Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 34

[p. 43]

In en om de kunst

Een monument voor ere-deken Andre Demedts

Voor de ‘cultuurgeschiedenis’ van de Nederlanden en in het bijzonder die van Vlaanderen sedert de negentiende eeuw heeft West-Vlaanderen een uitzonderlijk-rijke bijdrage geleverd. Zeer groot is daarvoor het aandeel van zijn kunstenaars, ook zijn literatoren, die altijd méér zijn geweest dan ‘dichters’ en ‘schrijvers’: Gezelle, Verriest, Rodenbach, Streuvels, Demedts, het zijn en blijven grote, belangrijke namen, ieder van hen anders, maar allen bezielende getuigen van de eigenste volksaard, echte levenwekkers. Hun werk blijft een kostbare erfenis.

Bij passende gelegenheden heeft ons tijdschrift deze ‘erflaters van onze beschaving’ herdacht of hen gehuldigd. Onder de vele publikaties, gewijd aan de auteur André Demedts, neemt een Vlaanderen-nummer (jg. 25, sept.-okt. 1976 - nr. 154 - samensteller: Remi van de Moortel) door de verscheidenheid van de bijdragen een eervolle plaats in: het was een waardige hulde bij de zeventigste verjaardag van een ‘ere-deken’. Tot die bijdragen behoorden o.a. een artikel van de hand van Anton van Wilderode, die reeds in 1965 een essay over André Demedts had geschreven voor de reeks ‘Ontmoetingen’, en een van Rudolf van de Perre over ‘De “andere” Demedts’; in een kort bestek, aan de hand van drie gedichten, werd daarin dat ‘andere’ in de evolutie van de mens en kunstenaar Demedts geschetst: ‘Leven is niet meer een optornen tegen, maar een berustend en sereen aanvaarden’ (blz. 266).

In december 1980 werd dezelfde Rudolf van de Perre gevraagd een boek te schrijven over André Demedts; drie jaar later, ‘Kerstmis 1983’, was het geschreven; einde 1984 was het boek in de handel, een volumineuze prachtuitgave: het resultaat van drie jaren lectuur, studie en overweging werd in een ‘feestelijke vorm’ aan de lezer aangeboden.

De tekst loopt op de meeste bladzijden over twee kolommen en is rijkelijk opgeluisterd met erbij horende illustraties die voor zichzelf spreken. Gedrukt met sierlijke letter, in een fraaie lay-out is het een luchtig geheel geworden, dat aangenaam leest.

Een eerste deel geeft een overzicht van ‘Leven en Werk’ (blz. 9-13). Om het essentiële belang dat ze voor leven en werk van de auteur hebben, krijgen streek en voorouders eerst de aandacht. Dan volgt een eerder zakelijke schets van een merkwaardige opgang: na zijn kinderjaren (1906-1921) eerst landbouwer en schrijver (1921-1937), dan dank zij voortgezette zelfstudie leraar (1937-1949), daarna directeur van radio-omroep West-Vlaanderen (1949-1971), sindsdien de ‘rust van de schemeravond’. Het is de schets van een leven in een klein deel van Zuid-West-Vlaanderen, een leven dat zich welbewust in dienst van zijn gemeenschap stelt, dat door zijn aanwezigheid, zijn voorbeeld en zijn woord een culturele activiteit wekte in eigen streek en weerklank vond in verre Vlaamse hoeken. Zo blijkt duidelijk hoezeer Demedts, door zijn verbondenheid met en trouw aan geslacht en volk een waarachtige ‘levenwekker’ werd en een symbool van Vlaamse fierheid en levenskracht. Tegelijk met de ‘feitelijke’ levensgang wordt ook de geestelijke evolutie van André Demedts uitgetekend zoals die zich manifesteert in zijn doen en in zijn literair werk: van een zwaarmoedig ‘lijden aan het leven’ in opstandig vragen en zoeken, naar een berustend aanvaarden van het schakel-zijn in de reeks der geslachten; het is een gelouterd geloof, als geschenk overgeërfd maar dan moeizaam bevochten, verdiept en verhelderd, het geloof dat ‘geluk voor iedereen’ werkelijkheid zal worden, ooit nog hier beneden, zeker bij het afsluiten van het leven in een samenzijn met de generaties die voorafgingen én komen zullen, in een eeuwigheid van nog niet te vermoeden, want boven-menselijke geluksstaat. In de slotbladzijden van dit deel, bij de beschouwingen gewijd aan het André Demedts-huis, klinkt de bewogenheid op, sterk ook door de ontroerende citaten uit het werk van Demedts zelf.

