreeg weerom geen prijs, erger zijn werk werd niet eens vermeld. Joe die in het heilig besef leefde, dat zijn Stalleke van Betlehem het beste was, kwam verontwaardigd in opstand.

In een brief van Verschaeve aan mevrouw English (einde september of begin oktober 1910) vraagt hij haar aan Joe te zeggen dat er een innige, diepe-godsdienstige poëzie in zijn werk ligt en dat het hem verwondert dat hij geen prijs weggedragen heeft: ‘Maar ja! de tijdsgeest! Kleuren en nog eens kleuren! En toch zegde Michelangelo: Ik schilder met mijn hoofd en niet met mijn hand’. Kort daarop klopte English aan in het college van Tielt, waar Verschaeve les gaf. De priester trachtte het gesprek over andere onderwerpen te laten lopen, maar toch kwam het Stalleken ter sprake. ‘Hebt ge 't al gezien?’ ‘Ja, Joe’. En dan de onuitgesproken vraag: ‘Wat zegt ge ervan?’ Verschaeve beleefde toen een onzalig uur. Aan de ene kant moet hij de waarheid zeggen, aan de andere kant zag hij er tegen op, omdat het pijn zou doen aan iemand die hij genegen was. Eerst sprak hij over al het schone dat het Stalleke bevatte: een warm ding. De overige mededingers hadden maar half zoveel gevoelswarmte, naïeve ontroering en poëzie in hun werk kunnen leggen. Toen Verschaeve de vraag van English raadde, zei hij: ‘Joe, en toch zou ik u de prijs niet gegeven hebben! De herder met de kop van Peter Benoit breekt de eenheid, maar dit is nog maar een dagelijkse zonde. De doodzonde is uw koloriet’. Hij legde hem uit dat hij de gezelligheid van de Hollandse binnenhuisjes, zoals bij Maes

[p. 232]

Linker paneel van het triptiek De Mensheid op zoek (K.I. A 10 - 1907).
Het enige deel van het geheel dat overgebleven is (Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen).
Dit doek sprak C. Verschaeve zo aan, dat hij het zich jaren later nog herinnert als zijn eerste kennismaking met de kunstenaar Joe English.

en het spel van licht en donker dat eigen is aan Rembrandt, had willen aangebracht zien. Daarnaast de blijde kleuren van O.-L.-Vrouw, van Kind en Lam en de hemelsblauwe lucht: wat een verwarring van werkelijkheidsindrukken met het gevoel van godsdienstige diepte en donker mysterie! Daarop onderbrak Joe: ‘Zwijg en spreek er nooit meer over. Gij hebt gelijk.’

Of English de woorden van Verschaeve tenvolle beaamde of enkel toegaf, omdat hij hem de meerdere achtte, weten we niet.

We weten in elk geval dat Joe Verschaeve niets kwalijk nam. Ondanks de bangheid die hij voor hem voelde, werden de betrekkingen nog hartelijker. Uit de brieven die volgen, leren wij Verschaeve kennen als de mens die nood had aan vrienden. Over die vriendschap lezen wij in een antwoord van Verschaeve aan mevrouw English in Antwerpen (19-2-1911) op een vriendelijk troostbriefje, dat hij van haar ontving, toen hij te Antwerpen als spreker met een ledige zaal was geconfronteerd. Toch heeft hij geen troost nodig. Wat hij te zeggen had, was niet voor honderden bestemd. Het hoogtepunt van zijn bezoek aan Antwerpen vond hij het bezoek aan het zolderkamertje waar English werkte. Hij voegt er niet zonder een tikje humor bij: ‘Hoogtenkunst in elk geval’... en dit vanwege de vele trappen. Maar bij lamplicht heeft hij zo weinig van zijn schilderkunst kunnen genieten.

In een briefje van einde 1910-begin 1911 vraagt Verschaeve: ‘en is West-Vlaanderen u een gehate streek geworden, dat gij er nooit meer te zien zijt?’ Het zou inderdaad tot na 19 februari 1911 duren vooraleer het echtpaar English naar West-Vlaanderen terugkeerde om zich aan de Verwersdijk in Brugge en op het laatst in St.-Michiels te vestigen.

In maart 1913 klaagt Verschaeve dat hij geen bericht van Joe ontving: ‘gelijk vader Noë zaliger, eene raaf om mij te verkondschappen’. Hij verwacht hem op zondag, maandag, dinsdag of woensdag, maar dan moet hij naar Ardooie, waar zijn pastoor Kamiel Bruloot wordt ingehaald. Wij zien dat Verschaeve ook innig meeleeft met het gezinsleven van English. In een nieuwjaarsbriefje wenst hij het echtpaar: ‘dat God uwen hoofdwensch spoedig vervulle, en alle heil daarmede aan u kome’. Hierbij zinspeelt hij op het eerste kind dat zij verwachtten. Dit eerste kind, Lieve, werd geboren op 7-3-1912. Op 12 april 1913 wenst Verschaeve beiden en Lieveke het beste toe.

