Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 29

[p. 2]

I. Vlaamse neogotiek in Europees perspectief

De studie van de neogotiek in onze gewesten zat tot voor kort hopeloos in een vicieuze cirkel vast: als gevolg van het depreciërend oordeel over deze periode werd er weinig of geen onderzoek aan gewijd, terwijl precies deze gebrekkige kennis allerlei vooroordelen in de hand werkte.

Onder dit opzicht is er dan ook een hele achterstand in te halen tegenover de ons omringende landen, zoals bv. Engeland, waar K. Clark reeds in 1928 zijn ‘Gothic Revival’ publiceerde, of Nederland, waar in de laatste jaren reeds een belangwekkende literatuur over dat onderwerp werd bijeengeschreven.

In vergelijking met Engeland of Nederland moeten wij echter reeds met een niet te onderschatten handicap vertrekken, vermits er bij ons in de 19de eeuw zelf nooit een overzichtswerk aan deze materie werd gewijd, dit andermaal in tegenstelling tot de situatie in voornoemde landen.

Wie tegenwoordig aan de hand van de fragmentarische gegevens een totaalbeeld wil reconstrueren, wordt geconfronteerd met bronnenmateriaal dat door zijn heterogeen karakter, onvolledigheid en eenzijdigheid de historische werkelijkheid dreigt te vervalsen. De studie van de vroege neogotiek wordt bv. sterk bemoeilijkt door de negatieve houding die men in de publikaties reeds kort na 1850 tegenover deze periode innam. Binnen de late neogotiek vormen de Sint-Lucasscholen dan nog eens een aparte groep, met afzonderlijke tijdschriften en boeken waarin men slechts de eigen ‘vedetten’ erkent.

Het voorbereidend studiewerk over deze periode staat in de kinderschoenen: inventarissen en tentoonstellingscatalogi bv. nemen slechts sinds de laatste jaren ook het neogotisch patrimonium op. Een groot aantal monografieën zijn nog te schrijven, niet alleen over kunstenaars en kunstwerken, doch evengoed over de opdrachtgevers, de neogotische kunsttheorie, de verschillende tijdschriften, de betekenis van de afzonderlijke centra en zovele andere aspecten.

In de huidige stand van het onderzoek beperken wij ons dan ook tot het vermelden van een reeks karakteristieke voorbeelden, die duidelijk laten aanvoelen hoe ook onze neogotiek te situeren valt in het ruimere kader van een krachtige internationale stroming. Verschillende fasen werden doorlopen; bij de behandeling van elk belichten we eerst uitvoerig de buitenlandse achtergronden, die een weerslag hadden op de situatie in ons land.^*

* Dit artikel vormt de neerslag van opzoekingswerk verricht in het raam van onze doctoraatsverhandeling over ‘J.B. Bethune en de neogotiek’. Hetzelfde materiaal, meer uitgewerkt en voorzien van het vereiste wetenschappelijk apparaat, zal opgenomen worden in een inleidend hoofdstuk; deze omstandigheid verklaart ook waarom bepaalde accenten werden gelegd.

A. Nagotiek
Het latent naleven van de gotiek; in Vlaanderen 16de-18de eeuw

Uiteraard heeft de neogotiek bij ons, zoals in de andere landen, niet in een volkomen vacuüm wortel geschoten. De gotiek werd als progressieve kunststijl zowat overal in Europa van het toneel verdreven in de loop van de 16de eeuw en door de renaissance vervangen. Verschillende factoren bleven echter aanwezig, van aard om een eventuele heropleving in de hand te werken. De vaak monumentale bouwwerken uit de gotische periode bleven immers behouden en werden verder gebruikt, ze trokken de aandacht van reizigers, geschiedschrijvers en kunstenaars en werden beschreven en afgebeeld. Vele van deze constructies moesten in de loop der tijden hersteld, aangepast of verder afgewerkt worden en daarbij streefde men er vaak naar, de gotische stijleenheid te handhaven.

Voorbeelden van dergelijke ‘nagotiek’ zijn in de meeste Europese landen aan te wijzen. Zelfs in Italië, de bakermat van de renaissance, werden in de 17de en 18de eeuw hele reeksen gotische ontwerpen getekend voor de onvoltooide gevels van kathedralen zoals die van Bologna en Milaan. Sommige zijn het werk van bekende architecten uit de klassieke richting, zoals Baldassare Peruzzi, Giullio Romano, Vignola of Luigi Vanvitelli.

Eveneens zeer kenmerkend zijn de westtorens van Westminster Abbey te Londen, in 1734-1745 gebouwd naar ontwerp van Nicholas Hawksmoor, of de kathedraal Sainte Croix te Orléans, die in de 18de eeuw in gotische stijl werd afgewerkt naar tekeningen van architecten als Robert de Cotte en Jacques Gabriël. Zelfs bij de volledig nieuwe eigentijdse bouwwerken van die periode zijn talrijke tekenen van een zeker contact en zelfs een confrontatie met de gotische kunst aan te wijzen. Deze beïnvloeding neemt de meest gevarieerde gestalten aan. Soms werden de gotische vormen vrij letterlijk gereproduceerd, zoals door N. Hawksmoor in zijn All Soul's College te Oxford uit 1716-1735; het andere uiterste wordt ongetwijfeld gevormd door de uitbundige speelsheid van het ‘gotische’ rococo in Bohemen.

In sommige gevallen zijn de gotische tendensen volledig verwerkt in een uiterlijk homogene klassieke architectuur, zoals in de kerken van Borromini of in het werk van J.G. Soufflot, die zich door gotische constructietechnieken liet inspireren voor zijn Sainte Genevièvekerk (het huidige Panthéon) te Parijs (1755-1792).

In onze gewesten, die weinig of geen overblijfselen uit de Oudheid bezitten maar in de Middeleeuwen een ware bloeiperiode kenden, moet de gotische ‘présence’ steeds bijzonder voelbaar zijn gebleven. In historische publikaties zoals de ‘Flandria Illustrata’ van Sanderus (1641) namen de afbeeldingen van gotische gebouwen dan ook een omvangrijke plaats in.

