Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 29

[p. 341]

Grafiek: Een technische en artistieke benadering

Kunst is de wisselwerking tussen geest en stof (creativiteit en techniek, expressie en materiaalgebruik). Indien men beide samen én afzonderlijk kan genieten, ondergaat men een dubbel genot.

Dit vereist echter kennis van techniek. (Het concept is een subjectieve aangelegenheid). Om aldus de grafische kunst bewuster en beter te kunnen beleven (zowel in het ontleden van grafische prenten als toeschouwer, als in het toepassen van de grafische techniek als maker, als in het doorgeven van grafische mogelijkheden als leraar), moeten we dieper op de grafiek als fenomeen ingaan en ons afvragen wat grafiek in wezen is en inhoudt.

Benadering van de term ‘grafiek’

We kunnen de term ‘grafiek’ tweeërlei interpreteren.

Ten eerste naar de oorsprong, nl. naar de vertaling van het Griekse woordje ‘graphein’ dat ‘schrijven’ betekent, en afgeleid is van krassen, graveren. Dit duidde aldus aanvankelijk op alle beeldende technieken die min of meer op een plat vlak waren aangebracht.

Ten tweede naar het hedendaagse begrip. ‘Grafiek’ krijgt er meer een specifiëring bij, nl. ‘drukken’. De gekraste of gekerfde beelden en tekens kunnen door middel van druk(technieken) worden vermenigvuldigd in identieke prenten. Vandaar dat ‘grafiek’ ook wel eens als ‘drukkunst’ wordt beschouwd. Het huidig begrip ‘grafiek’ houdt dus in: ‘het bewerken van een vlak materiaal, zodanig dat het aangebrachte beeld met behulp van kleurstof herhaaldelijk op steeds andere vlakken kan worden overgebracht; én de daaruit voortkomende identieke drukbeelden.’

Functie van de grafiek

Ook hier splitsen we de functie van de grafiek op.

Vooreerst, en ook oorspronkelijk, fungeert grafiek als communicatiesysteem, doordat het tekst en beeld vastlegt en vermenigvuldigt. Stippen we hier toch maar even zijn cultuurhistorisch belang binnen de maatschappelijke bewegingen aan. Vóór de fotografie lag de nadruk dus hoofdzakelijk op het communicatiemiddel en hadden de ambachtelijke grafici een reproduktieve taak. De tweede functie, die vooral de nadruk kreeg ná de fotografie, is het artistieke expressiemiddel waarbij de grafische kunstenaar een creatieve taak vervult.

Situatie grafiek t.o.v. kunst

Tekeningen, schilderijen, enz... resulteren in een unieke kunstvorm. De kunstenaar bouwt een uniek, eenmalig beeld op, dat zich uiteraard richt op een beperkte groep geïnteresseerden, waardoor we hier eerder van elitaire kunst kunnen spreken.

Hiertegenover stellen we de grafiekkunst als sociale kunst, doordat het zich door zijn vermenigvuldigbaar karakter richt naar een bredere laag van de bevolking zonder daarom volkskunst te worden.

We kunnen het zo stellen dat grafiekkunst een vermenigvuldigbare reproduktievorm is, die geevolueerd is naar een autonoom en democratisch karakter; nl. door kunstmatige beperking en signering van de oplage door de grafische kunstenaar krijgt de grafiek het karakter van originele grafiek of kunst. Dit in tegenstelling tot het massaal-triviaal-industrieelreproduktief-grafische produkt.

Onderscheid in grafiek

Waar ligt nu het onderscheid binnen het fenomeen grafiek (zonder vooralsnog te verwijzen naar specifieke technieken)?

Grafiek onderscheidt zich in manuele en machinale grafiek, én in originele en reproduktieve grafiek.

Beginnen we met de eerst ontstane manuele grafiek. Hieronder verstaan we dat de drukvorm tot stand komt door handwerk en ambachtelijke middelen. Hierbij onderscheidt zich de manuele grafiek op zijn beurt in originele en reproduktieve grafiek. Manet (Edouard) omschreef ze als volgt: ‘estampes d'inspiration’ en ‘estampes de traduction’. ‘Origineel’ houdt dus in dat het concept en de manueel gemaakte drukvorm van dezelfde persoon moet zijn die de betreffende afdruk heeft verwezenlijkt. (Nu komt het wel eens voor dat het laatste door een ander gespecialiseerd persoon gebeurt).