Een zeer merkwaardige episode in de relatie English-Verschaeve is zeker het portret van Verschaeve dat English in 1913 schilderde. Het berust nu in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven in Antwerpen. Reeds vroeger was English met een Verschaeve portret bezig geweest. Naar een foto maakte Verschaeve een zelfportret, dat hij aan English, die onlangs zijn vriend was geworden, opstuurde. Verschaeve die toen nog niet wist dat English geen brievenschrijver was, dacht dat het slecht getekend was omdat English niet antwoordde. English had er een ets op gemaakt, die waarschijnlijk niet in de handel kwam en waarvan hoogstens 5 afdrukken werden gemaakt. De ets werd getoond op de tentoonstelling van het vriendenviertal Joe, Jules Fonteyne, Karel Lateur en Huib Hoste, in mei 1914 in ‘De Rode Steen’ op het Jan van Eyckplein te Brugge.

[p. 233]

Het eigenlijk Verschaeveportret is in april 1913 geschilderd. Op vrijdag 4 april nodigt Verschaeve English uit om liefst in de week van 13 tot 20 april naar Alveringem te komen: ‘Dan zullen we klappen en wandelen: dan moogt gij mij schilderen, gelijk gij 't gevraagd hebt, indien gij er nog lust toe gevoelt. 'k Zal trachten een geduldig model te zijn. Kortom, gij zult hier doen wat u aanstaat’. Joe kwam inderdaad voor een drietal dagen naar Alveringem. Hij nam het schilderij, waarover hij zeer tevreden was, mee om het in Brugge af te werken. Dit schrijft Verschaeve aan A. de Groeve op 22-4-1913 en hij voegt er bij, dat Joe nog terugkeert om naar levend model alles te vervolmaken. Hij heeft hem slechts één dag toegestaan: ‘Dit stilzitten voor een vent, die u gedurig zit te bekijken, is immers een onuitstaanbaar ding’. Uit 2 brieven aan Joe (22 en 24 april) weten wij dat de afwerking op 24 april gebeurd is. Verschaeve schrijft op die dag aan Joe's vrouw, dat haar man volop aan het werk is: ‘Hij werkt gelijk de vrome christenen, tussen hoop en vrees,... Ik betaal hem met de zoetigheden, waar hij zooveel van houdt, hem door mijn meid te laten bereiden’. Tevens legt hij er de nadruk op, dat hij beiden verwacht.

Dirk Vansina schrijft dat dit Verschaeve-portret, naast de fysieke gelijkenis, eveneens psychologisch openbarend is. In dit portret ziet hij meer het ideaal dat Verschaeve nastreeft, dan zijn werkelijk wezen. Het is de jonge man, die onberoerd voor zich uitkijkt, naar het woord van Kierkegaard, die rotsenkoning, die rustig blijft tegenover de geweldig aanstromende elementen.

Intussen was er de Vlaamse Hoogeschooluitbreiding. Verschaeve zelf hield voor deze organisatie in Brugge zeker 4 voordrachten (8-15-22 en 29 okt. 1913) over Wagner en Beethoven. Daarbij verleende mevrouw English als pianiste, telkens haar medewerking.

Verschaeve wenste ook dat Joe zijn werken zou illustreren, wat hij herhaaldelijk duidelijk maakt aan zijn uitgever de Groeve. In een brief van 12-12-1912 drukt hij zijn verwondering uit over het feit dat zijn drama's Jacob en Filips van Artevelde in Brecht in vijf weken werden gedrukt en dat de uitgave van zijn Passieverhaal bij hem zo langzaam gaat. Hij voegt er de bemerking bij: ‘Of wacht gij op English?’ Het was Verschaeves wens dat niet alleen zijn Passieverhaal, maar ook zijn drama's en in het bijzonder zijn Artevelden en zijn Verbiest door English zouden verlucht worden. Hij schrijft hieromtrent op 11-1-1913: ‘Dit staat gewoonlijk zeer goed aan en Joe English is zoo een uitstekend kunstenaar’. Op 23 en 25 januari 1913 drukt hij de wens uit dat van de 3 genoemde drama's later, bij succes, een geïllustreerde uitgave komt en hij vindt het best dat English hierover eens bij hem zou komen praten. Op 4-4-1913 schrijft Verschaeve dat hij aan English gezegd heeft wat op de omslag van ‘Verbiest’ moet komen.

