Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 227]

Joe English, de spotprenttekenaar en zijn tijdgenoten

Een eigen plaats

Wie Joe English als ‘spotprenttekenaar’ benadert, komt vroeg of laat tot de onthutsende vaststelling dat hij eerder een lyrisch illustrator, dan een spotprenttekenaar met internationale betekenis was...

Joe English, die naar zeggen van zijn leermeester Juliaan De Vriendt, geen ‘vaardige uitvoerder’ was, wist in het kunstminnende en Vlaamsvoelende Vlaanderen, tijdens zijn studententijd naam te maken. Hij was in Leuven een geliefde figuur. Hij bewoog zich, als een koorddanser, midden de karikaturen die hij tekende en de ernst die hij beleefde. Hij was er in de ogen van de studenten een ‘lachende god’, die vlaggen voor de studentenbeweging ontwierp, waarnaar men (in dubbele betekenis) opkeek.

Hij illustreerde verschillende verhalen in Ons Volk Ontwaakt (1911).

Tijdgebonden, op een niet altijd artistiek verantwoorde manier, wist hij daarin telkens zijn ontroering, zijn liefde en zijn medelijden met de figuren die hij tekende, in zwart-wit te ‘verwoorden’.

Joe English vond in die verhalen, het leven van alle dag. Hij tekende daarin zijn dromen en zijn ontroering. Hij puurde uit elk verhaal, het meest verstilde en het locaal poëtische. Hij tekende het meisje dat, één ogenblik maar, het manneke in de maan tot in 't diepst van zijn ogen mag kijken. Hij bracht, in huiselijke taferelen, als verslaggever van zijn tijd, momentopnamen van die tijd. Met Zenen Zampe, die molenaar is, en diep in de meelzak schept. Tot op het ogenblik dat hij thuiskomt van z'n Paasbiecht, met de melding dat de pastoor hem had doen beloven de schepper drie duim in te korten. Wat bij zijn vrouw Ciska de bedenking ontlokte, dat hij er best aan deed, indien hij niet op het stroo wou liggen, hem aan de steel in te korten (ill. 1).

Deze ‘getekende’ humor, die tekenend was voor Ons Volk dat toen nog ‘ontwaakte’, zou het vandaag de dag niet meer doen.

Tijdens de stille jaren, vlak voor de eerste wereldoorlog, wist Joe English, met z'n naïeve prentkunst af en toe een glimlach te toveren, ook al zat het tegen-de-benen-schoppen er blijkbaar nooit in...

Dat ‘lichtjes schoppen’ kwam later, tijdens de eerste wereldoorlog, toen Prof. Daels hem in de gelegenheid stelde, de titelplaat van zijn brochure ‘Voor onze vrouwen’ te tekenen, die ons in bezet gebied, de in een kelder opgesloten vrouwen toonde, met daartegenover de Vlaamse IJzerjongens die de vlag van de S.K.V.H. (Secretariaat der Katholieke Vlaamse Hoogstudenten) de lucht instaken.

Joe English' medewerking aan deze brochure zou, naar later bleek, zijn ten dienste staan van de nog jonge frontbeweging enorm in de hand hebben gewerkt.

Hij zou nadien - hoe kan het anders - ook het IJzerkruis tekenen, dat in handen gekomen van een Waals vrijdenker, omwille van de tragische eenvoud die hij daarin zag, diens appreciatie kreeg. Hij verklaarde hem zelfs, dat hij in de toekomst,

Illustratie 1: Zenen Lampe, de molenaar, die te diep in z'n meelzak schept.

voor het ontwerpen van dergelijke dingen, geen toelating meer hoefde te vragen. Joe maakte daarop de sluitzegels van de S.K.V.H., mede met het ontwerp voor een grafzerk, te plaatsen op het graf van de gesneuvelde makkers, dat als ‘Heldenhuldezerk’, de geschiedenis is ingegaan... Hij begon, nadat de wedstrijd in oorlogstekeneningen op een fiasco was uitgedraaid, van de onvoldragen tekeningen degelijke impressies te maken, die uitgegeven als prentkaarten, op

Illustratie 2: Illustratie uit De Stem uit België.

[p. 228]

Illustratie 3 uit Ons Leven...