De drie volgende delen zijn gewijd aan het werk: de poëzie (blz. 117-158), het proza (blz. 161-349), dan essay en monografie (blz. 351-402). Alleen de in boekvorm verschenen werken komen hier ter sprake, de talloze ongebundelde bijdragen en kritieken, toespraken en voordrachten bleven buiten beschouwing. Elk werk wordt onder de loep genomen en door de chronologische behandeling wordt de groei, de evolutie duidelijk, mede dank zij goed-gekozen citaten uit of over elk boek. Dat aan het proza de

Sepiatekening van Harold van de Perre, 1984.

meeste bladzijden zijn gewijd is vanzelfsprekend: in het oeuvre van Demedts nemen de romans en de novellenbundels de grootste plaats in en bovendien deelt Demedts de opvatting van zijn vader, die ‘verduidelijkte dat de roman de volledigste van alle letterkundige voortbrengselen is’ (geciteerd blz. 161). Aan de hand van de romans en novellen wordt het uitvoerigst de geestelijke ontwikkeling van de auteur ontleed: in vier grote fasen (ten dele op voorgang van Van Wilderode) worden de werken behandeld, onder de samenvattende karakteristieken ‘het onvatbare geluk (1933-1944)’, ‘kringloop om het geluk (1945-1951)’, ‘het voorwaardelijke geluk (1951-1969)’ en ten slotte ‘Geluk voor iedereen (vanaf 1970)’. Aldus is het verloop van Demedts' levenslange zoektocht naar het geluk klaar afgelijnd, inderdaad ‘beschreven’. Na de eerste periode worden, als ‘intermezzo’, de jeugdboeken, verschenen onder het pseudoniem Koen Lisarde, behandeld, na de tweede ook de toneelstukken; telkens blijkt dat ook die werken mede een begeleidende schakel vormen in het geheel. Bij de behandeling van de poëzie vindt men dezelfde evolutie, vooruitwijzend naar de weerspiegeling ervan in het proza, en het deel over ‘essay en monografie’ verwijst er voortdurend naar: de éénheid van het ganse oeuvre kon niet duidelijker aangetoond worden. Van de Perre is hier een kundige gids: sober en klaar in de samenvattingen, trefzeker in het aanwijzen van de hoofdelementen, helder in het uiteenzetten van de compositorische gegevens en van de samenhang. Wat in de levensschets (eerste deel) in zijn grote trekken was gegeven, wordt in deze drie hoofdstukken uitvoerig, met onvermoeide speurzin en nauwgezette formuleringskracht verhaald, beschreven en in zijn samenhang en gestage groei aangewezen. Boeiend zijn

[p. 44]

deze ontledingen - wat door hun veelheid op zichzelf al bewondering afdwingt -; de lezer voelt hoezeer de auteur vertrouwd is met geest en werk van Demedts, hoezeer hij gelooft en bewondert, zonder dat enige exclamatie of lyriek de overtuigingskracht hindert of verstoort.

Het laatste deel kreeg als titel mee het wel nuchtere ‘Tot slot’ (blz. 407-424). Drie korte schetsen behandelen achtereenvolgens ‘de esthetica van André Demedts’ (blz. 407-411), ‘de problematiek van het geluk’ (blz. 413-416), hoofdbekommernis van Demedts en hoofdthema, en ‘geloof, lijden en offer’ (blz. 417-422), in deze thematiek de essentiële voorwaarden tot geluk. Hier vat de auteur de ‘resultaten’ van al wat voorafgaat samen, in een boeiend betoog over de kern van Demedts' werk, leven en streven, dat ‘raakt de diepste vezels van de universele menselijkheid’ (slotzin, blz. 422).

Kwam de lezer, na de informatieve inzet, een vertelling haast, in de ban van de artistieke ontleding, een door haar systematiek steeds dieper gaande uiteenzetting, dan dekt de ‘nuchtere’ slot-titel een verrassing: dit is een essay op zichzelf.

Volgt dan nog een ‘bioskopie’ (blz. 418-476): een foto-album, beginnend met het voorgeslacht en eindigend met tekeningen en portretten van Demedts en de ‘kerk van Sint-Baafs-Vyve, het eigenlijke geboortedorp’ van de auteur, waarmee de ring weer rond is. Het hele boek is reeds doorzaaid met passende illustraties bij de teksten; hier wordt het een portrettengalerij, waarbij de ‘lezer’ een mediterend ‘kijker’ wordt.