Bovendien werd de opleiding van de vaklieden tot het einde van het ancien régime bepaald door het systeem van de middeleeuwse ambachten. Verwonderlijk is het dan ook niet, dat de oude constructiewijze een taai leven beschoren was en dat vele 17de en 18de eeuwse gebouwen nog voorzien zijn van steunberen, vensters met maaswerk, houten tongewelven, trapgevels en meer van die traditionele elementen. Zelfs de nieuwe barokkerken, zoals de Sint-Pieter te Gent (1629-

[p. 3]

1645) of de abdijkerken van Averbode (1664-1672) en Ninove (1635-1723) vertonen nog kruisribgewelven in plaats van het meer klassieke tongewelf.

Sommige grote gotische kerken werden dan ook nog lange tijd verder in dezelfde stijl hersteld en vervolledigd. In de Brugse Sint-Salvatorskathedraal bv., werd het 15de eeuwse koorgestoelte nog in 1608 in dezelfde trant aangevuld met een nieuwe reeks zitsels vervaardigd o.l.v. architect en beeldsnijder Hiëronymus Stalpaert de Oude. Het schip en koor van dezelfde kerk werden, zoals vele andere in onze gewesten, eerst in de 17de en 18de eeuw van kruisribgewelven voorzien. Ook het gotisch maaswerk van de vensters bleef nog lange tijd in voege; nog in 1749 werd een tracering ‘met godticqx ende ijser’ ontworpen voor de noordelijke kruisbeukarm van de Sint-Salvatorskerk. De uitgevoerde tekening was het werk van H. Pulinx, overigens een vooruitstrevend Brugs meester uit de rococotijd.

De Aalstse Sint-Martinuskerk (begonnen ca. 1475) en de Sint-Michielskerk te Gent (ca. 1440 begonnen) kunnen vermeld worden als

Londen, Westminster Abbey, torenfront, 1734-45, ontw. Nicholas Hawksmoor.

Gent, Sint-Michielskerk, torenontwerp van L. Cruyl.

voorbeelden van onafgewerkte middeleeuwse kerken, waarvan men de voltooiing eigenlijk steeds bleef betrachten. Zo werd het koor van de Gentse Sint-Michielskerk, met omgang en straalkapellen, eerst in 1623-1650 gebouwd. De toren werd in 1668-1672 hoger opgetrokken nadat o.a. bouwmeester Lieven Cruyl nog in 1662 een plan had getekend in rijk geornamenteerde laatgotiek. Bij de nieuwgebouwde dorpskerken uit de 17de en 18de eeuw vond o.a. het traditionele halleschema nog dikwijls toepassing; heel wat werden ook nog gotisch gedetailleerd (bv. Bekegem, 1636). Talrijke nagotische kloosterkapellen kunnen eveneens opgesomd worden [Baudeloo-abdij te Gent, Spermalie te Brugge, Drongenhof te Gent (1607)].

De Jezuïeten - promotoren bij uitstek van de contrareformatie - telden in hun rangen niet alleen de italianiserende broeder Huyssens, doch eveneens zijn confrater Jacob Hoeymaker, aan wie o.a. de nagotische Jezuïetenkerk te Gent wordt toegeschreven. Eveneens voor deze orde bouwde Jan Persijn ca. 1610 in dezelfde stijl de Sint-Michielskerk te Kortrijk.

Gent, Jezuïetenkerk, voorgevel, begin 17de eeuw, ontw. J. Hoeymaker (?).

[p. 4]

B. Spitsbogenstijl
Vroege neogotiek; in Vlaanderen ca. 1800-1850

Fonthill Abbey, traphal, 1796, ontw. J. Wyatt.

Gent, woonhuis van arch. L. Minard naar eigen ontwerp, hal, ca. 1845.

In de loop van de 18de eeuw wordt een hernieuwde belangstelling voor de gotiek merkbaar; in plaats van een min of meer latent naleven groeit er stilaan een actief renouveau. Het fenomeen, dat zich eerst in Engeland voordoet en zich later over het gehele continent verspreidt, wordt doorgaans gesitueerd in het raam van de opkomende romantiek.

De realiteit van hun eigen tijd, in hun ogen gelijkgesteld met de oppervlakkige frivoliteit van het rococo, het eenzijdige rationalisme van de Verlichting of de verontrustende ontmenselijking door de opkomende industrialisatie, wijzen de romantiekers af en zoeken hun toevlucht in de natuur of in vreemde of vergane beschavingen. Het is de tijd van de ‘bon sauvage’ van Rousseau en van de landschapstuinen. Ook de gotische vormen krijgen een belangrijke plaats toebedeeld; ze worden geassocieerd met de ‘romantische’ riddertijd en met het eigen nationaal verleden, gesteld tegenover de ‘universele’ klassieke cultuur. Bovendien acht men ze innig verbonden met het irrationele, religieuze element.

Het is geen toeval dat de eerste ‘gotische’ bouwsels vaak te zoeken zijn in de zogenaamde ‘Engelse’ landschapstuinen, waar ze samen voorkomen met would-be Hindoeïstische, Sarraceense, Chinese en ook klassieke paviljoenen. Dikwijls, zoals in het ‘Pavillon du Philosophe’ te Bagatelle (Frankrijk) werden de verschillende genres zelfs in één ontwerp dooreengemengd. Zeer karakteristiek zijn ook de nieuw opgetrokken ‘middeleeuwse’ ruïnes zoals het donjon in het park te Betz (Oise, ca. 1780). Na 1750, toen de Engelse auteur Horace Walpole ermee begon zijn ‘Strawberry Hill’ volledig in gotische zin om te bouwen, kwam deze stijl echter ook volop in zwang voor de landhuizen zelf.

