Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 156]

Muziekleven in Brugge in de 16e eeuw

Bij de aanvang van de 16e eeuw is de muziekpraktijk in Brugge, zowel instrumentaal als vocaal, over de 200 jaar oud. Wellicht vanaf 1431, jaar waarin de meestal afwezige Gilles Binchois uit Mons cantor wordt in de grafelijke Donaaskerk, kan er sprake zijn van een Boergondiseren van deze traditie. Een hoogtepunt zal deze bereiken onder de 25 jaar lang als kanunnik aan deze kerk verbonden meester Gilles Joye (+ 1483).

De beschikbare bronnen tonen duidelijk aan dat vroeger dan deze religieuze schema's, een laïciserende muziekpraktijk - bij de stadsrecepties, joutes, carnaval, optochten, processiesgeneraal, blijde intredes - een constante was, die vanaf de 14e eeuw door de bronnen wordt bevestigd.

Zo subsidieert de stad vanaf 1318 een school voor ministres, vocalisten, instrumentisten, met in de 16de eeuw nog een eigen lokaal op het Zand, een eigen kapel aan de Speelmansrei, waar naast een ‘Duitse’ ook een ‘Vlaamse’ manier van zingen, van compositie, van begeleiding wordt gegarandeerd. Dit gebeurde ook bedoeld naar het buitenland, met in de XIVe eeuw als fraai getuigenis de cantatrix Argentina aan het hof van Aragon. Deze export van zangstemmen zal overvloedig hernemen in de 16e eeuw.

Even goed haalt de stad het Gezelschap van de Witte Beer aan (1320-1488) als organisator van recepties en tornooien. Dit vespereyden, wat zowel het oefenen voor het tornooi van de volgende dag als het avondwandelen en de eigen liefdeinstrumenten wetten betekent, heeft als basis de Brugse Eekhoutteabdij. Zo zou vanaf eind 14e eeuw tot in de gehele XVe, door gezelschappen vanden Drooghen Boome (Florentijnen, Catalanen, Genuezen), van Roosebeeckers (Hanzeaten, Engelsen), van Ruetelaers in de 16e eeuw, vanuit kloosterruimtes als deze van de Minderbroeders resp. de Carmers en de rijke Claren opgestapt worden, via de stadspleinen, ter Spinette in Rijsel, naar de Lieve Vrouwe in Aardenburg, in Beveren-Roeselare, naar St.-Lenaert in Dudzele e.a. oorden van bedevaart en ongeremd volksvermaak. Met schutters en banieren, met instrumentisten en vocalisten, met factors die vanaf 1428, 1474 via de rederijkerskamers heuse taalacademiën leiden. Dit dan ongelukkig genoeg in de volkstaal (kamer van de H. Geest, van de Weerde Drie Sanctinnen), wat dan adel, burgerij en clerus, althans te Brugge, minder aansprak. Wellicht omdat hierdoor het prieel van geheimhouding, van eigenheid, te vlot begrepen werd door het gemeen. Blijkbaar vormt hierop het Gruuthuse-liedboek (ca. 1390) de enige uitzondering. Toegeschreven aan Jan van Hulst en recentelijk ook aan Jan Moritoen bevinden zich hier 147 gezelschapsliederen, 16 minneliederen en 7 gebeden bij mekaar in een monodische overlevering, volgens P. Hooreman aanzetten tot zowel vocale als instrumentale improvisatie. Dit liedboek wil men dan graag met de Witte-Beer-society in verband brengen die in de Brugse Poortersloge, met gezang, dans en banketteren de tornooien tot 1488 afsloot.

Polyfone duidingen bleven vanaf 1350 geattesteerd voor de Donaaskerk, op dit ogenblik dus niet via een opleiding binnen een eigen cantorij; die ontstaat pas vanaf 1421, met de precisering: oefeningen in discant en contrapunt. Prof. R. Strohm brengt dit dan direct in verband met de Boergondische tactiek van hofkapel, in 1384 ‘opgericht’, die in alle steden (Kortrijk, Rijsel, Gent, Brugge...) een beroep doet op de plaatselijke infrastructuren en componisten voor de eigen noden.