Een summiere bibliografie van de 74 in boekvorm verschenen werken van André Demedts, een even beknopte bibliografie van publikaties over hem en een opsomming van negen ‘literaire prijzen’ - waaraan welke-staatsprijs-dan-ook nog steeds onbegrijpelijkerwijze ontbreekt! - besluiten het monumentale werk.

‘Monumentaal’ is inderdaad het enige passende woord. ‘Ofschoon deze monografie geen strikt wetenschappelijk karakter beoogt’, schrijf Van de Perre ergens (blz. 140), een typerende uitspraak van bescheidenheid. Ze is in zoverre juist, dat b.v. geen systematisch onderzoek werd verricht van de in de verschillende drukken aangebrachte wijzigingen, die zo kenschetsend kunnen zijn voor een evolutie, of een doorgedreven ontleding van de verschillende bijkomende themata (als b.v. de natuurelementen, de erotiek, enz.). Toch is wat hier geboden wordt het resultaat van een zo grondig, omzichtig-zoekend, verbanden-leggend speuren, dat ‘wetenschappelijkheid’ in de onmiddellijke buurt is, dank zij de objectiviteit in het peilen naar de diepe gronden en de constanten in het literaire oeuvre van een auteur. Het is een fundamenteel werk, onmisbaar voor alle verdere Demedts-studie. En voor de schrijver Van de Perre moet het een geluk-schenkende onderzoekingstocht zijn geweest. Dat kan ook blijken uit de vele citaten: de lezer komt in de

Het A. Demedts-huis te St.-Baafs-Vijve.

ban van de talrijke uitspraken, waarvan de meeste als motto kunnen gebruikt worden en die Van de Perre ook als zodanig en als samenvattende karakteristieken bij elk deel en onderdeel van zijn studie heeft geciteerd.

Dit is een ‘inleidend’ en een ‘uitnodigend’ boek: wie het leest voelt de behoefte de werken van Demedts (opnieuw) ter hand te nemen, te (her)lezen, om met een vernieuwd inzicht te luisteren naar een groot auteur. Dat biedt dan de mogelijkheid te verkeren in het gezelschap van één van de ‘schone mensen’, over wie André Demedts reeds in 1946 schreef: ‘Zij zullen zich de schoonste ontdekking van de mens, een zielvolle glimlach eigen maken en zo leven, dat het voor iedereen een vreugde wordt met hen om te gaan’ (door RvdP geciteerd op blz. 370).

A. Keersmaekers

Rudolf van de Perre, André Demedts. Stichting Mercator-Plantijn, Antwerpen, 300 x 245 mm, geb., ill., 488 blz. - 2500 Bfr.

Verkrijgbaar bij de uitgever: Ploegstraat 25, 2018 Antwerpen en in de boekhandel.

Poëzie en klank in en uit Heidelberg

Op verschillende manieren kan men het beroemde Schloss boven Heidelberg - of wat er van overblijft - bereiken. Keurvorst Carl-Theodor reed er met zijn praalkoets naar toe; wij kunnen het met het kabeltreintje doen, met de wagen, of, best nog, te voet zodat het panorama van de stad in de vallei zich geleidelijk tussen het groen, voor onze ogen openvouwt. Nog vóór we het kasteelcomplex betreden lezen we op een gedenkplaat dat de reeds vergrijsde Goethe hier in de jaren 1814-'15 zijn gelukkige ontmoetingen had met Marianne von Willemer, de jonge kunstzinnige vrouw van een koopman uit Frankfurt. Hier bloeiden enkele van de mooiste gedichten uit de West-Östlicher Divan, waarvan sommige strofen ook door Marianne werden geconcipieerd en die verzameld zijn in het Buch Suleika, kernbundel van de Divan. De strofe op de muur is van haar:

Nimmer wil ich dich verlieren!
Liebe gibt der Liebe Kraft.
Magst du meine Jugend zieren
Mit gewaltiger Leidenschaft.

Rechts in de voortuin staat de Gingo bilobaboom - is het dezelfde? - die het stuk Dieses Baums Blatt ingaf en waarvan Goethe een blad als afscheid aan Marianne reikte omdat het symbolisch door zijn tegelijk één- en tweeledige vorm op hun tweeëenheid wees.