Van die illustraties kwam echter weinig in huis. Van 3 uitgaven van Verbiest is de omslag door Joe verlucht, maar nergens een binnenbladzijde, zoals Verschaeve verlangde. Ook in de Artevelden ontbreken de verluchtingen, hoewel op de uitgave van Philips van Artevelde bij de ‘Vlaamsche Boekenhalle’ (Kerklinga-Leuven-Leiden) te lezen staat: illustraties en band gemaakt naar tekeningen van J. English. De bedoeling was dat bij de tweede uitgave afzonderlijk ingekleefde bladen zouden toegevoegd worden. In deze uitgaven werd echter een etiket gekleefd dat ‘onze hoog begaafde tekenaar Joe English’ met ransel en geweer naar de oorlog moest trekken en aldus niet de tijd vond om de illustraties te maken.

Wat Verschaeves Passie van O.-L.-Heer J.Chr. betreft (Brugge, 1913-uitg. Kerlinga), was oorspronkelijk voorzien dat een portret van de schrijver het werk zou versieren. Maar de auteur komt er op terug: dat geen mensenportret zijn werk mag illustreren. Liever een kruisvoorstelling en bij voorkeur de Christus aan het kruis van Rubens in München. Uiteindelijk verscheen het lijdensverhaal met als titelblad een tekening van English, die de doodstrijd van Jezus in Getsemane voorstelt.

De laatste episode van hun beider betrekkingen valt in de Eerste Wereldoorlog. Toen is English geworden zoals wij hem kennen: niet alleen de kunstenaar maar tevens de man, die zijn leuze ‘Ic dien’ beleefde voor God en Volk. English kwam op 1 augustus 1914 naar het front en werd bij de ‘travailleurs’ ingedeeld. Met respect voor ieders specialisatie, zoals Jos Vinks niet zonder een tikje humor schrijft. Julien Platteau vindt hem in 1915 in Boezinge. Iets later kan Prof. Daels hem aanwerven om mee te helpen bij zijn opzoekingen naar een afweermiddel tegen de Duitse gasaanvallen. Dan neemt hij zijn intrek in het college in Veurne. Verschaeve schrijft: ‘Het

Centraal paneel van het triptiek De Mensheid op zoek. Met dit triptiek won Joe English in 1907 de Godecharles-prijs.

[p. 234]

college van Veurne was, naast de villa “Swiss Cottage”, waar juffr. Belpaire verbleef, het intellectueel centrum aan het front; daar was ook het secretariaat van het SKVH (Secretariaat van de Katholieke Vlaamsche Hoogstudenten).

English had er meer vrije tijd, kon zijn handen, opengewerkt door het kasseileggen, weer aan de kunst wijden’. Hij kon er wandelen en zal wel Verschaeve in die tijd in Alveringem in zijn kapelanij hebben bezocht.

Het jaar 1916 is gekenmerkt door drie feiten: 1. de stichting Heldenhulde op 19 augustus, 2. de stichting ‘Kunst aan den IJzer’ op 23 september, 3. het verschijnen van het Mis- en gebedenboek van den Vlaamschen soldaat.

Verschaeve spande zich in, samen met J. Verduyn en Filip de Pillecyn, om aan de Vlaams gesneuvelden een waardige begrafenis en passende grafzerk te bezorgen. Hij deed hierbij een beroep op zijn vriend Joe English. Uiteindelijk werd van enkele ontwerpen het Ierse kruis, zoals English het had uitgetekend voor Firmin Deprez behouden. Elk kruis kreeg de opwiekende blauwvoet en het heerlijk vers van Verschaeve:

Hier liggen hun lijken als zaden in 't zand,

hoop op den oogst, o Vlaanderland!

Uit dit kruisje zou de IJzertoren ontstaan, waarvan Verschaeve op zijn naamfeest 7-7-1928 de eerste steen legde. Na de dynamitering van de toren in de nacht van 15 op 16 maart 1946 verrees opnieuw het heldenhuldekruis van English tussen de stompen van de vernielde toren. Ook de nieuwe toren heeft hetzelfde silhouet.

Op 23 september 1916 werd, mede onder impuls van English op de villa ‘Swiss Cottage’ in De Panne ‘Kunst aan den IJzer’ gesticht. In het comité zetelden naast Verschaeve, juffr. Belpaire, haar vriendin Luisa Buykers, de capucijn pater Ildefons Peeters (Roeselare 1886-Ieper 1929), medestichter met juffr. Belpaire van het oorlogsblad: ‘De Belgische Standaard’, J. Rombouts, Voets, Dr. Vermeylen en de priesterkunstenaar August Nobels. English was niet op de stichting aanwezig. Hij had de handen vol op het college in Veurne met zijn tekeningen voor het SKVH en SUCW (Secrétariat des Universitaires Catholiques Wallons). Eerst vanaf 1917 zou hij ‘Swiss Cottage’ bezoeken, waar hij zich met zijn Iers karakter onwennig voelde. Begin 1917 werd hij opgenomen als lid van de ‘Section artistique de l'Armée Belge’ (mededeling Verschaeve aan de Groeve).

