Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 29

[p. 159]

Koororganisaties

Vlaamse Federatie van Jonge Koren, van koorbeweging naar koorfederatie

Historiek

Waar je ook in Vlaanderen de naam van de Vlaamse Federatie van Jonge Koren (V.F.J.K.) uitspreekt, onmiddellijk zal men de associatie maken met Europa Cantat. En terecht... de bindingen zijn zo evident dat de historiek maken van de ene je onvermijdelijk bij de andere brengt.

Na de Tweede Wereldoorlog is de jonge koormuziek een belangrijke plaats gaan innemen in het kader van de internationale jeugdontmoetingen. Dank zij haar bijzondere eigenschappen openbaarde de muziek zich als een der meest geschikte middelen om de haat te verdrijven en de Europese gedachte te stimuleren; de jeugd, bij wie de verschrikkingen van het wereldconflict geen blijvende wrok hadden nagelaten, wordt de uitdrager van deze boodschap. Na enkele aarzelende koorbijeenkomsten, waar vooral de Duits-Franse toenadering werd aangewakkerd, gaat men weldra de behoefte aanvoelen ook andere landen hierbij te betrekken.

De Wereldtentoonstelling 1958 wordt een welgekomen gelegenheid om België als ontmoetingsplaats te kiezen. Er worden immers heel wat kredieten uitgetrokken voor internationale culturele uitwisselingen. Charleroi krijgt aldus de eer de eerste Europese koorontmoeting te mogen herbergen. Het wordt een Europa Cantat ‘avant la lettre’! Naast Frankrijk en Duitsland zijn ook België, Spanje, Italië, Joegoslavië en Zwitserland van de partij. Vlaanderen was er met Hans Dirken en het Halewijnkoor. Het gebeuren moet op alle deelnemers een overweldigende indruk hebben nagelaten. Getuigt hiervoor het feit dat men de koorleiders naar hun thuisfront zag terugkeren als echte zendelingen bezeten met de opdracht om nieuwe koren warm te maken voor de ‘jonge’ koormuziek en de internationale ontmoetingen, waar niet alleen de muziek maar ook de mens centraal staat. Ook in Vlaanderen komt er weldra iets los bij de jonge generatie. Naast Hans Dirken bemerken wij nu weldra namen als Marcel Andries, Kamiel Cooremans, Vic Nees. leder op hun eigen terrein zoeken zij contacten met de nieuwe koorbeweging, die zich ondertussen tot de ‘Europese Federatie van Jonge Koren’ met zetel te Bonn heeft laten erkennen. De idee wint veld dat men zich met een aantal eersterangskoren zou moeten bundelen tot één organisatie die de Vlaamse vleugel van de Europa Cantat-beweging zou vormen. Wie echter met de toenmalige Vlaamse situatie te velde enigszins vertrouwd is, zal wel niet verwonderd zijn dat de wordingsgeschiedenis van deze organisatie over heel wat kronkelpaden met veel vallen en opstaan heeft gelopen. Het heeft dan ook tot 1963 geduurd, vooraleer kon worden overgegaan tot de oprichting van de V.Z.W. ‘Vlaamse Federatie van Jonge Koren’, waarbij het merendeel van de toen representatieve Vlaamse koren was aangesloten. De toenmalige beheerraad, - Albert Boone, Kamiel Cooremans, Hans Dirken, Albert François en ondergetekende -, was een representatieve staalkaart van alle mogelijke strekkingen die de ingewikkelde invloedsverdeling van het koorleven anno 1962 vertoonde. Daarbij werd steller van dit artikel toen als voorzitter gekozen vooral op grond van zijn middelpuntzoekende geesteshouding. Hij behoorde tot geen enkele ‘beweging’, was geen musicus, zelfs geen koorleider en ook als ‘Vlaams gezinde’ leek hij niet te vooruitstrevend en niet te conservatief. Een ideale overgangsfiguur dus...

Een jaar later, in 1964 is de V.F.J.K. opgenomen in de E.F.J.C. als officiële alleenvertegenwoordiger voor Vlaanderen in deze Federatie. De tijd was echter gekomen om zich als zelfstandige organisatie een eigen gelaat te verschaffen.

Ontwikkeling

Zoals iedere nieuwe organisatie ondervond de V.F.J.K. al vlug de noodzaak om zich te affirmeren. Zo werden reeds in 1963 de aangesloten koren opgeroepen om zich te verzamelen in een nationaal weekend dat gehouden werd te Waregem. De opgekomen koren - een tiental - werden in vier ateliers verdeeld en studeerden elk een flink koorwerk in onder de leiding van vier bekende dirigenten, Philippe Caillard, Vic Nees, Leo Van Nevel en Noël Van Wambeke († 1970).

Belangrijk is hierbij dat vanaf de start de verschillende elementen reeds aanwezig zijn die door de jaren heen de basisbeginselen zullen zijn van de V.F.J.K.: de mensen uit verschillende koren worden samengevoegd tot een groter element en er wordt steeds gestreefd naar een buitenlandse medewerking.

Dit nationale koorweekend kende een zeer groot succes zodat andere volgden te Brussel, Mechelen en te Turnhout. Zij hebben de toenmalige leden de weg leren kennen naar de zingweken die later in binnen- en buitenland zouden worden ingericht.

Ondertussen groeide bij de koorleden het verlangen om eens een koorwerk van grote omvang volgens de atelierformule aan te pakken. Deze formule had immers verrassende feiten aan het licht gebracht. Het was mogelijk gebleken met een vier- of vijftal vocale ensembles samen, het volume te realiseren van een groot oratoriumkoor, en toch de sonoriteit, het raffinement en de precisie te bewaren die elke groep afzonderlijk sierde.

Er werd gekozen voor de Johannes Passion van J.S. Bach en om geen risico's te nemen werd meteen hooggemikt op de medewerkers: het orkest Jean-François Paillard, dat toen reeds een internationale vermaardheid had en als dirigent, Hans Grischkat, een befaamde Bachuitvoerder uit Stuttgart. De eerste uitvoering ging door, alweer te Waregem, op 20 maart 1966. Merkwaardig hierbij en typisch voor de politiek van de V.F.J.K. was, dat naast grote namen ook jonge krachten werden ingezet. Ria Bollen en Max Van Egmond zongen hier hun debuut in de Passiemuziek en iedereen weet welke hoogtepunten zij later hebben bereikt.