Van Peter Vinderhout in Brugge bezitten we dan uit 1381 het motet Comes Flandriae/Rector creatorum als vroegst bewaard polyfoon werk. Het werd voor Lodewijk van Male ten gehore gebracht met als motief de 6 basistonen van de ‘beiaard’ van St.-Donaas. Duidelijk gaat de praktijk van musiceren hier zowel op de stadsminstrelenschool terug als op de Aretijnse traditie. Ook de Brugse Jacobkerk zal wellicht vanaf 1421 de professioneel-muzikale toer op gaan. Dit kon hier mits de ondersteuning van kapitaalkrachtige parochianen als de Portinari, de Medici, Bladelin, de Gros e.a.m. De Lieve-Vrouwekerk moest duidelijk wachten tot 1484 en haar dagelijkse polyphone Prinsessemis voor Maria van Boergondië. Het is bovendien aangewezen dat de Salvatorkerk in Brugge

Gillis Joye, kanunnik aan de Sint-Donaaskerk, door Hans Memlinc.
Clark Art Institute, Williamstown USA.

[p. 157]

Jacob Obrecht, Superius uit het Kyrië ‘Je ne demande’, uitgave Petrucci Venetië, 1503.

met de roemrijke Antoine Busnois befaamd réthoriqueur en kapelmeester van diezelfde Maria van Boergondië, vanaf 1492 officieus de polyfone toer op gaat; officieel is dit pas 1508. Sint-Gilles doet dit vanaf 1532. Voor Sint-Walburga, voor Sint-Kruis - Sint Anna is dit nog niet uit voorhanden studiemateriaal bekend.

Hoe functioneren deze structuren? De uitbouw is vrij gelijklopend voor zowat alle kerken. Een magister cantus of zangmeester heeft zorg over 4 (in St.-Donaas 6) pueri chorales, choralen, naast 6 tot 8 volwassen canters. In rijke en bisschoppelijke residenties lopen die getallen in de 16e eeuw op tot meer dan 30. Hieraan moeten naast de organist ook instrumentisten worden toegevoegd. Zij verzorgen zowel de dagelijkse misgezangen (sommige zelfs polyfoon), als zij premières brengen van muziek, eigen aan de titelkerken zelf.

Daar horen composities van missen en motetten tot de verplichte jaarlijkse taken van de zangmeester, die bovendien nog meestal met de choralen samenwoont. Is de zangmeester niet gehuwd dan komt bvb. zijn moeder bijwonen om op de kinderen te passen. Aanvang 15e eeuw waren die composities nog traditioneel Kerstmis- en Driekoningenvieringen, het verhaal van de Passieweek, naast St.-Donaas-, St.-Jacob-, Bonifacius-, en Christoffelfeestdagen. Vanaf de jaren zestig van de 15e eeuw komen daar bij: composities voor het Beïanenfeest (de wetsvernieuwing in september), het Kreupelenfeest, wanneer alle Brugse kerken in vervaarlijke optochten opstappen naar Aardenburg, en er na mekaar praktisch in competitie optreden met een nieuwe Maria-mis; het feest van de Kinderbisschop tenslotte en wellicht zovele meer. Of het openbaar worden van pret, die vroeger binnen de muren en de omtuining van het koor alleen clerici was voorbehouden. Deze laïcisering was overigens door het feestvieren in en om het Prinsenhof in Brugge vanaf Filips de Goede op gang gezet. En minstens evenveel door muzikale improvisaties als deze van Gilles Joye, wanneer hij bv. in het Kerstrepertoire zijn collegae-kanunniken aan wasmeiden vergelijkt; of zijn grappen vervolgens op de naam van zijn concubine Rosabella, die hij bij herhaling als cantus firmus gebruikte in miscomposities. Toen hij zelf, 1483, overleed moest zijn bijzetting gebeuren met de opbrengst van twee graduales, die hij bij mekaar had geschreven in 1468 als geld achter de hand. Zij zijn nu bewaard op de Brugse Seminariebibliotheek. Bovendien gaf de stad Brugge vanaf 1404 (en doorlopend vanaf 1495) subsidies aan 5 socii de musica om elke avond na de vespers te komen musiceren (vespereyden opnieuw?). Het is ook op die manier dat na de vespers in de Lieve-Vrouwekerk de lichte dames hun Decamerone aan mekaar (en aan de auteur Colard Mansion) doorvertellen.

