Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 152]

Muziekleven in Venetië in de 16e eeuw

Venetië is op verschillende gebieden steeds een buitenbeentje geweest ten opzichte van de rest van Italië. In tegenstelling tot andere Italiaanse steden kan het niet bogen op een Romeinse stichting. Als lagunestad ontwikkelt het zich geleidelijkaan sinds de vroege middeleeuwen, en zijn economische basis zoekt het in de overzeese handel met Oost en Zuid. Gevolg hiervan is dat Arabische en Byzantijnse culturele invloeden overgenomen worden in de handelsstad. Bepaalde esthetische idealen uit Byzantium zijn de voorliefde voor uitwendige glitter en praal, gecombineerd met een zin voor het detail. De onafhankelijkheidsdrang van de Venetiaan spreekt uit de godsdienstige en politieke situatie. Hij noemt zich devoot maar laat zich niet doen door dictaten uit Rome. Bepaalde kloosterorden worden zelfs geweerd. Op politiek gebied is de Doge trouwens slechts een tijdelijke bestuurder van de Republiek. Zeer duidelijk is eveneens de enge band tussen Kerk en Staat in de persoon van de Doge.

Voorgeschiedenis

Een echte internationale bloei van het muziekleven kent Venetië niet in de middeleeuwen. Vanaf de vijftiende eeuw verbetert de situatie en vooral vanaf de zestiende eeuw wordt de Dogenstad een muzikale cosmopoliet. Er duiken namen op als Willaert, de Rore, Gabrieli en in latere tijden Monteverdi en Vivaldi.

Dat Venetië, in vergelijking met andere steden uit Noord-Italië, geen belangrijk muziekcentrum is in die vroege periode heeft waarschijnlijk te maken met het kiesstelsel voor openbare ambten. Geen enkele familie overheerst daardoor de andere en niemand kan zich de luxe permitteren zeer overvloedig te meceneren. Bovendien blijkt men meer interesse te hebben om collectief manifestaties te organiseren.

Enkele losse feiten mogen volstaan om de vroege muziekgeschiedenis te illustreren. In 826 (of 828) komt er een Venetiaans priester, Georgius, naar Aken om er een waterorgel (organum hydraulicum) te maken. Dit duidt op een merkbare invloed uit het Oosten, met name uit Byzantium, vanwaar dit instrument afkomstig is. Er kan ook gewezen worden op het bestaan van liturgische drama's en processies, als lofbetuigingen van de Doge aan Maria (1267). Ofschoon lang niet zo bloeiend als het muziekleven in de omliggende steden, zijn er vanaf het trecento meer gegevens voorhanden. Het belang van de Doge blijkt maar al te zeer uit enkele motetten die voor hem worden gecomponeerd. Als meest belangrijke componisten, die weliswaar niet in Venetië verblijven, vermelden we Marchetto da Padova, Francesco Landini (?) en de Luikenaar Johannes Ciconia. Iets later (1423) schrijft Hugo de Lantins eveneens een gelegenheidscompositie voor een Doge. Vanaf de vroege veertiende eeuw zijn bovendien alle organisten van San Marco bekend.

De vijftiende eeuw biedt een zekere vooruitgang. Vanaf het begin van deze eeuw worden onder andere Vicenza en Padua een deel van de Republiek en krijgt Venetië een grotere centrumpositie. Na 1403 is er zeker een zangkapel aan de San Marco, maar in vergelijking met Firenze en andere Noorditaliaanse steden zijn de meeste musici uit de streek afkomstig en is er een opmerkelijk geringe aanwezigheid van muzikanten uit de Nederlanden.

De wereldlijke en volkse muziek biedt een vrij karakteristieke aanblik. Een van de procuratoren (bestuurders van San Marco), L. Giustiniani, schreef talrijke strambotti en canzonetten met improvisatorische inslag. Het meest bekend is waarschijnlijk zijn Ballata ‘O rosa bella’, nadien nog getoonzet door J. Ciconia, J. Dunstable, J. Ockeghem en J. Tinctoris. Verder zijn er de geestelijke lauden met volkse kenmerken te vermelden en naar het einde van de vijftiende eeuw toe de frottola's. Muziekdrukker Petrucci besteedt trouwens ruime aandacht aan genoemde genres door diverse publikaties in het begin van de zestiende eeuw.