De speelse rococosfeer, nog duidelijk aanwezig te Strawberry Hill, wordt mettertijd geheel door het romantische element vervangen. Fonthill Abbey, gebouwd door James Wyatt in 1796 vormt het type-voorbeeld van deze fase: een landhuis, uitgewerkt in de vormentaal van een middeleeuwse abdij, en geheel berekend op het overweldigende effect van de galerijen en de meer dan tachtig meter hoge middentoren. Een toren die overigens reeds in 1807 instortte, wat duidelijk illustreert hoezeer de kennis van de gotische constructietechnieken tegen dat ogenblik teniet was gegaan. Kenmerkend is ook dat Sir Walter Scott, toonaangevend als auteur van romantische literatuur, in 1816 het neogotische Abbotsford liet optrekken om zijn zeer heterogene collectie aan oudheden, kunstvoorwerpen en rariteiten in onder te brengen. Zijn geestesgenoten op het vasteland werden al evenzeer door de middeleeuwen aangegrepen, vooral sinds Goethe in 1772 zijn bewondering had uitgesproken voor de kathedraal van Straatsburg. In het begin van de 19de eeuw tekende K.F. von Schinkel (1781-1841), overigens één van de meest creatieve neoklassieke architecten, gotische ontwerpen voor het mausoleum van koningin Louise van Pruisen en voor de Werdersche Kirche te Berlijn (1825). Het oorlogsgedenkteken voor de Kreuzberg (Pruisen) vatte hij op als een enorme opengewerkte pinakel, uitgevoerd in gietijzer (1819-1821).

De Chapelle royale (1839-1848) in het Franse Dreux moet zeker eveneens vermeld worden, omwille van de glasramen door Ingres.

Vooral nadat de christelijke middeleeuwen werden verheerlijkt door Chateaubriand in zijn ‘Génie du Christianisme’ werd de neogotiek meer en meer op prijs gesteld voor religieuze gebouwen. Kenmerkend hiervoor is het geval van de Engelse kerken, die in dicht bevolkte streken nieuw werden opgericht als gevolg van de ‘Church Building Act’ uit 1818: op een totaal van 214 dergelijke ‘Commissioner's Churches’ waren er niet minder dan 174 die tot de gotische richting mogen gerekend worden. Ook de situatie in Nederland, waar de overheid zich eveneens met de kerkenbouw bemoeide, was in sommige opzichten gelijkaardig. Als gevolg van een Koninklijk Besluit, uitgevaardigd door Willem I in 1824, hadden de ingenieurs van Waterstaat hier toezicht op de ontwerpen voor nieuwe bedehuizen, met het gevolg dat zij de plannen zeer dikwijls zelf tekenden; ook zij werkten naargelang de gelegenheid reeds in neogotische even goed als in neoclassicistische trant.

Het geheel van de reeds besproken neogotische produktie maakte weinig of geen aanspraak op archeologische pretenties. Wellicht kan ze nog het best omschreven worden met de eigentijdse term ‘spitsbogenstijl’ of ‘ogivale trant’, waaronder dan moet verstaan worden dat meestal slechts de afzonderlijke motieven en ornamenten zoals de vormen van bogen, maaswerk en gewelven aan de gotiek werden ontleend; het geheel bleef in menig opzicht nog onderworpen aan de klassieke symmetrie en proportieleer.

Zoals in het neoclassicisme primeert het concept, niet de materiële realisatie; men had er dan ook geen principiële bezwaren tegen, de traditionele materialen te vervangen door bv. gietijzer of stuc, zonder dat de essentie van de vormgeving noemenswaardig werd aangepast. Zo bestaan de ‘kruisribgewelven’ uit die tijd vaak uit een bepleisterde houtconstructie; de kathedraal van Rouen werd voorzien van een gietijzeren torenbekroning, uitgewerkt als ware het een geajoureerde stenen spits (1826-1876).

Weinige jaren later werden dergelijke experimenten bespottelijk gemaakt door een nieuwe generatie architecten, die het accent volledig

[p. 5]

München, Mariahilfkirche, gevelontwerp van D. Ohlmüller, 1831-39.

Borgerhout, O.-L.-Vrouw-ter-Sneeuwkerk, gevelontwerp van F. Berckmans, 1841-46.

Bazel, kasteel Wissekerke, verbouwing ca. 1825 (?), ontw. F. Verly.

Heusden, kerk, vroeg-neogotisch glasraam boven de hoofdingang (Foto J.V.C.)

Laken, O.-L.-Vrouwekerk, 1854-72, ontw. J. Poelaert.

[p. 6]

Heusden, kerk, 1844, ontw. M.J. Wolters.

Izegem, Sint-Hiloniuskerk, gevelontwerp van P.N. Croquison, 1852-55.

naar een archeologisch verantwoorde reconstructie hadden verlegd. Voor de neogotiek uit de beginperiode had men voortaan alleen nog afkeurende benamingen als troubadoursgotiek of stukadoorsgotiek over. Deze ontwikkeling betekende echter alles behalve een winstpunt over de gehele lijn, vermits ze met de vroegere durf en originaliteit afrekende en voor sommigen de weg opende naar een steriel kopiëren.

De sterke toename van de wetenschappelijke informatie over de gotiek tijdens de eerste helft van de 19de eeuw had een dergelijke evolutie evenwel onafwendbaar gemaakt. Grote bouwplaatsen, zoals de in 1824 begonnen voltooiing van de Keulse dom, verschaften beter inzicht in de praktijk van constructietechnieken, daarentegen maakten archeologen met de allure van een Arcisse de Caumont (1802-1873) een begin met de wetenschappelijke studie en inventarisatie van de middeleeuwse monumenten.

De weerslag van dit alles was bij de neogotische nieuwbouw duidelijk te merken. Domarchitect Zwirner paste bv. details van de Keulse dom toe op zijn Apollinariskirche te Remagen, al werden ze voor een deel nog in gietijzer uitgevoerd. De gotische overwelvingstechniek werd eveneens ‘herontdekt’ en reeds in 1819-1825 opnieuw toegepast in de Saint-Luke's te Chelsea (Londen).