Zo werden in de loop van de 15e eeuw, in St.-Donaas alleen, op 107 bestellingen (naast zowat 100 missen) 32 Magnif icats en 12 Te Deums in opdracht vervaardigd en uitgevoerd. Bestellers hiervan waren, naast de Boergondiërs, bv. Jac. de Bourbon en de gebroeders Jan en Boudewijn Meurijn. De executanten van zoveel fraais traden met de choralen ook privé op; zo in het cabaret Den Blinden Ezel op het Burgplein; in Sluis in 1490 voor Filips van Kleef; in Brussel in 1522 voor Margaretha van Oostenrijk; in Gent, 1539, bij het beruchte landjuweel, waar Hellinc zowel namens de Vier Melcteelen van Axel, geboorteplaats van Lupus Hellinck, als namens de Brugse Heilig-Geestkamer als zangmeester optrad. Lopen wij nu door naar de 16e eeuw en de periode van A. Willaert, dan is opmerkelijk Brugge niet meer het centrum van de aanmaak van boeken, noch van schilderkunst op paneel en perkament, van katoenen kunstwerken, zelfs niet meer van muziek. Er bestaat een toegegeven armoede en terugval ten voordele van Antwerpen. De 15e eeuw was er

De Brugse Kruispoort, met trompetters bij de Blijde Intrede van Karel V in 1515, uitgave Gilles de Gourmont, Parijs 1515.

[p. 158]

heel sterk geëindigd met na Joh. Roberti en de organist Jacob Couterman (van wie mei-chansons overgebleven zijn): Gilles Joye, Alianus de Groote, Jacob de Clibano (van wie nauwelijks iets bewaard bleef), en vooral Jacob Obrecht en Antoine Busnois. Creaties van werk van Jan Ockeghem in 1467, 1475, 1486 verhogen nog deze luister, terwijl ‘buitenlandse auteurs’, als Walter Frye voor de hallen een cantilene-motet schrijft: Salve Regina coelorum, waarop Obrecht zowel een motet als een miscomposities zal improviseren. Obrecht van wie de kapittelakten de omschrijving doctus nullique secundus arte (van de dichter uit Ferrara Gaspard Sardi) niet alleen overschrijven, doch daarna duidelijk ook op Van Eyck gaan toepassen.

Feestenmakers, na de befaamde Anteunis de Roovere uit de 15e eeuw, waren in Brugge in de 16e eeuw voldoende voorhanden. Redenen tot feesten tot 1560 eveneens, terwijl het vinden van gelden bij vreemde en eigen kooplieden, zelfs bij de common people tot 1540 evenmin een zorg was, gezien de adel geen uitschieter aan kledij, aan feest, aan sottise kon bedenken of het gemeen volgde dit binnen de kortste feeste na. Het jaarlijkse feesten- of vrijaf-repertorium besloeg niet minder dan 106 dagen (zondagen inbegrepen). Architecten van tooghen, processies-generaal, blijde intredes (1515 Karel V, 1548, 1557 Filips II, 1578 J. Rijhove, 1581 Oranje, 1584 Farnese) in de eerste plaats waren Lanceloot Blondeel en Pieter Pourbus. Makers van de volksmuziek als achtergrond en ritme ervan: Jooris Hellynck, Pieter vander Helst, Guyoot van der Riviere, de Groote Schuere, naast de geroemde en iets matiger kapelmeesters Lupus Hellinck, Jacob Clemens non Papa, Benedict Appenzellern, Jan Leunis, Andries Pevernage e.a.m.