Reproduktieve grafiek wordt ook wel eens interpretatieve grafiek genoemd, doordat de ambachtsgrafici naar een reeds bestaand beeld werken. Reproduktief is dus het weergeven van een bestaand beeld.

Bij de machinale grafiek gebeurt de beeldvorming door fotografie en/of industrieel geautomatiseerde processen, waardoor men hier eerder durft te spreken van ‘drukwerk’. Machinale grafiek is aldus in wezen reeds reproduktief.

Historie van de grafiek

De papierfabricage was doorslaggevend voor de grafische ontwikkeling. Het papier werd in China uitgevonden en bereikte rond 1400 Europa. Vervolgens evolueerde het grafisch drukprocédé van manueel naar mechanisatie. Deze evolutie hield echter een problematiek in, nl. de verhouding van de nauwkeurigheid t.o.v. de snelheid en de hoeveelheid van de oplage. Tekstproduktie ondervond hierdoor geen al te grote moeilijkheden door zijn samenstelling van conventionele tekens (Gutenberg ± 1450). De beeldproduktie was echter onderhevig aan interpretatie, bewuste of onbewuste verduidelijkingen of vereenvoudigingen, wat soms aanleiding gaf tot ‘vertaling’. Deze problematiek bleef totdat de fotografische toepassing de mechanisatie perfectioneerde.

Rond 1480 ontstond in Europa de boekdrukkunst door Gutenberg. Rond 1500 kent de kopergravure zijn opgang, en wordt tot ± 1800 aangevuld door ets, aquatint, vernismou, enz. Tot hiertoe kenmerkt de grafiek zich door een constante snelheid en oplage van het manuele drukken, terwijl de beeldinformatie beperkt en dubieus is. Vanaf 1800 begint de houtgravure te concurreren met de kopergravure en wint de strijd. Ook de lithografie (Senefelder) kent tegelijkertijd haar ontwikkeling en opgang, tot in 1830 de fotografie haar intrede doet. Deze periode wordt gekenmerkt door het opdrijven van de snelheid en oplagen door automatisering, terwijl de beeldinformatie nauwkeuriger wordt. Na 1860 krijgen we door fotografie en industrialisering een verbluffende vooruitgang met hoge snelheid, grote oplagen en een geperfectioneerde beeldinformatie.

Algemene definitie van de grafiek

Grafiek is ten eerste: het vervaardigen van een drukvorm, waarvan het daarin voortkomende beeld, met drukmedium meerdere malen identiek op drukvlakken kan worden overgebracht door uitoefening van druk; én ten tweede: de oplage van de afdrukken die uit de voorgaande werking resulteren.

Aldus is grafiek tweeledig: eerst de opbouw van een instrument om daarmee, ten tweede, verscheidene identieke beelden weer te geven.

Ontleding van de definitietermen

De drukvorm: de beelddrager, het materiaal waarin het beeld, meestal in spiegelbeeld, mechanisch of chemisch wordt gezet.

Het drukmedium: bij grafiek steeds min of meer vloeibare drukinkt, bestaande uit pigment, drager of oplosmiddel, en bindmiddel (plus eventueel siccatief). Het pigment staat in voor de kleur. De drager of oplosmiddel zorgt voor de egale verspreiding van de drukinkt op de drukvorm. (De drager neemt niet-oplosbare kleurdeeltjes op; het oplosmiddel neemt de oplosbare kleur op). Het bindmiddel zorgt voor de hechting aan het drukvlak (vb. bij houtdrukvorm is het drukmedium: roet + water + arabische gom; bij metaaldrukken: roet + lijnolievernis). Indien we drukken zonder drukmedium, spreken we van blinddruk of ‘stanzen’.

Drukvlak: elke soort materiaal kan dienen tot drukvlak, doch de voornaamste is wel het papier. Papier werd in China in 105 na Christus door T'sai Lun uitgevonden en bereikte, via Spanje (12de eeuw) en Italië (Fabriano 1276), Frankrijk, Duitsland en Nederland, waar de mechanisatie van de papierfabricage rond 1800 begon.