We zijn nog vroeg en het binnenplein van het Schloss zoemt nog niet van toeristische drukte. Andermaal staan we voor de gevel van de Otto Heinrichsbau, wiens bouwheer ook over het kleine vorstendom Neuburg aan de Donau heeft geregeerd, een prachtstadje met een opmerkelijk slot, bij onze toeristen vrijwel onbekend. Deze gevel, in de typisch rode steen van de streek, is een ware Duitse synthese van het humanisme: beelden van de goden en de planeten, van profeten, deugden, antieke helden. Naast het portaal de vier Temperamenten - door Paul Hindemith in een van zijn beste composities (1940) muzikaal beschreven. Boven het portaal ziet men de buste van de vorst, hoger troont Venus boven de Caritas! In de velden onder de klassieke fries zijn, beiderzijds van portretmedaillons, zestien musicerende putti uitgebeeld. Terloops mag vermeld worden - hoeveel Vlamingen weten het? - dat de meeste beelden (thans meestal door een copie vervangen) het werk zijn van een Mechelaar, Alexander Colin, die ook veel in Innsbruck en in Praag bedrijvig was.

Geleund over de reling van het tuinterras, overblijfsel van wat eens de grootste Renaissance-tuin benoorden de Alpen was, blikken we op de Neckar sierlijk overspannen door de Carl-Theodorbrücke. Keurvorst Carl-Theodor geboren in ons Drogenbos en ooit student in Leuven, pendelde vaak van Heidelberg over deze brug naar zijn Versailles: Mannheim, waar, naast de bekende school van musici, ook Mozart te gast en bedrijvig was. De Gentenaar Peter Verschaffelt was Carl-Theodors hofbeeldhouwer. Met de stroom zien we als het ware de geschiedenis voorbijdrijven. Uit de vallei walmen als vanzelf de poëtische en muzikale herinneringen op.

Niet alleen Goethe werd in Heidelberg door de muze gekust. In een prachtige ode roemt Hölderlin Heidelberg, ‘Du, der Vaterlandsstädte, Ländlichschönste’, en ook de lichte en krachtige brug ‘Die von Wagen und Menschen tönt’. Keller schreef het mooie gedicht ‘Schöne Brücke, hast mich oft getragen’. Zij scheidde hem van het meisje dat hem - wegens zijn onaanzienlijk, gestalte (1,50 meter)? - afwees. Victor von Scheffel dichtte het zeer bekende ‘Heidelberg, du feine’. Van Eichendorff die hier zijn studententijd doorbracht, ontbloeiden hier vele gedichten (zie zijn Tagebuch), niet het beroemde Mondnacht, dat in Berlijn ontstond, maar b.v. het heerlijke Nachtzauber, zo wonderlijk getoonzet door Hugo Wolf die we straks ontmoeten. Een bekend gedicht uit de Heidelbergertijd is het ‘In einem küh-

[p. 45]

len Grunde’ (Das zerbrochene Ringlein), Eichendorff ingegeven door zijn jeugdliefde voor Katharina Förster. Schumann nam het op in zijn Liederkreis opus 39 naar gedichten van Eichendorff, en ook Friedrich Nietzsche maakte er een lied van. Het is in Heidelberg dat Lenau als student zijn Schilflieder (Zangen in het riet) schreef waaruit Alban Berg een tekst voor zijn Sieben frühe Lieder putte.

Ook de componisten lieten in Heidelberg sporen en noten na. Weber vond in een benedictijnerabdij van de omgeving de inspiratie voor een deel van zijn Freischütz. Schumann, als student in de rechten ingeschreven, in plaats van de Pandecten en het Romeins recht te studeren, leest liever zijn lievelingsschrijvers vooral Jean Paul (Richter). Na de lectuur van diens Flegeljahre fladderen de Papillons opus 2 uit zijn piano. Op het einde van deze suite hoort men de zes slagen van het morgenuur, wanneer de bedrukte Vult naar huis strompelt na het nachtelijk balfeest waar hij bij het dansen van een Polonaise zijn masker met dat van zijn broer Walt heeft uitgewisseld en aldus zijn geliefde Wina aan hem heeft verloren.

Het is niet uit de stad zelf dat de componisten hun inspiratie hebben gehaald maar uit de poëzie van Goethe die hier ontstaan is: in dit verband moeten in de eerste plaats Schubert, Mendelssohn en vooral Hugo Wolf vermeld worden, wegens hun toonzettingen van stukken uit het boek Suleika waarin een aantal wisselgedichten tussen Goethe (Hatem) en Marianne (Suleika) tot een krans van liefdespoëzie zijn samengevlochten.

Nog in Frankfurt ontstond de eerste poëtische dialoog. Goethe dicht het Nicht Gelegenheit macht Liebe en Marianne antwoordt met het Hochbeglückt in deiner Liebe. Componeert Wolf het eerste gedicht tot een rustig, innig lied, ondanks een kort tussenspel ‘leidenschaftlich’, dan maakt hij van het aansluitende lied van Suleika een van de meest beroezende composities uit zijn hele liedproductie, ‘auszerst leidenschaftlich und sehr lebhaft’ te zingen.