De Passie was een succes, ze werd vijf seizoenen na elkaar, in het totaal zestien keer uitgevoerd. Interessant detail hierbij is dat telkens als Evangelist de Antwerpse tenor Paul Schotsmans zong, die ook de aria's - met ‘Erwäge’! - bracht, Ria Bollen houdt trouwens ditzelfde rekord!

Het is zeker niet de bedoeling van dit artikel al de grote werken van de oratoriumliteratuur aan te halen die in de loop van de laatste 15 jaar volgens het bovenvermelde procédé bij de V.F.J.K. werden ingestudeerd en uitgevoerd. Het principe bleef steeds hetzelfde: mensen uit verschillende koren samenbrengen in één atelier en er een specialist in dat genre als dirigent voor stellen, een goed orkest aanwerven of desnoods er zelf een samenstellen en dan aan een aantal jonge maar zeer begaafde solisten debuutmogelijkheden bieden. Het systeem houdt duidelijk risico's in. Misschien is het mede dit risico dat het succes waarborgde.

Het zou echter verkeerd zijn te denken dat de inspanningen van de V.F.J.K. uitsluitend concertgericht zijn. Integendeel, het grootste deel van de activiteit en zeker en vast het belangrijkste wordt voorbehouden aan het vormingswerk. leder jaar organiseert de V.F.J.K. een aantal weekends beurtelings voor volwasseen en jeugd, waar een bekwaam koorleider van zaterdagmiddag tot zondagavond werkt aan een vooraf bepaald programma. Deze weekends zijn bedoeld om de leden, afkomstig uit alle aangesloten koren, meer inzicht te geven in de koorliteratuur, de verschillende werkmethoden en de uiteenlopende begrippen over stijl en interpretatie. Sommige weekends zijn thematisch geörienteerd, bvb. Duitse romantiek, Tudor Music, Franse chanson. Andere krijgen zelfs de naam van gespecialiseerde weekends. Wij denken hier-

[p. 160]

bij vooral aan de avant-garde-ateliers, waarvoor een beroep is gedaan op mensen zoals Vic Nees, Karl-Ernst Hoffmann, Graz en Klaus-Martin Ziegler, Kassel.

De V.F.J.K. tracht hierbij zoveel mogelijk de actualiteit op de voet te volgen. Zo werd voor enkele jaren een veertiendaagse cursus ingericht over de uitvoeringspraktijken in de Barokmuziek. De cursusleiders waren stuk voor stuk specialisten in het vak: Paul Dombrecht, Johan Huys, René Jacobs, Barthold Kuyken, Jos van Immerseel en Oswald Van Olmen.

Dit laatste brengt ons bij de vormingscursussen van langere adem. Sedert enkele jaren programmeert de V.F.J.K. ook een internationale cursus voor koorleiders, meestal ingebouwd in een internationale koorweek waarbij de cursisten de gelegenheid krijgen met verschillende koren van uiteenlopende samenstelling en kwaliteit te oefenen. Sedert een jaar is tenslotte gestart met een cursus stemvorming, vooral gericht naar de koorleiders. Het is immers een opvallend verschijnsel dat heel wat koorleiders alhoewel zeer goede musici, heel weinig van het gebruik van de menselijke stem afweten. Een uniek verschijnsel in de kunstwereld, waar de kunstenaar onwetend staat tegenover het materiaal dat hij hanteert! Om deze leemte te vullen is een beroep gedaan op twee stempedagogen, tevens befaamde internationale solisten, Louis Devos en Bernadette Degelin, en na een jaar van maandelijkse praktijkoefeningen zijn de resultaten in de betreffende koren reeds duidelijk hoorbaar.

Een bont palet dus van allerhande gevarieerde en gespecialiseerde opgaven en dit voor een zo breed mogelijk publiek. Een bijzondere zorg is steeds besteed aan de keuze van de lokalen waar deze activiteiten worden ondergebracht. Dit is mede bepalend voor de sfeer van menselijk contact en van de ongedwongen opgelegde discipline die de basis vormt van het welslagen van dergelijke ‘ontmoetingsdagen’. Zo gaan de weekends voor volwassenen meestal door in het Slot van Male. Je moet het meegemaakt hebben dit wonderbare mengsel van vriendschap, gezelligheid, dienstvaardigheid en liefde voor de muziek ingekaderd in dit enig middeleeuws interieur en omspeeld door de nooit falende gastvrijheid van de kloostergemeenschap. Je gaat er telkens - ook de non-confessionele - als een gelukzalige weg met alleen de vraag: wanneer komen we terug?

Voor de jeugdactiviteiten is de keuze sedert jaren op Mariagaard, Wetteren gevallen, een echte openluchtschool met alle mogelijke accomodaties: uitgestrekte graspleinen, moderne sporthalle, grote zelfbediening en vooral... soepele en eigentijdsdenkende directrice!

Voor de jaarlijkse internationale zingweek tenslotte is Brugge de uitverkorene. Als schoonste stad van ons land heeft ze trouwens nog andere troeven: het Festival van Vlaanderen, waarmede de samenwerking sedert jaren als voorbeeld mag worden gesteld, en verder de hotelschool Spermalie, waar ook het onmogelijke nog net kan: 350 éénpersoonskamers,



grote zelfbediening, zwembad, ruime repetitieruimten en noem maar op, een waardige plaats om onze vele buitenlandse gasten te ontvangen.

Belangstelling

Af en toe hoort men de opmerking dat de V.F.J.K. alleen maar belangstelling zou hebben voor koren met gevestigde naam en reputatie en voor het gewone doordeweekse koor, dat echter zeer ernstig werkt, geen enkele interesse zou hebben zodat dit laatste in deze rangen niet past of minstens toch verloren zou lopen. Deze opvatting vond waarschijnlijk haar oorsprong in de eerste bestaansjaren van de V.F.J.K., waar inderdaad bij de stichting - zoals trouwens hoger vermeld - bewust werd gezocht naar de meest representatieve koren - dit om zichzelf geloofwaardigheid te verschaffen.

Sedertdien is de V.F.J.K. echter uitgegroeid tot een groep van een honderdtal koren, waarvan de samenstelling en de ambities sterk uit elkaar liggen. Opvallend is hierbij het grote aantal koren met jonge leden en ook typische jeugd- en kinderkoren. Het programma-aanbod van de V.F.J.K. is echter zo verscheiden dat ieder koor er op zijn specifiek domein wel ergens iets kan van meepikken, de bescheiden koren minstens zo goed als de ‘grote vedetten’. Doorslaggevend voor een actieve medewerking zijn zeker de ernst waarmee in een koor gewerkt wordt en tevens de duidelijke wil tot samenwerking met andere groepen. Die punten behoren tot de geloofsbelijdenis van ieder V.F.J.K.-koor!