Het Mis- en Gebedenboek van den Vlaamschen Soldaat was opgesteld door de aalmoezeniers van Gramberen, Paul Vandermeulen en Dom Franco de Wyels. English tekende er de illustraties voor. Verschaeves gebed voor Vlaanderen werd door de censuur geschrapt en verscheen op een afzonderlijk blad met English' Lieve Vrouwe van de IJzer.

Op 31 augustus overleed Joe in Vinkem, werd op 3 september te Steenkerke begraven, in aanwezigheid van veel vooraanstaande Vlamingen. Wij weten niet of Verschaeve er was.

Maar de figuur van English werkte zo inspirerend, dat reeds in 1918 een Joe English-comité werd opgericht, waarin naast Verschaeve talrijke Vlaamse prominenten zetelden: o.a. Juliaan De Vriendt, Prof. Daels, Hugo Verriest, Emiel Hullebrouck, Stijn Streuvels, en Joris Van Severen. Doel was: een album uitgeven, een monument oprichten, in Brugge een J. English-dag te houden. De schoonste hulde werd hem gebracht op de eerste IJzerbedevaart in Steenkerke van 4 tot 6 sept. 1920. Daar werd een grafmonument onthuld, werk van Karel Lateur. Wanneer English op de IJzerbedevaart van 1932 in de krypte van de IJzertoren werd bijgezet, werd dit grafmonument ook overgebracht naast het secretariaat van de IJzerbedevaarten.

Verschaeve hield verder contact met mevrouw English-Goedemé. In zijn Kerst- en Nieuwjaarswensen 1923 nodigt hij haar uit op een meeting die in Veurne op 26 december zou doorgaan. Daarna zou een palmtak geschonken door Dr. A. Borms (nog in de gevangenis) op het graf van English in Steenkerke worden neergelegd. Verschaeve weet dat de aanwezigheid van mevrouw English zeer op prijs zou gesteld worden, maar hij wil niet aandringen: ‘Luister nu naar uw hart en ook naar uw gezondheid of welkdanige omstandigheden waarin gij op dien dag misschien verhinderd kunt zijn’. De gezondheidstoestand van mevrouw English was niet te best. Ze overleed nog geen drie jaar later op 27 juli 1926.

Het schoonste aandenken dat Verschaeve voor zijn vriend Joe naliet, is zijn: Uit het werk van Joe English (sept. 1920). Hij haalt er karaktertrekken aan die ook voor zijn kunst gelden. ‘Joe is een dichter, die de stemming niet eenvoudig doorgeeft, maar die ze helemaal in zichzelf verwerkt en zo aan ons terugschenkt. Dit komt soms het best tot uiting in zijn doorvoelde symbolen, zoals op de onvergetelijke stempelzegels. Hij is een lyrieker, die achter zijn onderwerp niet kan schuilgaan, maar die zijn ontroering uit in liefde en medelijden met de personen die hij schildert. Zijn vlaggen zijn niets anders dan ‘uitwaaiend, uitwentelend lyrisme’. Al missen zij de synthetische, mannelijke macht en de lapidaire eenheid, ‘de eenheid van haar droom, de echtheid van haar romantisme winnen toch ons hart voor haar’. Zijn ontroering is gewoonlijk van zachte aard. Getuigen daarvan: ‘O.L.V. aan den IJzer’, ‘De Grekruisigde met den Soldaat’, ‘Kerstnachtvizioen’, waaruit zijn voorliefde voor kinderen blijkt. De tekeningen behoren tot het keurigste van zijn werk: sprankelende humor. Hij kon fijn en vinnig schertsen en ondanks zijn luimige spot is er nergens bitsigheid of bitterheid.

‘Naïef en diep gelovig, vol verbeelding, vol pittigheid in de uitdrukking, zo is de Ier’.

En wanneer men er de onverschilligheid bij neemt voor al wat de wereld eert en acht, dan hebben wij een volledig portret van Joe.

Verschaeve eindigt zijn opstel met de treurnis om de zo vroege dood ‘van een der schoonste gestorven Vlamingen’. Maar ‘Schoon is de dood, die te vroeg komt’.

Aubert-Tillo van Biervliet, o.s.b.