Schubert heeft vier gedichten uit de West-östlicher Divan geplukt o.m. het op de oostenwind geïnspireerde Was bedeutet die Bewegung door Marianne tijdens een heenvaart naar Heidelberg neergepend. Brahms vond het Schuberts mooiste lied, ‘perfekt’. Misschien wel. Hoe weet Schubert met zo'n simpele ritmische begeleiding zulke kleurige dingen te vinden. Vooral de laatste strofe met haar wisselende harmonieën is incantatorisch. Schubert koos ook het gedicht door Marianne tijdens de terugreis uit Heidelberg geschreven, nu niet meer op de oostelijke wind, de vreugdebrenger maar op de westenwind, de tranendrager: Ach um deine feuchten Schwingen, West, wie sehr ich dich beneide.

In Heidelberg was Goethe te gast bij de familie Boisserée, kunstverzamelaars die hem de Nederlandse schilderkunst beter leerden waarderen. Graag bezocht hij een of andere Schenke (Nur zu! geliebter Schenke, den Becher fülle still!...). Met Marianne ging hij bij voorkeur wandelen op de tuinterrassen. Bij een fontein die nu niet meer bestaat ontstond het frisse gedicht An des lust'gen Brunnens Rand, een dialogerend stuk waarin Suleika Hatem wijst op haar naam die hij in het zand en op een boomschors gemerktekend heeft. Felix Mendelssohn heeft het gedicht omgezet tot een levendig vocaal duet dat hij graag met zijn zuster Fanny zong. Ook Schumann heeft uit de West-östlicher Divan geput en zette o.m. op muziek het Sitz ich allein en het Setze mich nicht, deel van het Schenkenbuch, een bundel drinkliederen waaruit Hugo Wolf er een vijftal koos om er enkele van zijn uitbundigste liederen van te maken. Uit het boek Suleika koos Schumann het Wie mit innigsten Behagen.

Onder de Heidelberger gedichten die Wolf in zijn Goethe-cyclus opnam is er ook het Wie soll ich heiter bleiben en het Wenn ich dein gedenke. Kort vóór het afscheid in Heidelberg (einde september 1815) ontstond het heerlijke gedicht Locken! haltet mich gefangen waarin de naam Hatem met Morgenröte rijmt, wat duidelijk door 's dichters naam moet vervangen worden. Het slotdeel, aan Suleika toegewezen en dat nu op de gedenkmuur bij de ingang tot het slot van Heidelberg te lezen is, kan wel door Goethe zelf gedicht zijn en vat de betekenis van het boek Suleika samen en meteen van de verhouding tussen de bejaarde dichter en de jonge kunstenares:

Ach! wie schmeichelts meinem Triebe
Wenn man meinen Dichter preist:
Denn das Leben ist die Liebe,
Und des Lebens Leben Geist.

Zicht op het Slot van Heideberg.
Onderaan de Carl-Theodorbrug over de Neckar.

Hugo Wolf heeft er een van zijn vurigste liederen uit gewonnen dat in een bijna ononderbroken uitbundige stemming naar het jubelende naspel ijlt.

De gedichten van het boek Suleika, grotendeels in Heidelberg ontstaan, zijn, ondanks de invloeden uit de vertalingen naar Hafis geput, moeiteloos van begrip, fris en bloesemend als de mirabellen die in de van Marianne gekregen korf te blozen lagen. Een verjongingskuur van de dichter die Faust achter de rug had. Marianne wist de ‘geest’ te waarderen die de jeugd rijp maakt en de oudere jong houdt. Goethe heeft in een brief uit 1820 aan Zelter, met wie hij een zeer boeiende correspondentie heeft gevoerd (uitgegeven door L. Geiger), op de samenhang van deze gedichten uit een voor hem gelukkige tijd gewezen.

Later heeft Heidelberg nog tal van dichters, ook vreemde (o.m. Longfellow), geïnspireerd. En ook nu nog wordt de stad op rijm en ritme bezongen! Van Maria Kopp, aan de historische dienst van Heidelberg gehecht, kreeg ik dit jaar tijdens een wandeling op de slotterrassen een exemplaar van haar bundel Kurfürstliches - Unfürstliches, een soort klein epos waarin op kleurige en soms pittige wijze in verzen de geschiedenis van Heidelberg en de Kurpfalz wordt geëvoceerd, ook het verblijf van Goethe, waaraan we een deel van de West-östlicher Divan danken:

der Kranz von östlichen Gedichten
aufgrund von westlichen Geschichten (Kopp)

J. van Ackere