Buitenlandse betrekkingen

De betrekkingen met het buitenland vormen niet alleen een groot pakket in de activiteiten van de V.F.J.K.; men kan het zo stellen dat zij zelfs het oorspronkelijke opzet zijn geweest van de V.F.J.K.: het vertegenwoordigen van de E.F.J.C. in Vlaanderen.

Het is dus duidelijk, dat wanneer de V.F.J.K. zich later meer en meer als een nationale koorfederatie is gaan ontwikkelen, de bindingen met de E.F.J.C. indien mogelijk nog werden verstevigd.

De jaarlijkse zingweek te Brugge is van haar oorsprong in 1968 af steeds internationaal toegankelijk geweest en heeft honderden Europeanen van Oost en West en zelfs Amerikanen naar Brugge gebracht. De jeugdkoorweek (12 - 18 jaar), die telkens ook te Brugge doorgaat en oorspronkelijk alleen voor Vlaamse deelnemers was gedacht, is sedert 1976 ook voor buitenlandse kinderen toegankelijk en is reeds door Franse, Zwitserse, Engelse, Spaanse en zelfs Bulgaarse kinderen bezocht. Anderzijds trekken ook jaarlijks talrijke Vlaamse koorzangers naar de zingweken die in verschillende Europese landen worden ingericht. Alleen maar om het bij 1980 te laten: deze zomermaanden zingen Vlamingen in Helsinki, Autun, Graz, Namur, Thessaloniki, Oslo en Tübingen.

Natuurlijk vergeten wie hierbij de grote Europa Cantat-feesten niet, waaraan de gehele koorbeweging haar naam dankt. Je moet ze eigenlijk meegemaakt hebben die driejaarlijks terugkomende feestdagen van het Europese koorzingen! Of denk je dat het je ongevoelig laat als je als Vlaming 3.500 mensen uit twintig verschillende landen in je eigen ‘Als ick u vinde’ vierstemming hoort zingen, zo feilloos alsof het je eigen vertrouwde koor was. Zevenmaal hebben de oudstgedienden het al meegemaakt, achtereenvolgens te Passau (D), Nevers (Fr), Namur (B), Graz (A), Autun (Fr),

[p. 161]

Leicester (GB) en Luzern (Ch). En telkens die overweldigende indruk van een grote massa jonge en zingende mensen die hun vertrouwen in de toekomst uitzingen in een machtige polyfonie. Zoals het in Luzern gebeurde vorige zomer met het laatste koorwerk dat Benjamin Britten schreef ‘Voices for to-day’: tweehonderd volwassenen uit zoveel verschillende landen met een kinderkoor uit Noorwegen, het geheel onder de leiding van onze eigen Johan Duijck: ‘If you can ear than ear’. Of dat atelier samengesteld uit 70 Vlaamse en 50 Japanse meisjes die tien dagen lang samen woonden en musiceerden om met een Zwitsers kamerorkest een oratorium van Händel voor te bereiden onder de leiding van Jos Van den Borre.

Ik neem er wellicht gewild de prestaties uit waarin de Vlamingen centraal stonden, niet uit chauvinisme maar omdat wel eens beweerd wordt dat wij met al die internationale uitwisselingen al te gemakkelijk onze eigen dirigenten en componisten vergeten. Deze kritiek kan echter gemakkelijk weerlegd worden. Naast reeds bovenvermelde prestaties staat het vast dat bij iedere Europa Cantat naast de talrijke Vlaamse koorzangers ook telkens grote werken door Vlamingen werden gedirigeerd. Kamiel Cooremans heeft zelfs te Namur het genoegen gekend een speciale opdracht van Vic Nees, ‘European Stabat Mater’ op tekst van A. Boone, te mogen creëren. Maar ook in eigen land tracht de V.F.J.K. haar steentje bij te dragen voor de promotie van onze eigen componisten. Toen in 1973 Vic Nees te Monserrat bekroond werd voor een compositie op Catalaanse tekst, bestelde de V.F.J.K. onmiddellijk een Nederlandse vertaling bij A. Boone en bracht deze partituren in de handel. Die ‘Vigilia de la Pentecosta’ is sindsdien door bemiddelingen van de V.F.J.K. reeds uitgevoerd te Grimbergen, Gent en Antwerpen.

Norbert Rousseau, een ten onrechte ondergewaardeerd Gents musicus, is door de V.F.J.K. in de actualiteit gebracht met een langspeelplaat, waarop niet alleen zijn vocaal maar ook zijn instrumentaal werk wordt belicht.

Om dit alles af te ronden nog dit: bij gelegenheid van de internationale zingweek 1980 in de maand augustus te Brugge gehouden zal de zesstemmige Mis van de Brugse componist, baron Joseph Reylandt, uitgevoerd worden door een internationaal atelier samengesteld uit een honderdtal zangers uit zes verschillende landen en geleid door de Zweedse dirigent, Dan-Olof Stenlund. Op het slotconcert (10.8) zullen een honderdtal kinderen - Franse en Engelse naast Vlaamse meisjes - de cantate ‘Aurora Lucis’ van Vic Nees uitvoeren op een Nederlandse tekst; de leiding berust bij Jos Van den Borre.

Besluit

In de loop van haar 17-jarig bestaan heeft de V.F.J.K. gepoogd haar plaats te vinden in het koorleven in Vlaanderen. Samen met de andere binnen- en biutenlandse Federaties heeft zij ervoor geijverd ten dienste te staan van de koren met steeds de leuze voorop ‘echt professioneel te gaan werken met sterk gemotiveerde amateurs’. Het was en blijft haar constante zorg hiervoor de gepaste middelen te zoeken.

Dr. G. Martens

Het ANZ en zijn koor- en volksliedwerking

Jef Van Hoof dirigeert op het Vierde Vlaams Nationaal Zangfeest op de Stadswaag te Antwerpen.