Oorspronkelijk werd de inspiratie vooral geput uit de laatgotiek, doch een betere kennis van de gotische stijlevolutie bracht een verschuiving teweeg naar de vroegere periodes. De Mariahilfkirche te München (arch. J.D. Ohlmüller, 1831 e.v.) en de Sainte-Clotilde te Parijs (F.C. Gau, 1846-1857) zijn voorbeelden van dergelijke kerken in een welbewust vrij exact weergegeven vroeg- en hooggotisch idioom, zoals er in het tweede kwart van de 19de eeuw overal in Europa werden gebouwd. In feite vallen deze dan ook reeds onder te brengen in de tweede, ‘archeologische’ fase van de neogotiek, die door theoretici als A.W. Pugin op welomschreven beginselen zou worden gegrondvest.

Dezelfde grote lijnen van de ontwikkeling zijn ook bij onze neogotiek terug te vinden.

Tekenen van een hernieuwd aanknopen bij de middeleeuwse bouwkunst zijn reeds in de Franse en Hollandse tijd aan te wijzen. Als voorbeeld van een constructie waarin exotisme en jonge neogotiek nog hand in hand gaan, en die bovendien werd opgetrokken in een park, kan het Sint-Jorispaviljoen te Kortrijk vermeld worden, in 1810 gebouwd door architect B. Dewarlez uit Rijsel. Ook het paviljoen dat in 1821 werd ontworpen voor de tuin van het huis Vander Straeten in de Gentse Veldstraat. Een verdere stap maakte F. Verly, in wiens Rijselse atelier B. Dewarlez overigens nog had gewerkt, wanneer hij neo-gotische verbouwingswerken uitvoerde aan het kasteel Wissekerke te Bazel. Tijdgenoot P.J. Goetghebuer preciseerde over het resultaat, refererend naar de gotische periode: ‘Le château n'offre plus rien de ce que l'architecture de ce temps avait de grave et de sombre’; van een romantische evocatie was er dus zeker nog geen

Elsene, Sint-Bonifatiuskerk, 1847 e.v., ontw. J.J. Dumont.

Gent, belfort, gietijzeren bekroning, 1851-54, ontw. L. Roelandt.

[p. 7]

Elsene, Sint-Bonifatiuskerk, interieur.

sprake. Veeleer was het er de architect om te doen, de onregelmatige aanleg van het bestaande historische slot te verdoezelen door het speelse gebruik van gotische vormen. In dezelfde zin mag bijvoorbeeld ook het oeuvre van de Bruggeling J.F. Van Gierdegom opgevat worden, een architect die overigens in de eerste plaats naam maakte als bouwer van stijlvolle neoklassieke landhuizen. Hij completeerde onder andere in 1818 de gevel van de Brugse Poortersloge tot een symmetrisch geheel en vormde de authentiek gotische Lanchalskapel in de Brugse O.-L.-Vrouwekerk in 1812-1816 onherkenbaar om tot een schilderachtig decor voor de praalgraven van Karel de Stoute en Maria van Bourgondië. Beide ingrepen werden echter reeds rond 1900 door de restauratiewoede van de neogotische puristen te niet gedaan.

Stilaan komt ook de restauratie-activiteit bij ons op gang. In 1828 startte reeds de ingrijpende gevelrestauratie van het stadhuis van Leuven (arch. D. Everaerts) en rond dezelfde tijd werd in het Brusselse stadhuis eveneens een ‘gotische’ zaal ingericht.

Restauraties, en aanpassingen van historische gebouwen, vaak uitgevoerd onder leiding van de meest gereputeerde architecten van het ogenblik, worden van dan af aan schering en inslag.

Tilman-François Suys (1783-1861) herstelt de Sint-Goedelekerk te Brussel (1839) de Sint-Guidokerk in Anderlecht (1845) en de toren van het Brusselse stadhuis (1839).

Lodewijk Roelandt (1786-1864) voegt een neogotische sacristie toe aan de Sint-Walburgakerk te Oudenaarde (1833-'39) en een voorgevel

Laken, O.-L.-Vrouwekerk, voorgevel vóór de voltooiing ca. 1908.

met toren aan de O.-L.-Vrouwekerk te Sint-Truiden (1847-'52). Meteen gingen stemmen op, om de toren van de kathedraal van Mechelen te voltooien als een nationaal gedenkteken voor de revolutie van 1830.

Vooral door gebrek aan reële wetenschappelijke kennis, komt het ‘restaureren’ uit die tijd in de praktijk echter meestal neer op het scheppen van een nieuw geheel in historische trant. Een typisch voorbeeld is de omvorming van het kasteel Bouchout te Meise, die in 1832 door Suys werd uitgevoerd in opdracht van graaf A. de Beauffort, en waarbij het defensieve karakter van de burcht volledig teniet werd gedaan.

De alleenheerschappij van het neoclassicisme voor nieuwe creaties werd, bij ons, eerst volop doorbroken door een volgende generatie, waartoe de leerlingen van Roelandt en Suys behoren.

Het eigen huis van de succesvolle Gentse architect Louis Minard (1801-1875), gevormd door L. Roelandt, illustreert prachtig deze periode. Net als het Abbotsford van een Walter Scott, is het opgericht als schrijn voor een veelzijdige collectie. De gevel is nog opgevat in een streng neoclassicisme, waarmee het interieur wonderlijk contrasteert. Zowel neoromaans-neobyzantijnse als neoklassieke salons komen voor, naast ruimten in een exuberante neogotiek.

In deze sfeer van stilistisch experimenteren komt vanaf ca. 1840 de neogotiek meer en meer aan bod in onze gewesten. Wedstrijden voor middeleeuwse architectuurontwerpen werden uitgeschreven, onder andere te Antwerpen in 1837, deze werd gewonnen door F.A. Durlet, de architect die twee jaar later de plannen van het neogotische koorgestoelte van de Antwerpse kathedraal zou tekenen. In 1841 publiceerde A.G.B. Schayes zijn ‘Mémoire sur l'architecture ogivale’ waarin de bouwkunst van dit tijdperk reeds uitvoerig op een wetenschappelijke basis werd bestudeerd.