San Marco

De San Marco-kerk, vanaf 1520 basiliek, was de privékapel van de Doge en ze werd bestuurd door de procuratoren. De kerk van San Pietro di Castello was kathedraal en slechts in de negentiende eeuw nam San Marco die functie over. Het hele muzikale leven spitste zich toe op de San Marco en zij vormde hét voorbeeld voor de andere kerken van de verschillende parochies en kloosterorden.

1. Zangerscapella - Zoals gezegd is er zeker vanaf 1403 een zangkapel: acht knapen (pueri) worden dan aangesteld om onder leiding van de zangmeester (magister cantus), Antonio Romano, voor de muziekuitvoeringen te zorgen tijdens de erediensten. Tegen het einde van de vijftiende eeuw duikt onder andere een zekere Pietro de Fossis als zangmeester op, die waarschijnlijk van Vlaamse afkomst is. Nadien vervullen o.a. Willaert en de Rore deze functie. Tijdens de zestiende eeuw groeit het koor uit tot een twintigtal zangers. Hun aanwezigheid wordt stipt bijgehouden door de ‘appuntadore’ en afwezigheid houdt uiteraard een verlies van loon in.

2. Organisten - Reeds vanaf de veertiende eeuw is er sprake van een groot en van een klein orgel. Het grote staat in de linker galerij, het kleine in de rechter. In 1489 bouwt Fra Urbano een groot orgel met zeven registers en in 1558 adviseren organisten-componisten Merulo en Padovano, V. Colombo bij de bouw van een nieuw instrument. Het tweede instrument bezit slechts vier registers en in 1595 herbouwt Colombo het orgel volgens de instructies van G. Gabrieli. Naast die twee hoofdinstrumenten is er vanaf circa 1579 nog een verplaatsbaar kamerorgel voorhanden. Als belangrijkste organisten duiken bekende componisten op als J. Buus, C. Merulo en de twee Gabrieli's. Er kan opgemerkt worden dat de architectuur van de San Marco heel wat beperkingen inhield voor de orgelbouw. Te grote instrumenten, met te hoge en een teveel aan pijpen zouden volgens kunstenaar Sansovino (16de eeuw) de lichtinval verminderen. Vandaar dat Johann Mattheson in 1739 schrijft verbaasd te zijn dat het eerste orgel slechts één manuaal bezit met maar negen registers. Als pluspunt van de architectuur is echter te vermelden dat het

[p. 153]

‘Processie op het San Marcoplein’ (1496) van Gentile Bellini. Accademia, Venetië.

Idem. Detail uit bovenstaand schilderij (vooraan links) met zangers en musici (luit, vedel en harp). Uiterst rechts op het schilderij zijn ook trompettisten merkbaar.

bestaan van de tribunes mogelijkheden schiep voor de meerkorigheid.

3. Andere instrumenten - Heel waarschijnlijk is het aandeel van instrumenten in de kerkmuziek vrij aanzienlijk geweest. Vooral op de talrijke zon- en feestdagen deed men een beroep op diverse instrumentisten. Vanaf 1568 is er zelfs een vast instrumentaal ensemble. ‘Maestro de concerti’, Girolamo Dalla Casa voert dan, samen met twee broers en enkele anderen, canzoni uit op de orgeltribunes. Dalla Casa wordt nadien opgevolgd door zinkspeler G. Bassano. In de jaren tachtig bestaat het ensemble uit een zestal spelers, doch bij speciale gelegenheden kon het gebeuren dat een twintigal instrumentisten voorhanden waren en een dertigtal zangers. Naast louter instrumentale werken speelden de instrumenten ook vaak in combinatie met het koor.

4. Evolutie van het muziekleven - Rond 1500 geeft men de voorkeur aan musici van eigen bodem. Beetje bij beetje verandert deze situatie echter ten gunste van een muziekpraktijk met internationale allures. Vooral de aanstelling van de Vlaming Adriaan Willaert in 1527 tot maestro di capella is een goede zet. Als componist kan hij de overheid overtuigen om de muziekkapel uit te breiden. Verder vormt hij de basis van één van de vroege centra van de madrigaalcompositie en stimuleert hij het privé-muziekleven in academies en huiselijke kringen. Bovendien vestigt hij een school van instrumentale composities via zijn ricercare's. Samen met zijn collega's en leerlingen maakt hij van Venetië een muziekcentrum van wereldniveau.