In de tijd met sporadisch een auto op de wegen, géén televisieharken en nog minder ‘cultuurambtenaren’ waren daar een paar mensen die wisten wat zij wilden en - ruim dertig jaar na Peter Benoits laatste Nationaal-Vlaamsch Festival - aan de slag gingen om vanuit één koor een ‘kruistocht’ op te zetten voor den uitbouw van het grootsch cultureel werk: De Vlaamsche Nationale Zangfeesten. Na een inslaande zangstonde in maart 1933 te Borgerhout, met de vurige Jef Van Hoof en het koor ‘Kunst en Vermaak’ besliste het bestuur een groot openlucht-zangfeest te organiseren in juli.

‘De sterke tocht voor Vlaanderen’: het moeten wel bezetenen geweest zijn om te geloven in het welslagen. Een autocar met dirigent en koor, een tafel en een stoel, een muziekstaander en een harmonium. 's Zondags na de hoogmis stond het koor gereed om de misgangers Vlaamse liederen voor te zingen. 9 juli '33 - 1e Vlaams Nationaal Zangfeest - stroomt zo vro de regen, maar met enkele duizenden vindt men onderdak in de Beurs te Antwerpen waar een bezwerende Jef Van Hoof de stok zwaait.

‘Kunst en Vermaak’ blijft aan de slag, in heel Vlaanderen. Koordirigenten en musici springen bij. Organiseren zangavonden of openluchtmanifestaties. Mét tekstboekjes en mét noten. Willem de Meyer is de stuwende kracht van het secretariaat.

1 juli '34: 13.000 op het 2e zangfeest, in het Sportpaleis in Antwerpen.

23 juni '35: alweer meer zanglustigen.

26 juni '36: de Oude Stadswaag in Antwerpen volzet. Hier dirigeren - voor het eerst naast Jef Van Hoof - die de eerste drie zangfeesten alléén aankon - Gaston Feremans, Arthur Meulemans en Lieven Duvosel. Vanaf het 5e zangfeest - 25 juli '37 te Brussel - blijft Jef Van Hoof weg en wordt de reeks dirigenten van volks- en koorzang aangevuld met o.m. Hendrik Diels, Ernest Brengier, Renaat Veremans, Emiel Hullebroeck, Jos Vranken jr. (Ned.), Jan Broeckx, R.W. Kuiper (Ned.), Jef Tinel, Achiel van Beveren, Remi Ghesquiere, Ivo Mortelmans, Frans C. D'Haeyer en Maurits Deroo. Na Brussel komen Gent (1938) en Brugge (1939) aan de beurt.

Traditioneel worden begroetingswoorden gesproken door de voorzitter van het V.N.Z., Karel Peeters. Halfweg het zangprogramma wordt een spreekbeurt, een feestrede, ingelast. Zo spreken Herman Vos op het eerste zangfeest, Pater Callewaert op de Oude Stadswaag, Dr. Jozef Muls, Dr. Rob van Roosbroeck en Cyriel Verschaeve (de laatste in de vooroorlogse reeks en wel te Brugge).

Er werd gezongen: vele liederen van Peter Benoit, oude Nederlandse volksliederen, Geuzenliederen. Maar ook veel nieuwe composities, bewerkingen en koorwerken van de dirigenten waarbij de namen van Van Hoof, Meulemans en Feremans overheersten. Transvaal, het Wilhelmus en De Vlaamse Leeuw hebben nooit ontbroken.

Er werden op de zangfeesten ‘spreekkoren’ uitgevoerd, deels functioneel als bindmiddel tussen de gezangen, deels ook als activerend bestanddeel van het feest. Rik Jacobs had eens de leiding van zulk spreekkoor ‘O Pracht en Kracht’ van de hand van Karel Jonckheere. Theo Brouns was eens voorzegger, Lode Geysen, Staf Bruggen en Anton Van de Velde eveneens.

In de uitgebreide programmabroohures ver-

[p. 162]

schenen speciale bijdragen van Herman Van Puymbroek, Cyriel Verschaeve, Jos Vermeulen, P. Allossery. Ook Ferdinand Vercnocke leverde teksten voor spreekkoor en voorzegger.

Lodewijk Mortelmans componeerde Groeningeveld (Gezelle) speciaal voor het 4e Vlaams Nationaal Zangfeest.

Tal van koorverenigingen uit heel Vlaanderen werkten - belangloos - mee aan de zangfeesten: Brugge - Maldegem - Pittem - Izegem - Heule - Kortrijk - Borgerhout - St.-Niklaas - Berchem - Tongeren - Halle - Leuven - St.-Truiden - Aarschot - Mechelen - Mortsel - Antwerpen - Brussel - Hasselt - Oudergem - Lier.

Het Vlaams Nationaal Zangverbond was een dynamische beweging geworden. In 1938 staat de structuur van het V.N.Z. flink op zijn poten: een indrukwekkende lijst ‘stichters’: mensen met ‘klank’ uit de Vlaamse Beweging en de cultuurorganisaties; de beheerraad: 15 mensen, het dagelijks bestuur: V. Karel Peeters; O.V. Lode Bonten; penningmeester Herman Van Doeselaer; feestbestuurder Jos De Hen; alg. secretaris-propagandaleider Willem De Meyer.

Verder de compleet uitgebouwde vijf gouwbesturen met daarin telkens een voorzitter, een ondervoorzitter, een secretaris, een penningmeester (slechts twee dames: Colomba Thiel voor Oost-Vlaanderen en Jetje Claessen voor Brabant) en een propagandaleider. En ook een ‘Bestuur voor Noord-Nederland’ (tweemaal dirigeerden zgn. ‘Hollandse’ dirigenten het Wilhelmus).

Intussen werden in heel Vlaanderen zangavonden gehouden o.l.v. diverse hoofdbestuursleden die het voorbeeld gaven: Willem de Meyer, Jos De Hen en musici zoals Gaston Feremans, Jan Brouns, maar ook tal van koorleiders zetten zich in om het zangfeest te doen slagen. Tevens hadden meerdere provinciale zangfeesten plaats. Er werden

Het koor Musica Nova (Boom) o.l.v. Roger Leens behaalde onlangs op het koorfestival te Montreux de eerste plaats.

door het V.N.Z. zangbundels uitgegeven en op grote schaal verspreid (b.v. Hoort Allegaer op 50.000 ev.). Er werden individuele leden en groepsleden (zangverenigingen, koren), aangetrokken. Er was op het secretariaat een verkoopcentrale voor liederen en koormuziek. Er werd hartelijk samengewerkt met de andere Vlaamse cultuurverenigingen: Davidsfonds, V.T.B., het Vlaams Volkstoneel e.z.m.

In 1940 géén zangfeest.