Opmerkelijk is natuurlijk dat de nog bewaarde muziekhandschriften nauwelijks Nederlandstalige, doch met ijver laat-Boergondische teksten en themata, op de eigen teksten van Busnois na, reveleren. Busnois zelf werd overigens als lumen claritatis geciteerd. Hier moet evenwel met nadruk het volumineuze oeuvre van Ed. De Dene worden naar voor geschoven dat ‘up den voys’ van menig ps. volkslied reeksen Boergondische teksten naar het Nederlands interpreteerde. Dit bleef nog helaas zonder weerklank in het volkse repertorium. Het handschrift nr. 41 van het Brugse Stadsarchief, een tweedelig liedboek met meest in fa- en do-sleutel geschreven chansons voor Bassus-partij, dateert midden 16e eeuw. De niet anonieme zangstukken staan op naam van Clemens non Papa, Cricquillon en De Manchicourt. Het is hier duidelijk een répertoire van speellieden die namens de stad feestpartijen konden opluisteren en eventueel, wegens de anderstaligheid, in deze bedroevende, door inquisitie geteisterde periode, toch konden worden ten gehore gebracht. Er zitten echter wel titels tussen die rechtstreeks uit de 14e eeuw stammen, wat dan niet noodzakelijk betekent dat men in Brugge deze achterstand niet middels improvisatie kon overbruggen. Eerste hoofdacteur wordt nu duidelijk Lupus Hellinck, die door de fout van Tilman Susato vanaf 1546 tot op vandaag in zijn composities verward wordt met Jean Leleu uit Cambrai. Opnieuw

Keizer Karel met o.a. drie musici.
Miniatuur uit ‘La Tryumphante entrée... de Mons.
Charles... en sa ville de Bruges’ door Remi du Pays (1515).
Österreichisches Nationalbibliothek, Wenen.

zegt dit niks over de roem of niet van één van beiden, gezien in die andere Brugse codex, het hs. Cambrai 124 uit de Brugse Jacobkerk, Hellinck met 1 compositie (Virgo Mater Salvatoris) voorkomt, en nadrukkelijk noster hellinc is genoteerd, J. Lupi alias Leleu met 8 nrs., o.m. de mis Gaude Barbara. Keren we echter naar Hellinck terug. Reeds vanaf 1532 in Lyon gedrukt zal na zijn dood in 1544 in Wittenberg een verzameling van 11 vierstemmige evangelische liedmelodieën van zijn hand verschijnen, daaronder o.m. Ein Feste Burg. Ook de Brugse kapelmeester Arnold (von) Brück zal om diezelfde tijd bij Ferdinand I Lutherse psalmen componeren, terwijl Clemens non Papa in zijn 158 driestemmige Psalmzettingen uit 1556-57 de zaak van de reformatie op een heugelijke, doch onverwachte wijze bleek te hebben kunnen dienen. Van Hellinck, princeps omnium musicorum, bleven daarnaast een zeer klein getal Nederlandstalige produkties bekend: een Nieuwe Almanack ende pronosticatie of een joke