Na het overlijden van Willaert in 1562 volgt een andere Vlaming, Cipriaan de Rore, hem als maestro di capella op. Hij verlaat deze post al in 1566 en wordt opgevolgd door een andere leerling van Willaert, de theoreticus en componist G. Zarlino. In 1558 publiceert hij zijn wereldberoemd tractaat Istitutioni Harmoniche. Tot aan zijn dood in 1590 blijft deze

[p. 154]

Binnenzicht in de San Marcobasiliek.

franciscaner monnik zangmeester van San Marco. Als componist was hij minder bekend, maar hij reorganiseerde de capella degelijk. Bovendien overtuigde hij een aantal jonge musici om in dienst te treden. Dat waren o.a. de organisten C. Merulo en A. Gabrieli, en virtuozen als Dalla Casa en Bassano die lid waren van het permanente instrumentaal ensemble. Dit bracht met zich mee dat vooral bij plechtigheden de meerkorigheid (cori spezzati) zich blijvend kon ontwikkelen. Hierbij werden de verschillende groepen van de uitvoerders verdeeld over de tribunes. Dit gebruik maken van de ruimte zal de Venetiaanse kerkmuziek sterk beïnvloeden.

In de loop van de jaren 1580 is er echter een duidelijke terugval waar te nemen. Merulo vertrekt naar Parma, waar het salaris aantrek kelijker is, en A. Gabrieli overlijdt in 1586. De internationaal meest bekende organist naast G. Gabrieli (neef van A. Gabrieli) is G. Guani, die echter slechts drie jaar zal blijven. Daarna geeft men de voorkeur aan locale en minder bekende organisten. Als componist en leermeester weet G. Gabrieli, die tot aan zijn dood in 1612 organist blijft, tal van leerlingen op te leiden, waaronder de Deen Borchgrevinck en de Duitser Schütz. Typerend is ook dat de meerkorigheid in Duitsland en Oostenrijk nog vrij lang blijft bestaan.

Als Zarlino in 1590 overlijdt, volgt een lid van het koor, B. Donato hem op. In 1603 wordt hij op zijn beurt opgevolgd door G. Croce. De stijl blijft vrij conservatief tijdens deze periode, maar Monteverdi, die als zangmeester in 1612 naar Venetië komt en zangers als A. Grandi en F. Cavalli, geven aan het Venetiaanse muziekleven een nieuwe impuls.

Andere muzikale centra

1. Parochie- en kloosterkerken - Uit verschillende getuigenissen blijkt dat ook naast San Marco er een muziekleven floreerde in de talrijke kerken van de Venetiaanse Republiek. Er is echter minder over geweten. Waarschijnlijk was de basiliek het lichtend voorbeeld voor de muzikale praxis in de omliggende kerken. Thomas Coryat, een Engels reiziger, beweert in zijn Coryat's Crudities van 1611 dat er in Venetië niet minder dan ‘143 paire of organs’ waren tegen het einde van de zestiende eeuw. Als belangrijkste kloosterkerken vermelden we slechts de Santa Maria Gloriosa de Frari, de SS. Giovanni e Paolo en de San Salvador.

2. Scuole Grande - Deze broederschappen, hebben ondanks hun misleidende naam niets met een ‘school’ te maken. Vanaf 1260 ontstonden er zes zulke broederschappen. Het waren verenigingen van kooplieden die via giften en legaten zeer aanzienlijke inkomsten hadden. Deze corporaties besteedden dit geld onder meer aan armenzorg, aan de verzorging van de eredienst, aan het onderhoud, het verbouwen en decoreren van hun gebouwen en aan deelname in processies. Coryat vermeldt dat in vergelijking met de ‘companies’ van Londen, de ‘halls’ van de broederschappen in Venetië niet aangewend werden voor ontspannende banketten, maar wel voor devotie en religie: ‘... to laud and praise God and his Saints with Psalmes, Hymnes, spirituall song and melodious musicke upon certaine daies dedicated until Saintes...’

Muziek en dans in de Venetiaanse hogere kringen. De statige pavane (rechts) wordt verstoord door binnenkomend vrolijker gezelschap (links).