100.000 exemplaren werden verspreid en gratis ter beschikking gesteld in de leeszalen van de IJzerjongens op rust.

Hij illustreerde het ‘Mis- en Gebedenboek van de Vlaamse Soldaat’. Hij wist in het zeer bekende ‘Onze-Lieve-Vrouwke van den IJzer’, de diepte van zijn geloof te leggen. Hij wist, in de symbolische eenheid die hij voortbracht, het echt karikaturale te weren, waardoor zijn tekenwerk op een heel aparte plaats komt te staan, en moeilijk kan worden vergeleken met spotprenten die tot zijn tijd behoren.

In de tekening zonder onderschrift, die in ‘De Stem uit België’ te Londen verscheen, zien we de meneer met de sigaar, die zich als de ware Belg manifesteert, daar waar de Vlaamse IJzersoldaat, met zijn pijp en zijn geweer, als de flaminboche en de verrader wordt versleten (ill. 2).

In 1916 illustreert hij het oorlogsnummer van ‘Ons Leven Hoogstudent’, dat door De Vlaamse Boekenhalle te Leiden werd verspreid. Hij wist, met het ‘nationaal’ gevoel dat hem eigen was, en met de Vlaamse ondergrond die hem sierde, de houding van Duitsland ten aanzien van ons land, op een vandaag de dag nogal simplistisch lijkende manier te benaderen (ill. 3). Hij legde, in die spotprent, meer roze humor dan nodig was. Misschien deed hij dat wel, opdat de veelal onmondige soldaat, zijn humor zou begrijpen...

Joe English tijdgenoten

Dat de Duitse agressie in de Belgische karikatuur, naar aanleiding van het feit dat België op 2 augustus 1914 geen vrije doorgang voor zijn troepen, in hun verhoopte rush naar Frankrijk wou verlenen, op een picturaal bij momenten zeer sterke manier aan bod kwam, blijkt ondermeer uit de tekeningen van Philippe Swyncopp (1878-1949), die de Duitse soldaten laat vluchten, achternagezet door een flinke straal van Manneken Pis.

In Wilhelms invasie in Vlaanderen - een persiflage op het wandtapijt van Bayeux... - die door John Hassall ten gerieve van Studio Offices in Londen werd getekend, worden wij oog in oog gebracht met de wreedheden van de Duitse troepen en het verloop van de krijgsverrichtingen.

In ‘L'âme de la Belgique ‘1914-1918’ wordt Albert I, in de gekende Guisseppe Arcimboldostijl, onvoorstelbaar populair, op een piëdestal van verdienste gezet. Dat lokt reactie uit, ondermeer in Beieren, waar het humoristisch blad ‘Meggerdorfer-Blätter’, de populariteit van Koning Albert in Frankrijk bespreekt, onder de vorm van een ‘Vive Albert, roi de France’-karikatuur van E. Nures.

Vooral de Nederlander Louis Raemaekers (1869-1956) is niet mals voor de oorlog. Hij publiceert in Frankrijk, in La Cravache. Waar liggen onze vaders begraven, vraagt hij zich af bij de tekening, die ons een menigte vrouwen en kinderen toont, tijdens hun op zoek gaan tussen de rijen graven, naar hun echtgenoten of vaders.

Hij geeft, in een verhelderend beeld ‘De beschavende wereld’ weer, via ‘De Kultur’ die voorbij kwam, na een vrouw en een kind en enkele afgeslachte grijsaards te hebben achtergelaten. Hij brengt Leuven in beeld, via een karikatuur, waarbij hij op de gedeeltelijke verovering van de stad door de Duitsers alludeert.

De karikaturen die tijdens de eerste wereldoorlog achter het front verschijnen, zijn uitingen van een immens ongenoegen. Ze missen echter het Vlaamse accent dat men bij Joe English treft. Ze zijn meestal ingegeven door een bekommernis die de grenzen van Vlaanderen overschrijdt. Ze gaan ook verder en waarschijnlijk ook dieper. Ze bewerken de grote massa, zowel door toedoen van hun zeggingskracht, als door de universele ‘taal’, die hen eigen is.