De neogotische constructies namen toe, zowel

Laken, O.-L.-Vrouwekerk, interieur.

in aantal, in omvang en betekenis. De verdwenen protestantse tempel te Brussel uit 1838 was nog een zeer nederig voorbeeld met een Engels-aandoende gekanteelde gevel in stucwerk. Na 1840 volgden echter verschillende volwaardige stadskerken. In 1841-1846 bouwde F. Berckmans (1803-1854) de nu verdwenen O.-L.-V.-ter-Sneeuwkerk te Borgerhout, basilikaal opgevat en voorzien van een transept. Van een organisch gebonden geheel is nog geen sprake, de nadruk valt volledig op de stekelig versierde voorgevel, bekroond door een achtkantig torentje met koperen spits. Niet alleen de totale compositie maar zelfs details van de ornamentiek herinneren aan de gevel van de Münchense Mariahilfkirche, die aan weerszijden evenwel werd verbreed om de basilikale opstand af te schermen. Dezelfde architect, een volgeling van Roelandt, leverde ook reeds een bijdrage tot de burgerlijke neogotische bouwkunst met zijn raadhuis te Duffel (ca. 1840). Onder zijn eigen leerlingen komen bekende namen voor zoals de reeds vernoemde F. Durlet, P.P. Stoop, Jos Schadde, en de Nederlander P.J.H. Cuypers.

In 1847 werd begonnen met de bouw van de Sint-Bonifatiuskerk te Elsene, naar ontwerp van J.J. Dumont (1811-1859). Het interieur met zijn bundelpijlers en decoratieve gewelfvormen herinnert ditmaal aan de laatgotische hallekerken. Van buiten is alleen de voorgevel in natuursteen uitgevoerd. Deze vormt als het ware een scherm, waarvan slechts het middendeel met de drie beuken overeenstemt, de toren is opnieuw tot een dakruiter herleid. In hetzelfde genre kunnen nog de Gentse Dominicanerkerk, ontworpen door J.B. Van de Capelle (1852-1854) en de Minderbroederskerk te Lokeren vermeld worden. De Antwerpse Sint-Joriskerk^* van zoon Leo Suys uit 1847-'53 is eveneens van het halletype doch ditmaal voorzien van een dubbeltorenfront.

* De cursief gedrukte vermeldingen verwijzen naar voorbeelden die verder in dit nummer meer uitvoerig besproken worden.

[p. 8]

Gent, Veldstraat, ontwerp Van de Cappelle voor tuinpaviljoen, 1821.

Ruiselede-Doomkerke, Sint-Caroluskerk, predikstoel, 1876-78, uitv. J.B. Van Biesbroeck. (Foto J.V.C.)

Tot de artistiek meest hoogstaande creaties van deze periode mag ongetwijfeld de O.-L.-Vrouwekerk te Laken (1854-'72) gerekend worden, bestemd tot mausoleum voor de eerste Belgische koningin Louise Marie. Architect Jozef Poelaert (1817-1879), geplaatst voor een gelijkaardige opdracht als destijds Schinkel, vatte zijn grafkerk eveneens op in gotische stijl. Een onmiskenbaar romantische interpretatie van de middeleeuwen is het sterk uitgesproken verticalisme van het drietorenfront en van het hallevormig schip dat de eigenlijke crypte voorafgaat. Voor de uitwerking werd evenwel reeds uitvoerig en nauwgezet uit het vormenarsenaal van een 13de eeuwse kathedraal geput.

In de loop van de jaren veertig kreeg de neogotiek als kerkelijke stijl ook op het platteland meer en meer vaste voet. Volgens Schayes werden in een periode van twintig jaar (tussen ca. 1837 en 1857), meer dan 1.200 kerken hersteld, vergroot of herbouwd, waarvan minstens de helft tot een middeleeuwse stijl behoorde. Onze provinciale architecten bekleedden een analoge positie als de ingenieurs van

Brugge, Spermalie-instituut, kandelaar, 1871, uitv. F. Brondel. (Foto J.V.C.)

de Waterstaat in Nederland, en de doorsnee-produktie kan dan ook best vergeleken worden met de Waterstaatskerken of de Engelse ‘Commissioner's Churches’. Er werd zo economisch mogelijk gebouwd, in de meest uiteenlopende stijlen en vaak volgens steeds herhaalde schema's. Zeer karakteristiek zijn bv. de hallekerken met westtoren en drie beuken onder één dak, die zowel in neoromaans als in neoklassieke of neogotische versie voorkomen en soms slechts onderling verschillen in de details van de ornamentiek. Nogmaals een bewijs van het hierboven aangehaalde experimenteren tijdens deze fase.

Talrijke kerken van dit soort werden bv. gebouwd door de provinciale architecten Pierre Buyck (1805-1877) en Pierre Nicolas Croquison († 1887), die onder elkaar het leeuwedeel van de Westvlaamse kerkbouw verdeelden. Beiden voerden talrijke restauraties uit en tekenden reeds vóór 1850 plannen in neogotiek.

Vooral de Kortrijkenaar Croquison verwierf in de neogotische branche een faam die in negatieve zin omsloeg op het ogenblik dat de eis van archeologische precisie centraal werd gesteld.

Antwerpen, kathedraal, koorgestoelte, 1840 e.v., ontw. F. Durlet, uitvoering K.H. Geerts e.a.

Croquison was eveneens leerling van Roelandt en werkte onder diens leiding ook mee aan de bouw van het justitiepaleis te Gent.

Illustratief voor zijn werk is de kerk van Kruishoutem (1853) en vooral de Sint-Hiloniuskerk te Izegem, een ruime hallekerk met transept, waarvan de ranke westtoren bekroond wordt door een spits met ijzeren skelet (1852-1855). In Oost-Vlaanderen ontplooide een Matthias Jozef Wolters (1793-1859), hoofdingenieur van Bruggen en Wegen, een soortgelijke activiteit. Zijn kerk te Heusden verdient een aparte vermelding, zowel omwille van de relatief vroege datum (1844) als omwille van de zorg die aan gebouw en stoffering werd besteed; bovendien is dit belangrijk ensemble tot in de details gaaf bewaard gebleven.