[p. 155]

De belangrijkste broederschap is ongetwijfeld die van San Rocco. Deze patroon, die in 1372 in een Franse gevangenis stierf, was beschermheilige tegen de pest. In 1485 zou zijn gebeente naar Venetië overgebracht zijn. In ieder geval was deze heilige zeer geliefd in Venetië, mogelijk omdat deze havenstad, omwille van haar uitgebreide handelscontacten, meer nog dan andere steden onderhevig was aan besmettelijke ziekten.

De aanzienlijke rijkdom van deze broederschap weerspiegelde zich ook in de muziek. Vrijwel vanaf de stichting in de vijftiende eeuw waren er vier zangers aangesteld, die op belangrijke dagen muziek moesten brengen. In 1521 duikt er een groep van vier instrumentisten op. In 1531 blijkt het dat zij vooral zachte instrumenten als luit en harp bespelen. Zeker vanaf 1538 is er een organist. In de loop van de jaren zullen onder andere G. Gabrieli, Grillo en Picchi dit ambt aanvaarden. Naarmate de broederschap aan belang wint, worden de taken, het loon en de status van de musici aanzienlijker. In de jaren 1550 worden de zangers opgenomen als leden van de broederschap, wordt het aantal instrumentisten opgevoerd tot zes en schaffen de broeders zich een groter orgel aan. In 1578 is de Scuola zo belangrijk dat ze een officieel bezoek van de Doge krijgt. Uiteraard was het feest van San Rocco een echt festival, waar talrijke musici, vooral uit San Marco, aan meewerkten.

3. Academies en private huizen - In een meer beperkte kring werden vaak concerten gegeven, zowel door vreemde musici als door Venetiaanse. De voorkeur hierbij ging uit naar meer ‘huiselijke’ bezettingen met luit, klavier, zang, gamba, enz... Een van de vaste centra was Cà Zantani, waar rond 1560 geregeld de beste zangers en instrumentisten samenkwamen zoals del Pestrino, Parabosco, Padovano, Merulo, e.a. Vaak verplaatste het huiselijk musiceren van adel en burgerij zich tijdens de zomer naar het water. Op gondels werd deze vorm van zelfmusiceren dan verdergezet.

4. Muziek voor dans, processie en openluchtmanifestaties - Talrijk zijn de uitvoeringen van dansen tijdens feesten en bals. Ook bij Commedia dell'arte-voorstellingen op straten en pleinen had de muziek haar aandeel. Indrukwekkend waren eveneens de talrijke processies en ceremoniën, waaraan verschillende broederschappen en kerken deelnamen. Naast de uitvoeringen door de respectievelijke muziekkapellen, waren ook de piffari van de partij. Verder waren er tenminste nog zes onafhankelijke gezelschappen van piffari voor elk van de zes Scuole. Deze typisch Noorditaliaanse blazersgroepen bestonden meestal uit een zestal uitvoerders. Behalve tijdens processies, waarvan er enkele per boot op het Canale Grande plaats hadden, speelden deze piffari nog vrij vaak. Zo weten we dat de piffari van de Doge dagelijks een concert van een uur verzorgden op de Piazza.

5. Internationaal centrum van muziekdrukkunst - Tenslotte moet zeker de muziekdrukkunst van Venetië nog vermeld worden, waardoor een internationale muziekhandel ontstond. Grondlegger is Petrucci, die in 1501 zijn Harnice Musices Odhecaton publiceert. Opvallend hierin is het grote aandeel

‘Commici dell'arte op het San Marcoplein, gravure door Giacomo Franco, tweede helft 16de eeuw.

van werken van componisten uit de Nederlanden. In totaal publiceert Petrucci een zestigtal drukken met een uitgesproken Europees karakter. Bovendien bevatten ze vrijwel alle grote genres van deze periode. Tot de tweede generatie drukkers behoren de Fransman A. Gardano en zijn tegenhanger Scotto. Rond het midden van de zestiende eeuw domineert Venetië de hele Italiaanse muziekdrukkunst en zelfs de muziekhandel op wereldniveau. Uiteraard leidt dit ertoe dat tal van componisten de Dogenstad bezoeken en bevordert dit het internationaal karakter van het bloeiend muziekleven in deze stad.

Eugeen Schreurs