In 1941: 31 augustus op de Grote Markt in Brussel staat een massale koorgroep op het podium: zes koren uit Antwerpen, negen koren uit Brussel en... het Omroepkoor van Zender Brussel, die met het V.N.Z. samenwerkt. Medewerking was er van het Davidsfonds, het Vlaams Kruis, de V.T.B., Volk en Kunst en V.O.S. Duvosel, Feremans, Hullebroeck en Meulemans dirigeren. Tekstdichter is Bert Peleman, voorzegger Arthur Van Thillo, regisseur Adolf Clauwaert.

Wies Moens houdt de feestrede. Jan Grauls schrijft een interessante bijdrage: ‘Brussel en de Brusselaars’.

Voor het 9e zangfeest - 2 augustus 1942 - eveneens te Brussel - levert Wies Moens de bindteksten. Géén Meulemans méér als dirigent, ook geen werk van zijn hand. Wel o.m. drie werken voor mannenkoor van Jef Van Hoof. Algemene muzikale leiding en Oproep voor Fanfaren van Gaston Feremans. Vendelzwaaien door Fred Engelen. In de brochure een bijdrag van Dr. Jan Brans over De Betekenis van de Vlaams-Nationale Zangfeesten. Oorspronkelijk waren twee bladzijden van Hendrik Borginon voorzien. Duizenden gedrukte exemplaren moesten op bevel van de Duitsers vernietigd worden. Borginon had zware kritiek op verzoeken tot collaboratie ‘wanneer niet te voren de zelfstandigheid van ons eigen volk uitdrukkelijk gewaarborgd wordt: geen vriendschap, geen medewerking zonder wederkerigheid’. De feestrede werd gehouden door Filip de Pillecijn.

Het V.N.Z. betrekt intussen een secretariaat in het Torengebouw. Willem de Meyer is ‘opziener van den volkszang in de lagere scholen van het Vlaamsche landsgedeelte’ geworden en geeft bij de Nederlandse Boekhandel-Antwerpen een reeks Zingende Jeugd - Zingend Volk uit, vier bundels oude volksliederen met klavierbegeleiding van onvermelde componisten.

1944: Black-out.

Maar het V.N.Z. wordt buiten vervolging gesteld na verloop van tijd. Immers nooit één Duits lied gezongen, nooit één Duits dirigent op een zangfeest.

Concentratiekampen en gevangenissen overvol met zingend Vlaanderen. Executies, broodroof, armoede, werkloosheid, terreur. Het V.N.Z. wordt niet veroordeeld maar ontbindt zich (?)

Maar het V.N.Z. herleeft én wordt in 1948 A.N.Z., Algemeen Nederlands Zangverbond, achtereenvolgens onder voorzitterschap van Herman Wagemans, R. Pelckmans en Valeer Portier (sinds 1953).

Het eerste naoorlogse zangfeest vindt in uiterst moeilijke omstandigheden plaats te Kortrijk op 18 juli 1948: Emiel Hullebroeck, Renaat Veremans, Jef Tinel, Daniel Clement en Karel Vandaele leidden de samenzang, terwijl de begroeting wordt uitgesproken door Herman Wagemans en de feestrede door Dr. M.G. Dewyn O.P.

Achtereenvolgens komen dan Turnhout, Antwerpen, Gent en Brussel aan de beurt. Tot de dirigenten op deze zangfeesten behoorden Emiel Hullebroeck, Lieven Duvosel, Renaat Veremans, Armand Preud'homme, Raf Belmans, Ivo Mortelmans, Jef Tinel, Fons Bervoets, Gaston Feremans, Staf Nees, Jan Brouns en Wies Pee. Feestredenaars waren o.m. E. Amter, F. Van der Mueren, Herman Wagemans en Valeer Portier.

Sinds 1954 vindt het Zangfeest jaarlijks plaats in het Sportpaleis te Antwerpen en wordt de

[p. 163]

rede telkens uitgesproken door de algemene voorzitter van het ANZ, Valeer Portier.

De programmabrochure van het ‘Nationaal Zangfeest’ van 29 juli 1951 te Gent maakt voor de eerste maal melding van de beheerraad, de deelgenoten, een ‘beschermcomité’ (10 namen) én een ‘plaatselijk comité’ (6 namen). Regisseur: Antoon Van der Plaetse; voorzegger Hein Nackaerts; teksten van Steven Debroey; koren: K.A.-Groepen en A.N.Z.-groepen. Durvers voor het Vlaamse lied.

Wie lid wordt (individueel of met zang- en jeugdgroepen) krijgt o.m. een modelspreekbeurt over Het oude Nederlandse volkslied. Ook werden reeds 1500 ex. van een modelspreekbeurt over Peter Benoit verspreid. De reeks Onze koorwerken verschijnt bij de Halewijnstichting en wordt door het A.N.Z. aangeprezen.

Komt de klad erin met De Dag van het Vlaamse Lied, een minimalistisch anti-zangfeest? (12 juli 1953). Dat was alleszins de bedoeling! ‘Dagen’ waarop ‘oude getrouwen’ zoals Jef Van Hoof, Mark Liebrecht, Gaston Feremans dirigeren en allicht ‘serieus’ betaald werden? Maar het Lied van mijn Land van De Sutter en het in het concentratiekamp van Lokeren door Gaston Feremans gecomponeerde Gebed voor het Vaderland worden nieuwe volksliederen.

De Dag van het Vlaams Verdriet, alhoewel ondersteund én gedekt én aangeprezen door de ‘christelijke’ sector en zijn welvarende kassen, zingt descrescendo en hangt de lier aan de wilgen in 1957. Het Vlaams Nationaal Zangfeest blijft overeind en wordt telkenjare een groot succes én richtinggevende baken in de Vlaamse beweging.

Wilfried Martens - de huidige premier - was deelgenoot van het A.N.Z. van 1960 tot 1964 en zelfs feestredenaar op een provinciaal zangfeest in Brussel (Palace Dancing). Het motto luidde Eigen taal en cultuur op eigen bodem - Brabant Were Di.

Intussen waren de fonoplaten met Vlaamse liederen op de markt gekomen. In '59 adverteren H.M.V. en Philips zelfs in de zangfeestbrochure.

Vanaf 1960 zijn er weer vijf provinciale secretariaten en zingen koren uit vier gouwen op het Zangfeest.

In 1961 is ook Meulemans terug als dirigent én koren uit alle provincies.