In vele van de tot nog toe geciteerde gebouwen waren de gewelven en/of ornamenten weergegeven in stuc; ook het gietijzer werd courant aangewend, niet alleen voor onderdelen van de constructie zelf doch ook voor vast kerkmeubilair als afsluitingen en communiebanken. Zuivere voorbeelden van dergelijke

[p. 9]

gietijzerconstructies zijn de gedenktekens die F. Berckmans optrok te Westerlo (Monument Peeters, 1846) en te Essen; beide nemen, zoals het Kreuzbergmonument van Schinkel, de pinakelvorm aan. L. Roelandt aarzelde zelfs niet, het 14de eeuwse belfort van Gent met een volledig metalen bovenstructuur te bekronen (1851-1854).

Naargelang de neogotische bouwsels in aantal toenamen, kreeg men ook bij ons de kennis van stijl en technieken beter onder de knie. In 1848-1850 experimenteerde architect F. Drossaert te Boom reeds opnieuw met geprofileerde bakstenen, dit naar gotisch voorbeeld. De abdijkerk van Tongerlo (architect P.P. Stoop) toont reeds in 1851-1858 een vrij plausibele interpretatie van de Brabantse gotiek, die nog opvallender ware geweest had men de torenbekroning, opgevat naar het model van de kathedraal van Antwerpen, ooit opgetrokken.

Een gelijkaardige evolutie naar meer archeologische correctie kenmerkt de weinig talrijke burgerlijke neogotische gebouwen uit die periode. Het bisschoppelijk paleis te Gent (1841-1845) door Wolters ontworpen, vertegenwoordigt nog een vroeg stadium. Het geheel met zijn bepleisterde lijstgevels werd opgevat zoals in het neoclassicisme, alleen werden hoektorentjes aangebracht en zijn de vormen van de vensters en van de afzonderlijke ornamenten op een min of meer verantwoorde wijze aan de gotiek ontleend.

Eveneens te Gent vertoont het Blindeninstituut van Caneghem uit 1852-1855 daarentegen reeds een kopie van een 14de eeuwse gevel van de Bijlokeabdij, bijna exact nagebootst in geprofileerde bakstenen; hoewel ook hier de strenge klassieke symmetrie behouden blijft.

Na het voorgaande mogen we wel stellen dat onze neogotiek uit de eerste helft van de 19de eeuw, in Europees verband bekeken, niet uitmunt door progressiviteit, hoewel meermaals degelijk werk werd geleverd. Een hoogstaande kwaliteit van internationaal niveau boden echter de creaties van onze kunstambachten. Vooral onze beeldhouwkunst en meer specifiek de houtsculptuur stond in het buitenland zeer hoog aangeschreven. De kwaliteiten waarvoor deze school overal geapprecieerd werd, mogen, zoals J. Weale het uitdrukte, beschouwd worden als constanten in de kunst van onze gewesten: het realisme, dat openbloeide in de portretten, en het schilderachtige effect van de composities en van de plastische oppervlaktebehandeling.

Een merkwaardig pionier was de beeldhouwer Karel-Hendrik Geerts (1807-1855). Na een opleiding aan de academie van Antwerpen bracht hij het zelf tot professor aan die van Leuven. Vooral de uitvoering vanaf 1840 van het neogotische koorgestoelte van de Antwerpse kathedraal maakte hem tot een autoriteit op het gebied van kerkelijke sculptuur in middeleeuwse stijl. De produktie van zijn atelier, dat een zestigtal leerlingen telde, vond gretig aftrek in vele Europese landen en werd vooral door de Engelse adepten van de ‘gothic revival’ zeer op prijs gesteld. Naast Geerts en G. Geefs (bv. predikstoel in de Sint-Pauluskerk te Luik) zijn ook de Leuvense gebroeders Goyers te vermelden, de auteurs van het monumentale altaar in de H. Sacramentskapel van de Brusselse Sint-Goedele. Verder beperken wij ons hier tot een opsomming van een reeks gereputeerde beeldhouwersateliers verspreid over het gehele land en die alle min of meer dikwijls in gotische stijl werkten: Fraikin, L.F. Durlet, De Boeck en Van Wint te Antwerpen, Dumon te Brugge. De Vigne en Van Biesbroeck te Gent, Peeters Divoort te Turnhout, Abbeloos te Leuven, in de tweede helft van de 19de eeuw ook bv. Carbon te Roeselare, de Beule te Gent, Pickery te Brugge en zovele anderen.

Onze edelsmeden en metaaldrijvers genoten eveneens een internationale faam al worden de namen van figuren als een Lambert van Rijswijck minder dikwijls geciteerd.

De ateliers van Pluys te Mechelen en Capronnier te Brussel leverden vóór 1850 reeds een belangrijke bijdrage tot de heropleving van de middeleeuwse glazenierskunst.

In de tweede helft van de 19de eeuw zullen talrijke kunstschilders, naar het voorbeeld van H. Leys, hun inspiratie opnieuw in de oude Vlaamse schilderkunst zoeken; bv. A. De Vriendt, E. Wante, Th. Janssens, L. Hendrix, Th. Lybaert of J. Anthony.

De textielprodukties van de Bruggeling Louis Grossé (1811-1899) wachten eveneens nog steeds op een verdiende waardering. Personaliteiten als hij en Karel Geerts hebben bij ons, vaak veel meer dan hun tijdgenoten-architecten, een fundamenteel aandeel gehad in de beweging die de neogotiek tot christelijke stijl bij uitstek zou verheffen.

C. l'Art Chretien
Het archeologisch-religieus exclusivisme; Baron J.B. Bethune en zijn school, vanaf ca. 1850

De publicatie door de Engelsman A.W. Pugin (1812-1852) van theoretische geschriften als Contrasts (1836) en True Principles (1841) betekende een waar keerpunt en legde de basis voor de neogotiek als militante hervormingsbeweging in de kunsten. Voor de katholieke bekeerling Pugin vormden Christendom, middeleeuwen en gotiek een onverbreekbare eenheid; in zijn ogen was de gotiek dan ook de enige stijl, die met het Christendom in overeenstemming kon worden gebracht, en hij wenste deze trant met uitsluiting van elke andere toegepast te zien niet alleen voor kerkarchitectuur doch voor alle denkbare opdrachten (exclusivisme).