Ook het Belgisch verweer aan de IJzer komt in tal van tekeningen ter sprake. Tijdens de tentoonstelling die in 1980, naar aanleiding van 150 jaar België, door toedoen van de A.S.L.K. werd georganiseerd, troffen we de prentkaart ‘België bezet’ uit 1915 van Joe English aan.

[p. 229]

In de buitenlandse karikatuur wordt het oorlogvoerende België op een bij momenten simplistische manier benaderd. F.H. Townsend (1868-1920) geeft een schoolvoorbeeld daarvan in Punch. Hij tekent een Belgisch kind dat de Duitse aanvaller verhindert door te trekken. In The People (Londen) wordt België (Goed gewerkt, kleintje!) door Engeland en Frankrijk gefeliciteerd. In Reynolds Newspaper (Londen) doet de Belgische haan de Duitse adelaar wijken, op tekenbevel van Frank Holland.

In Nederland, in De Notenkraker (1914) trekt Albert Hahn (1877-1918) tegen de Duitsers van leer. Hij tekent de ruïnes van Leuven, waarin we een spook zien, dat in de donkerte die het omringt, een diploma uitreikt aan een Duitse soldaat.

We zien, nà de oorlog, hoe Jacques Ochs (1883-1971), een glimlachende Duitser weergeeft in Le Soir (1921) met de woorden: ‘U herkent mich niet mehr. Ich ben bij u gekommen precies sieben jaar geleden’... We vinden Louis Raemaekers

Spotprent, stelt een fransgezind officier aan het IJzerfront voor, op sterk water gezet.

terug. We zien John Braakensiek, Jordaan en Piet Van der Hem in Nederland.

In oktober 1914 was George Van Raemdonck (1888-1966), samen met Marnix Gijsen, Magda Janssens, Jef Van Hoof e.a. in Bergen-op-Zoom aangekomen. Hij sprong er, van meetafaan als het ware, in het kader van de Nederlandse karikatuur. Hij werd door toedoen van A.M. De Jong, medewerker aan De Notenkraker, het spitse spotblad van de S.D.A.P. Hij leverde een duizeligwekkend aantal tekeningen, waarin voornamelijk het politieke verloop in Nederland werd belicht. Hij wist door toedoen van zijn prikwerk een nieuwe stoot te geven tot het doorbreken van de democratische gedachte, waardoor hij samen met Louis Raemaekers, het genre van de spotprent bekend heeft gemaakt.

George Van Raemdonck was evenwel anders dan Joe English. Zijn opmerkingsgave was scherp. Zij humor was zuiders. In de onderwerpen die hij behandelde, was er meer variatie dan er voordien in Nederland ooit was geweest.

George Van Raemdonck heeft, net als Joe English - maar dan meer afstandelijk - over de IJzer en over de eerste wereldoorlog getekend. Hij wist daarbij, met één pennetrek als het ware, het karakter van zijn slachtoffers weer te geven.

Joz De Swerts (1890-1939), die achter het front in Calais en voor het ministerie in Sainte-Adresse bij Le Havre heeft getekend, trok later de door Joe English opgenomen draad, in z'n Vlaamsdoorvoelde spotprenten door. Hij was uitbundig en hij bracht vrolijkheid. Hij ontwierp tot in 1939 alle IJzerbedevaartaffiches, ondermeer die waarmee hij ons aan Joe English herinnert ‘...waar uit zijn eigen tekening der duizenden kruisjes de schone Heldenhuldetoren is gegroeid’, aldus Clem De Landtsheer, secretaris van de v.z.w. ‘Bedevaart naar de Graven aan de IJzer’.

Globaal gezien heeft Joe English ons een niet zo overweldigende oogst bezorgd, maar hij bracht de getekende beelden van de ‘oorlogscorrespondent’, die met zijn neus op de feiten, het Vlaamse gelaat aan de IJzer zag, waaruit een hunkeren naar zelfstandigheid werd geboren.

In die optiek is Joe English in zijn spotprentkunst, in vergelijk met wat er op dit vlak rondom ons gebeurde, een goedmoedige maar waardevolle observator geweest, die door de inhoud van zijn werk, de toekomst van Vlaanderen heeft helpen bepalen.

Karel De Decker