Het getij keert. De ‘angst’ trekt op. De Vlaamse Beweging en wat en wie erbij horen zijn weer ‘in’. Het weekblad Humo ziet er eten in en brengt naast twee bladzijden advertentie in de zangfeestbrochure, een grote reportage over Gaston Feremans. De Post brengt een lang gesprek met voorzitter Valeer Portier.

Tekstdichter waren o.m. Anton Van Wilderode ('59), Clem De Ridder ('60), Felix Dalle, Raf Reymen.

Het A.N.Z. groeit. Het is zich bewust van zijn verantwoordelijkheid. De hardste tijden zijn voorbij.

In 1963 staat daar een Muzikale Adviescommissie met o.m. Mgr. Vyverman als voorzitter, Kamiel Cooremans, Hendrik Daems, Roger

Een beeld van het massa-koor op het 43e Vlaams Nationaal Zangfeest.

Het Nausikaäkoor uit Brussel o.l.v. de onlangs overleden en betreurde Oswald Fieuws behaalde op het Nationaal Koortreffen van het ANZ in 1968 de tweede plaats.

Deruwe, Willy Dehennin en Vic Nees. Er wordt eveneens een Volksliedcommissie opgericht. Er komt een full-time koorconsulent - Leo Van Nevel - in dienst die tevens een documentatiecentrum voor volkslied- en koormuziek opbouwt in het nieuwe secretariaat op de Oudaan te Antwerpen.

Naast tal van zangstonden, kooravonden, gewestelijke- en provinciale zangfeesten, een Noord-Zuid-Conferentie over de Actualiteit van het Volkslied (Antwerpen 14-15 nov. 1964), een cursus Gemeenschapszingen, een brochure Diagnose en gegevens ter verbetering van het gemeenschapszingen zijn er de Contactnamiddagen met koorleiders en in 1965 een nationaal koortreffen voor de ANZ-koren. Er waren negen gewestelijke sessies met schriftelijk en deskundig juryverslag en adviezen, telkens gevolgd door een modelconcert o.l.v. Kamiel Cooremans, Juliaan Wilmots en Leo Van Nevel met hun respectieve koren Cantate (Gent), Cantores Servadie (Diepenbeek) en Laetare Musica (Herk de Stad).

Al die activiteiten gaven het koorleven in Vlaanderen basis, repertoire, armslag en richting.

Het A.N.Z. staat stevig geworteld in het Vlaams cultuurleven en geniet aanzien en gezag.

Het tijdschrift Harop trekt competente medewerkers aan onder redactie van Hugo Heughebaert. De muzikale adviescommissie wordt verder uitgebreid met Juliaan Wilmots, Jan Van der Linden en Antoon Defoort. Een nationale studiedag voor koorleiders in 1966 kan 150 dirigenten begroeten. Dan komt de

[p. 164]

Technische Bijstand door koorconsulenten, ter plaatse en kosteloos.

Nog in 1966 begint een driejarige cursus voor koordirigenten (56 uren), cursus die in 1967 in Hasselt en vanaf 1968 in West-Vlaanderen van start gaat. Ook wordt in samenwerking met de Vlaamse Federatie van Jonge Koren een internationaal koorweek-end te Waregem gehouden.

Intussen komt op de zangfeesten vanaf 1965 de zgn. ‘kleinkunst’ aan bod met b.v. Kor Van der Goten (die vooraf een Limburgs provinciaal zangfeest aan mekaar praatte), Miel Cools, The Shepherds, Louis Neefs, De Vaganten, Jules De Corte, Toots Thielemans, Jef Burm.

En... vanaf 1967 tot 1977 staat er geen massale koorgroep meer in het Sportpaleis ter ondersteuning van de volkszang, wel staan er eens enkele koren met koorzang.

In 1967 wordt er weer een Nationaal Koortreffen georganieerd, ook een studieweek Koorzingen en -leiden. Een reeks koorateliers in St.-Niklaas, Brugge, Schoten, Genk, Gent, Mechelen, Hasselt, Aalst, Kortrijk en Torhout wordt geleid door K. Cooremans, A. Defoort, V. Nees, P. Schollaert, J. Wilmots en L. Van Nevel.

In 1969: de algemene secrearis Paul Van den Bossche vertrekt en wordt vervangen door Rob Eyskens, terwijl Paul Valgaeren Leo Van Nevel als koorconsulent opvolgt.

De vormingsactiviteiten worden intensief verder gezet: studieweken over de praktijk van het blokfluitenkoor; koormuziek uit de baroktijd; ateliers voor kinderkoren; ateliers voor leiders en monitoren van klaroen- en trompetterskorpsen; open zangstonden met een voorzingkoor, een instrumentaal ensemble, een zangleider én partiturenboek overspoelen heel Vlaanderen; het eerste Zeezangfeest wordt (tijdens de grote vakantie) door het ANZ-W.-Vlaanderen georganiseerd in Oostende.

Het maandblad Harop wordt na 29 jaargangen door het Vlaams Muziektijdschrift opgevolgd onder de stuwende kracht van redactiesecretaris Hugo Heughebaert.

In 1971 maakt Marie-Cecile Moerdijk een beneden-moerdijkse ronde van Vlaanderen met volkszangfestivals voor scholen, jeugd en volwassenen. Er is een concertreeks met de creatie van Rachel van Vic Nees.

Het A.N.Z. trekt zich de promotie van de Nederlandse Kleinkunst aan en organiseert Nekka.

Het A.N.Z. publiceert liedbladen en -bundels o.m. voor de open-zangstonden, die over heel Vlaanderen worden georganisered.

Intussen groeit de koorfederatie en breidt de zorg voor de inmiddels 200 aangesloten koren zich uit en drukt zich uit in vrijgestelden die in 1972 de nieuwe lokalen in de Vrijheidsstraat 30-32 in Antwerpen betrekken.

Er wordt intensief gewerkt: cursus voor volkszangleiders, studiedagen voor visueel gehandicapten, koorateliers, Open Zangstonden brengen ‘aarde’ aan de dijk.

Nekka '72 trekt 15.000 jeugdigen naar het Sportpaleis. Nekka-Eindhoven wordt in '72 een succes.

In '73 wordt het Vlaams Muziektijdschrift omgedoop in Gamma en uitgegeven in samenwerking met De Sikkel.

Nekka '73 zwermt uit naar Knokke, Eindhoven en Rotterdam.