Ook kon hij niet langer genoegen nemen met een min of meer oppervlakkige imitatie van de gotiek, doch wenste een heropleving van de architectuur volgens de principes zelf van het middeleeuwse bouwen. Het middeleeuwse vakmanschap moest tot nieuw leven worden gewekt, en het uitzicht van de gebouwen zou bepaald worden door functie en constructie in plaats van door de klassieke compositieleer. Bovendien moest rekening gehouden worden met de ingewikkelde noden van de op de middeleeuwen geënte liturgie en symboliek.

Pugins werken zoals de kerk die hij naast zijn eigen huis bouwde te Ramsgate (1846-1851) zijn dan ook opgevat in een ambachtelijke, geloofwaardige gotiek en werden vaak onder zijn leiding tot in de kleinste details in dezelfde zin gestoffeerd.

Pugins artistieke waarden, door de Cambridge Camden Society tot norm verheven, bezorgen de Engelse neogotiek in de periode 1845-1855 onmiskenbaar de prominente positie in Europees verband.

In de meeste Europese landen traden bovendien theoretici naar voor die het zoals Pugin opnamen voor de ‘Christelijke Kunst’: zo bv. de Montalembert in Frankrijk, Reichensperger in Duitsland, Alberdingk Thijm in Nederland; hun opvattingen werden gepropageerd door tijdschriften als ‘the Ecclesiologist’, de ‘Annales Archéologiques’ en het ‘Kölner Domblatt’. Architecten als de Fransman Lassus, de Duitser V. Statz of de Nederlander Cuypers voldeden met hun realisaties aan de ontstane vraag naar archeologisch verantwoorde kerkarchitectuur.

Van primordiaal belang voor deze richting in onze gewesten was de figuur van de Engelsman T.H. King (1822-?), die in 1850 te Brugge een vertaling en bewerking van de geschriften van Pugin uitgaf onder de titel Les Vrais Principes de l'Architecture ogivale ou chrétienne. Dank zij zijn tussenkomst werden de plannen van de nieuwe Brugse Magdalenakerk (1851-1853) geheel omgewerkt, zodat dit gebouw als eerste meerdere karakteristieken van de nieuwe strekking laat zien. Later zal Edward Pugin, de zoon van de Engelse voorman, door bisschop Malou persoonlijk naar ons land worden geroepen om er de monumentale O.-L.-Vrouwebasiliek van Dadizele (1859-1892) te bouwen. De grote promotor van de ‘orthodoxe’ Puginiaanse neogotiek in ons land werd baron J.B. Bethune (1821-1894). Deze had in zijn

[p. 10]

Brugge, Magdalenakerk, interieur, toestand vóór de herinrichting.

jeugd een artistieke opleiding genoten, waaronder tekenlessen van K. Geerts, doch overwoog oorspronkelijk een politieke of administratieve loopbaan. Persoonlijke contacten met figuren als Pugin en de Montalembert wekten echter zijn belangstelling voor het gotische renouveau en nadat hij in 1847 ontwerpen had getekend voor de neogotische Milanekapel te Zwevegem engageerde hij zich steeds meer in deze beweging. Geheel zijn optreden was duidelijk op Puginiaanse leest geschoeid. Zelf trad hij op als architect en bouwde bovendien een glazeniersatelier uit, vertrekkend van informatie en materialen die hij uit Engeland ontving. Evenals Pugin liet hij zijn ontwerpen bij voorkeur uitvoeren door een kleine groep gespecialiseerde vaklieden, die hij persoonlijk in de middeleeuwse technieken had ingewijd. De meest bekende zijn de aannemers Bulckaert en Gildemijn, de schrijnwerker Karel van Robays, de beeldhouwers Leopold en Leonard Blanchaert, decoratieschilder Adrien Bressers en

Loppem, kasteel van Caloen, 1859-62, ontw. J.B. Bethune.

Kortrijk, Sint-Jan-Baptistkerk, ca. 1911, ontw. J. Coomans.

edelsmid Bourdon. Verschillende onder hen hadden hun atelier te Maaltebrugge bij Gent en vormden er een ware neogotische kunstenaarskolonie. Bethunes eigen echtgenote hield zich bezig met het artistieke borduurwerk.

Van architectuur, muurschilderingen en glasramen tot het liturgisch vaatwerk of de drukken van de ‘Société de Saint-Augustin’ vertonen alle elementen in zijn werk dan ook een alles bindende eenheid zowel in uitvoering als in conceptie. De neogotische stijleenheid die bijvoorbeeld het interieur van de bedevaartkerk te Oostakker (1875-1877) kenmerkt vinden we ook terug in de burgerlijke bouwkunst, bv. in het kasteel van Loppem (1857-1863).

Dit werd daarbij even consequent doorgevoerd in een complex van gebouwen zoals de kerk, school, klooster en pastorie te Vivenkapelle of de abdij van Maredsous (1872-1890). Op werkelijk urbanistische schaal werd ze toegepast in het Groot Begijnhof te Sint-Amandsberg, waarvan Bethune de kerk ontwierp.

Dadizele, O.-L.-Vrouwebasiliek, 1859-92, ontw. E.W. Pugin. (Foto J.V.C.)

Zoals te verwachten zoekt Bethune, zeker voor het vroege werk zijn voorbeelden vooral in Engeland.

De gelijkenis van Vivenkapelle (vanaf 1861) met Pugins gebouwen te Ramsgate is in dat opzicht treffend. De gevelarchitectuur te Viven was echter al geheel opgevat in de stijl van de Brugse baksteengotiek.