[p. 159]

op de astrologie, naast liefdeszangen als Janne moye, al, claer en Comst alle uut by twee; belangrijker werden een reeks drie- en vijfstemmige motetten vanaf 1545 in Augsburg, 1551 in Antwerpen uitgegeven. Clemens zal vanaf 1538 bij Attaignant en Jullet in Parijs naast zijn psalmliederen boven de 250 motetten laten publiceren en een 15-tal missen. In Brugge bleef hij blijkbaar het best bekend vanwege zijn Franstalige, - hijzelf uit Zeeland afkomstig - meer luchtige, verhalende teksten. Blijkbaar wist men zijn composities heel snel te ontdekken, omdat ze binnen de eigen-heid een echo vonden? En voor het bredere publiek niet direct te begrijpen? Of gewoonweg vanwege het dwars op de tijd ingaan, wat volkskunde in veel gevallen ook is? In elk geval komen we meteen op een keur van teksten, als het prachtige Bassuslied (fol. 22v-23 van het Brugse hs. 41), antwoord op een klacht van de minnaar:

Le coeur, le corps, le sens, l'entendement,
si je les aij, certe, ce n'est a tort;
Car tu sces bien aussi pareillement
que tienne suis, d'ung voloir et accord;
Dont, puisque suis embarquié en bon port,
le mutuel, mon amij, ie te donne,
te promettant que iusque à la fin
je ne désire aijmer aultre personne.

Adriaan Willaert, motet voor het H. Bloed te Brugge, 1556.

De Fol. 24v: een exquis poëem van desolaatheid, met binnenrijm:

Vivre ne puis sur terre car mort suis à demij
Pluijsseurs me font la guerre sans avoir deservij
Mon coeur au corps me serre tant suis remplie d'ennuije.
O Mort venez, moij querre, sans moi prendre à mercchij.

Opnieuw Clemens non Papa, fol. 33v, in een vrij vlot verhaal:

Ung bon ouvrier du joli bas mestier
allait ung iour devant l'huijs de s'amij,
qui ella, quielle, commenchoit à crier:
ouvres-moij l'huijs, moij compagnie,
et hardiment, corps à corps, frappes fort,
mon con est despechie.
Garde qu'il ne quiesche, tenes-le fort.

Zoveel pikante realiteit in een tekst die alleen visueel, nauwelijks ritme is, bij een auteur van schitterende psalmliederen! Heel duidelijk is dergelijke gebruiksmuziek niet profanerend bedoeld en binnen de structuren van de volwassen kerkkoren ontstaan en uitgevoerd op snipperdagen. In tegenstelling tot renaissanceteksten die afstandelijker, want met vreemde helden, hun verhaal stoffeerden. Opvallend is verder dat binnen het klerikale milieu de zangmeesters van St.-Donaas en O.-L.-Vrouw vrij vlot onderling werden verwisseld. De snelle gang van de zangmeesters in de overige kerken is heel opvallend. Zelfs Sint-Jacob kon noch B. Appenzellern, noch A. Pevernage, noch Jan Leunis, bijgenoemd Apolloon, wat zin voor orde, maat en harmonie inhoudt, blijvend binden. Een aantal gewezen zangmeesters of cantors van keizerlijke of koninklijke kapellen (Cornelis de Hondt, Gerard Thol, de gebroeders Flamme, Nic. Deeloos...) kunnen wel als kanunniken een fraaie levensavond in Brugge slijten. Of deze kerken hiervoor muzikale tegenprestaties kregen is niet bekend. Wellicht was er teveel traditie en teveel aandacht van boven af. Voor Sint-Donaas is het opvallend dat reeds in 1559 Petrus Wildeman in zes banden een inventaris maakt van wat de 16e eeuw aan polyfonie had overgeleverd. Pieter Maessens, Michael de Bock, Adriaen van Cauwenhove komen in 1553, 1561, 1568, het kruim van de Brugse zangers ophalen naar keizerlijke residenties in Wenen, naar Madrid e.a.m. In 1563 stopt in elke Brugse kerk de aanwerving van cantores, wegens geldgebrek. Duidelijk is de ontvangst van Adriaen Willaert in 1556 en de compositie van zijn motet op het H. Bloed: Laus tibi sacra rubens, een humanistische tekst van de secretaris van de Donaaskerk Stefaan Comes, een laaste muzikaal wapenfeit voor Brugge geworden.

Alfons Dewitte