Intussen zijn de provinciale zangfeesten wel stilgevallen. Het Zeezangfeest houdt nog stand.

De afdeling Limburg verdiept haar werking voor de koren met een uitgebreide stuurgroep, een eigen provinciaal documentatiecentrum, een tweemaandelijks tijdschrift en een blijvende begeleiding van de koren. Die dan ook met tientallen aansluiten (135 koren in 1980).

In 1977 het 40e Vlaams Nationaal Zangfeest. Met een hulde aan Valeer Portier die 25 jaar lang (in goede en kwade dagen) het A.N.Z. heeft geleid. Er staat - na tien jaar - weer een massale koorgroep (12 koren) op het podium. Ook Remi Van Duyn voert voor de 25e keer de regie.

De commissie Muziek in de School presenteert een A.N.Z.-Volksliedboek, 50 oude en nieuwe liederen voor scholen, koren, voor huiskring en jeugdbeweging.

In 1979 is opnieuw een massale koorgroep uit heel Vlaanderen op het Zangfeest te gast. De massazang wordt begeleid door het Kempisch Jeugdfanfareorkest nadat Theo Mertens het met zijn beroemd koperensemble liet afweten.

In datzelfde jaar publiceert het A.N.Z. naast een herdruk van het A.N.Z.-Volksliedboek 1 het A.N.Z.-Volksliedboek 2, ook met klavierbegeleiding. Ook het Nausikaä-Koorboek n.a.v. het festival van het Brussels Nausikaäkoor. Tevens komt het langverwachte Handboek voor koordirigenten van Juliaan Wilmots en Michaël Scheck van de pers.

Rekening houdend met de groeicoëfficiënt van de kooraansluitingen (in 1969: 108 - in 1979: 405) wordt de decentralisatie van de koorwerking noodzakelijk.

Naast bestaande structuren in Limburg en West-Vlaanderen worden in de overige provincies contacten gelegd om de uitbouw en meer directere contacten met de regio's te realiseren.

Het basiswerk wordt verder gezet in dienstverlenende activiteiten als de Technische Bijstand of koorbezoeken met advies, verder aanmaak van een catalogus van het documentatiecentrum, vormingscursussen en koornamiddagen voor koorleiders, medewerking en steun aan plaatselijke koortreffens o.a. Valmeer, Lommel, Tongerlo.

De behartiging van de Vlaamse muziek resulteert in de uitgave van nieuwe koorcomposities of volksbewerkingen, de organisatie van Concerten Vlaamse Muziek.

Via de Arbeitsgemeinschaft Europaïscher Chorverbände, een in 1955 te Straatsburg opgerichte organisatie tot samenwerking tussen 11 internationale korenorganisaties ontstaan interessante contacten. Vlaamse koren komen tot uitwisseling, contact en kennis van andere koortradities.

Onze eigen Vlaamse koormuziek krijgt n.a.v. het Agec-congres te Antwerpen ('79) meer promotiekansen. Lezingen over en concerten met Vlaamse muziek resulteren o.m. in de heruitgave van het 8-stemmige Ave Maria van Peter Benoit bij Egtved-Verlag in Denemarken.

Jonge koorzangers worden uitgenodigd tot deelname aan internationale jeugdkoorweken o.m. te Trossingen, Den Haag en Llangollen (Wales).

Het zingen in de school vormt een belangrijk actieterrein waarop het ANZ zich met de commissie Muziek in de School beweegt. Uitgaven ten behoeve van het muziekonderwijs, allerlei studiedagen vinden plaats om in de toekomst dit knelpunt van de muzische vorming te verhelpen.

Medewerking wordt verleend aan belangrijke televisie-programma's, zoals Lied van mijn Land.

Momenteel beschikt het A.N.Z. over een permanent secretariaat met een full-time koorconsulent, een utigebreide staf koorconsulenten en docenten, een documentatiecentrum voor koor- en volksliedmuziek dat ongeveer 25.000 titels bevat, vijf provinciale afdelingen - waarvan voornamelijk Limburg en West-Vlaanderen zeer actief zijn -; dit alles ten dienste van de Vlaamse liedbeweging en de meer dan vierhonderd aangesloten koren.

Verschillende commissies (Muziek in de school, Muzikale Adviescommissies, Jeugdcomité, Kleinkunstcommissies, Programmacommissie Zangfeest) zijn in de schoot van ons verbond zeer actief en programmeren mede diverse activiteiten en uitgaven.

Het A.N.Z.-tijdschrift verschijnt tweemaandelijks en bevat naast telkens twee koorliedbladen interessante bijdragen over de Vlaamse muziek en de koorzang.

Studiedagen, basiscursussen voor koordirigenten, koorateliers, en concerten worden ook dit jaar gepland en gerealiseerd.

En zo blijft dan het A.N.Z. ‘statig als een eik’, breed en sterk en diep geworteld als koorfederatie en als volkszangbeweging die aan vele stormen en paleisrevolutietjes, kuiperijen en koopmannetjesgekonkel het hoofd heeft geboden.

Gedreven door Rodenbachs motto (dat ook het 43e zangfeest sierde): Vlaanderen, Vlaanderen boven-al!

Leo Van Esser

Voorz. A.N.Z.-Limburg

[p. 165]

Het Madrigaal, nationale federatie van katholieke zangkoren

Wie de geschiedenis van het koorleven in Vlaanderen tijdens de 20ste eeuw zal schrijven, zal moeten rekening houden met de felle opbloei en de bundeling der krachten midden de jaren vijftig. De invloed uit het buitenland maar ook de initiatieven van enkele Vlaamse provinciebesturen zijn daaraan niet vreemd.

Zo werd er op 20 december 1953 een federatie van katholieke zangkoren opgericht in de provincie Antwerpen. Het was te verwachten dat vooral vele kerkkoren zouden aansluiten. Toch wilden de oprichters het ruimer zien en daarom gaven zij bij het kiezen van een naam de voorkeur aan een wat bredere term uit de koormuziek boven een of andere afkortingsformule.

Na een jaar telde de federatie 64 korenleden. Deze ledenlijst bood een rijke variëteit gaande van de kathedraalkoren uit Antwerpen en Mechelen over de gevestigde ‘zangmaatschappijen’ naar de meer bescheiden zanggroepen uit de landelijke jeugdbeweging. Het aantal groeide snel want elk koor moest lid zijn van een federatie om te kunnen deelnemen aan de zangtornooien van het provinciaal bestuur waaraan een aantrekkelijke premie was verbonden.