Papier werd aanvankelijk uit lompen gemaakt en geschept met een zeef, vandaar de benamingen lompen- of handgeschept papier. Kenmerkend voor dit oorspronkelijk papier is de scheprand, de vergure, en het watermerk of filigrane. Dit vergépapier wordt rond het midden van de 18de eeuw vervangen door velijnpapier (perkamentachtig); en omstreeks 1850

[p. 342]

ontwikkelt zich het houtpapier met zowel houthoudende als houtvrije papieren. Om het papier beschrijfbaar te maken moet men het ‘lijmen’ (vroeger uitwendige lijming, nu inwendige). Tekenpapier krijgt zelfs een extra-lijming aan de oppervlakte. Satinépapier wordt verkregen door ze tussen 2 walsen te laten persen om zo extra te glanzen. De papieren zijn echter niet voor manuele grafiek geschikt. Daarvoor moeten we lompenpapier of Japanse papieren (van de bast van de moerbeiboom) gebruiken. Dit zijn langvezelige papieren zonder lijming. Voor machinale of rastergrafiek gebruikt men het ‘bestreken papier’. Dit is spiegelglad papier dat wordt verkregen door bestrijking met een laagje fijngewreven krijt of porceleinaarde (met caseïne of zetmeel als bindmiddel). Men noemt dit papier ook ‘couché’ of ‘gecoucheerd papier’ of ‘gecoated papier’, of nog ‘m-c papier’ (machine coated paper).

Druk: door druk wordt de kleurstof van de drukvorm overgebracht op het drukvlak. Deze druk wordt bepaald door de aard van de drukvorm. Vandaar de grote verscheidenheid van druksystemen.

Hieronder volgt een overzicht van die verschillende druksystemen, maar toch nog eerst een verduidelijking. Bij directe druk gaat de drukinkt rechtstreeks van de drukvorm over naar het drukvlak. Bij indirecte druk komt het beeld op het drukvlak nadat het tweemaal is overgezet. De drukvorm komt hier niet in aanraking met het drukvlak, terwijl het beeld op de drukvorm positief staat, wat een voordeel oplevert bij het corrigeren van de drukvorm.

Overzicht van drukmethodes (manier van afdrukken) plus de benaming van de manuele technieken (wijze waarop de drukvorm tot stand komt)

Hoogdruk: de drukkende delen van de drukvorm liggen hoger dan de niet-drukkende; de niet-drukkende elementen worden uit het beeldvlak weggenomen; dit is een negatieve werkwijze (inkt op hogergelegen delen): houtsnede of xylografie, metaalsnede, linoleumsnede, stempeldruk, gipssnede, reliëfdruk, houtgravure, materiaaldruk, monotype, steengravure,...

Diepdruk: de drukkende delen van de drukvorm liggen verdiept; de niet-drukkende elementen blijven onaangetast = positieve werkwijze; de inkt steekt in de verdiepte delen. Mechanisch manuele diepdrukvormen: lijngravure, droge naald, ponsgravure, stippelgravure, zwarte kunst (mezzotint),...

Chemisch manuele diepdrukvormen: lijnets, aquatint, suiker-aquatint, vernis-mou,...

Vlakdruk: de drukkende delen van de drukvorm liggen in hetzelfde vlak als de niet-drukkende elementen, doch ze hebben een onderscheiden chemische samenstelling, nl. een ‘inkt-aantrekkende’ tekening in een ‘inktafstotende omgeving’ = positieve werkwijze (soms negatief): lithografie of steendruk, papierlithografie, overdruk, anastatische druk, zink- en aluminiumdruk; krijt-, pen-, gewassen, reservage-, sprits-, omkering-, gravure-, ets-, droge naald-, schaaf-, structuur- en ten slotte blinddruklithografie.

Doordruk: drukkende delen van de drukvorm zijn geperforeerd, de niet-drukkende elementen zijn of worden afgedekt = negatieve werkwijze; de inkt wordt door de geperforeerde delen geduwd: zeefdruk, stencildruk, priktechniek, sjabloondruk.

Diazotypie: diazotypie is eigenlijk geen grafische techniek doch wel een vermenigvuldigingstechniek zoals fotografie en de daaruit voortvloeiende lichtdruk, blauwdruk, fotokopie, ozalithdruk; diazonium is een soort lichtgevoelig ammoniumzout.

Elektrografie: elektrografie ligt tussen de druk- en vermenigvuldigingstechniek; poedervormige pigmenten worden elektromagnetisch op het papier gebracht en bijvoorbeeld door smelting gehecht.

Jan Vandeweghe

De klassieke eenzijdige manier: doortekening op ingerold papier.

Wegkrabben van blokjesinkt onderlaag negatief effect.

Grafietpotlood op blokjesinkt met ets-achtig effect.

Eveneens wegkrabben.

Blokjesinkt wegkrabben met bougie-borstel

Zelfde wegkrabben.