Terloops dient er toch op gewezen dat deze tornooien te Antwerpen en in andere gouwen niet alleen materiële voordelen hebben opgeleverd. Door de niet geringe deelnemingsvoorwaarden verbeterde de kwaliteit omdat de verenigingen tot hard werken werden gedwongen.

In 1956 stichtte de federatie een driemaandelijkc tijdschrift dat eveneens Het Madrigaal zou heten en dat als een stoffelijke toelage aan alle koorzangers werd bezorgd. De prestaties der verenigingen werden hierin vermeld en kregen een wat ruimere aandacht als het om iets bijzonders ging. Helemaal vooraan werd aandacht besteed aan leven en werk van Vlaamse koorcomponisten met vermelding van de volledige catalogus van hun oeuvre. Na deze reeks kwamen grote vocale werken als de cantaten van Bach aan de beurt. Nieuwere stromingen in de koormuziek kregen hun deel vooral om bij zeer traditionele kringen een zekere drempelvrees te overwinnen.

Dit driemaandelijks orgaan was voor de kerkkoren uit die tijd een al te bescheiden hulp. Zij die alleen aan een repertorium voor de eredienst werkten, kregen te weinig van de geboden mogelijkheden. Daarom werd besloten van 1958 af een eigen treffen voor de kerkkoren te organiseren.

Twaalf dergelijke ontmoetingen voor kerkkoren werden tussen 1958 en 1967 ingericht. Iedere deelnemende vereniging moest een programma uitvoeren dat bestond uit Gregoriaans, meerstemmig werk op Latijnse tekst en in de landstaal. Dit wel-omschreven programma evolueerde met de liturgische muziekvernieuwing sinds 1965.

Voor de organisatoren was het gemakkelijker een deskundige jury samen te stellen dan om de geldmiddelen te vinden om deze onderneming te bekostigen.

Uit deze ontmoetingen is Het Madrigaal van provinciale naar nationale federatie gegroeid. Spoedig kwamen er aanvragen tot aansluiting en tot deelname. Zo beleefde men in 1961 het eerste nationaal koortreffen voor kerkkoren te Geel.

Met dit initiatief had Het Madrigaal, misschien onbewust, de rol van de Sint-Gregoriusvereniging overgenomen. Deze Sint-Gregoriusvereniging had vooral tussen de twee wereldoorlogen de kwaliteit van de kerkmuziek behartigd door de verspreiding van meerstemmige, religieuze koormuziek als bijlage bij het tijdschrift, Musica sacra, alsook door het organiseren van conferenties voor koorleiders en kerkmusici in de verschillende decanaten. Andere initiatieven verschilden naar de vorm. Zo kende Limburg zijn ‘zangersdagen’ terwijl Antwerpen en Brabant ontmoetingen hadden zoals hierboven zijn beschreven. Na 1945 deed Mgr. Jules Van Nuffel, directeur van het Lemmensinstituut en nationaal voorzitter nog een forse poging om de Sint-Gregoriusvereniging weer op de been te helpen doch meer dan enkele decanaten kwamen niet meer overeind.

Van bij de oprichting van Het Madrigaal in 1953 toonde het Lemmensinstituut een grote belangstelling en een loyale medewerking. Prof. Staf Nees was de eerste voorzitter en bleef dit tot aan zijn dood in 1965. Mgr. J. Vyverman fungeerde als geestelijk adviseur terwijl nog verschillende leraars en oud-leerlingen intens meewerkten in het bestuur.

Het huishoudelijk werk werd 15 jaar lang opgeknapt door M. Laurijssen en P. Bilcke die er al hun vrije tijd voor overhadden. De voortdurende uitbreiding van de federatie in alle Vlaamse provincies vergde echter een meer professionele aanpak.

Van 1965 tot 1968 was kamerlid, F. Tanghe, algemeen voorzitter. Van toenaf kreeg de federatie onderdak in het Lemmensinstituut. Onder het voorzitterschap van Directeur J. Joris werden noodzakelijke hervormingen doorgevoerd en fusioneerde het vroegere tijdschrift met Adem, het orgaan van het instituut.

Met het Lemmensinstituut als lichtbaken werkt Het Madrigaal gestadig aan de uitbouw. Bij de talloze open-zangstonden worden de koren actief betrokken. De Leuvense Muziekdagen tijdens de jaarlijkse paasvakantie kennen een groeiende belangstelling. Daar kunnen de koorleiders twee volle dagen in drie verschillende ateliers werken volgens eigen bekwaamheid of naar het niveau van hun koor.

In de provincie worden cursussen gegeven rond programmatie en organisatie. De koren zouden nog beter gebruik kunnen maken van de eigen koorreeks en andere muziekuitgaven. De concerten door vocale en instrumentale ensembles worden daarentegen enorm druk bijgewoond. Deze uitvoeringen kunnen model staan voor de amateurs zonder ze te willen ontmoedigen.

In de praktijk der kerkkoren is er de laatste jaren een kentering gekomen. Slechts zeer weinige kerkkoren werken uitsluitend aan de opluistering van de eredienst en waar dit wel het geval is, moeten hun inspanningen gewaardeerd en geëerbiedigd worden.

Vele kerkkoren doen naast hun werk voor de liturgie, ook nog een of enkele uitvoeringen per jaar als kerstconcert, passieavond en dergelijke. In deze meervoudige doelstelling rust op hen de grote verantwoordelijkheid het muzikaal patrimonium uit vroegere eeuwen te bewaren; er zorg voor te dragen en erover te waken, dat het aan de komende generatie wordt doorgegeven. Of wie zou ontkennen dat het Gregoriaans en de oude koorpolyfonie ten grondslag liggen van de hele westerse muziekcultuur?

Daarbij komt nog dat Het Madrigaal zijn leden terdege moet informeren over de nieuwere opdracht voor de koren. Na het tweede Vaticaans Concilie deed het Nederlandstalig kerklied voorgoed zijn intrede in de liturgie. De oudere gezangen die wij uit de Reformatie overnamen, werden reeds door koorcomponisten uit de gouden tijd zoveelvuldig bewerkt van eenvoudige zetting tot dubbelkorig motet, dat ook deze liederen een stuk muziekgeschiedenis hebben gemaakt.

Het ligt dus voor de hand dat Het Madrigaal ook de belangen der kerkkoren moet behartigen. Hun inzet en idealisme verdienen dit ten volle.

Jos Bruurs