Deze lokale archeologische inbreng zal verder toenemen, naargelang Bethune zich meer en meer verdiept in de studie van de bewaarde middeleeuwse modellen. In de Sint-Brixiuskerk te Marke, één van zijn laatste ontwerpen en slechts posthuum uitgevoerd (1901-1902), gebruikt hij bijna nog uitsluitend duidelijk herkenbare elementen uit de vroeggotiek van het Scheldegebied, zoals zuilen met knopkapitelen, lancetvensters, drielichten en houten tongewelven.

Bethune vormde de kern van een wijd vertakte en actieve neogotische beweging. De oudheidkundigen en kunstenaars die er deel van uitmaakten vonden elkaar in de Gilde van

Marke, Sint-Brixiuskerk, 1901-02, ontw. J.B. Bethune.

[p. 11]

Sint-Thomas en Sint-Lukas en wisselden informatie uit in eigen tijdschriften als het Bulletin van de Gilde (vanaf 1863) of de ‘Revue de l'Art Chrétien’ (vanaf 1857). Mede onder impuls van Bethune werden in 1861 de Sint-Lukasscholen gesticht, die ook jonge kunstenaars in dezelfde geest zouden opleiden. Aldus werd een eigen katholiek artistiek leven gecreëerd waarin de principes van Bethune tot in de 20ste eeuw als canon zouden gelden. Tot de adepten van het eerste uur moet August van Assche (1826-1907) gerekend worden, die de kerk van Loppem geheel volgens Bethunes opvattingen restaureerde; ook Arthur Verhaegen (1847-1917), ontwerper van het Groot Begijnhof te Sint-Amandsberg (1873 e.v.).

De Leuvense universiteitsprofessor Joris Helleputte (1852-1925) paste de stijl toe op

Brugge, Sint-Andreasklooster, monstrans, 1859-60, ontw. J.B. Bethune, uitvoering Bourdon. (Foto J.V.C.)

Sint-Denijs-Westrem, kasteel Maaltebrugge, glasraam, 1862, ontw. J.B. Bethune. (Foto J.V.C.)

schoolgebouwen en ontwierp ondermeer te Leuven het Leo XIII-instituut.

Pieter van Kerkhove (1847-1889), leerling van het Sint-Lukasinstituut en Modest De Noyette (1847-1923) ontwierpen o.a. de raadhuizen van Sint-Niklaas en Sint-Amandsberg in de trant van onze Vlaamse stadhuizen.

Van een gelijkaardig neogotisch purisme getuigt het oeuvre van kerkarchitecten en restaurateurs als Pieter Langerock, Julius Goethals of Hendrik Geirnaert.

Jules Coomans (1871-1937), opnieuw een oudleerling van Sint-Lukas, bouwde nog ca. 1911 de Sint-Jan-Baptistkerk te Kortrijk, een ‘klassieke’ creatie in de geest van de lokale vroeggotiek.

Eveneens vertrekkend van de artistieke opvattingen van Bethune was een Louis Cloquet (1849-1920) in de burgerlijke bouwkunst echter reeds eerder tot totaal verschillende resultaten gekomen. Cloquet, die zijn loopbaan als ingenieur begon, houdt van de gotiek niet de uiterlijke verschijningsvormen doch enkel de grondprincipes over, en past deze toe op eigentijdse materialen en een eclectisch vormenrepertorium (bv. Postgebouw en universitaire instituten te Gent).

Hierin overstijgt zijn werk ruimschoots de neogotiek zoals die door Pugin of Bethune werd opgevat en behoort in wezen reeds tot de fase, die in de volgende paragraaf behandeld wordt.

Sint-Amandsberg, Groot begijnhof Sint-Elisabeth, 1873 e.v., ontw. A. Verhaegen en J.B. Bethune.

Vivenkapelle, O.-L.-Vrouwekerk, kloosters en pastorie, 1860 e.v., ontw. J.B. Bethune.

[p. 12]

D. Praal van de late neogotiek
De neogotische beginselen als uitgangspunt voor vernieuwing in de kunst, in Vlaanderen ca. 1865-1914

In 1850, toen de streng archeologische neogotiek naar Pugins concept pas ingang vond in onze gewesten, werd deze stijl in Engeland, het land van herkomst, reeds voorbijgestreefd door een nieuwe evolutie: wel werden de grondbeginselen weerhouden, doch ditmaal als basis voor een meer originele benadering. De All Saints'-kerk in Margaret Street te Londen, in 1850 door William Butterfield ontworpen, bracht immers een vernieuwing van formaat: de materialen, van natuursteen, rode en zwarte baksteen voor het exterieur tot marmer en onyx voor de binnenruimte, waren zodanig uitgekozen, dat van meetaf aan een veelkleurig uitzicht werd bekomen. Deze zogenaamde ‘permanente’ of ‘constructieve’ polychromie, samen met de voorkeur voor effen patronen en uitgezuiverde vormen, werd het meest opvallende kenmerk van de architectuur van het Hoog-Victoriaanse tijdperk. De populariteit ervan werd in hoge mate in de hand gewerkt door de publicaties van J. Ruskin (‘The stones of Venice’, 1851-1853) en G.E. Street, die de aandacht vestigden op de Italiaanse architectuur uit de middeleeuwen. Ruskin was overigens persoonlijk betrokken bij de realisatie van het Hoog-Victoriaanse University Museum te Oxford, merkwaardig omwille van de ijzer-en-glas constructie van de binnenhof. Het Albert Memorial te Londen, uitgevoerd naar ontwerp van Sir G.G. Scott in 1863-1872, is als het ware het symbool van deze periode; het beeld van de vorst is overhuifd met een soort ciborium, dat de glans en kleurenrijkdom van middeleeuws edelsmeedwerk bezit en even gedetailleerd werd afgewerkt.

Op het continent heeft het polychrome aspect nooit eenzelfde expansie gekend. Heel wat meer verspreid was hier de belangstelling voor de Franse vroeggotiek, - een tweede belangrijk nieuw element uit de neogotiek van de tweede helft van de 19de eeuw. Deze werd grotelijks gestimuleerd door het optreden in Frankrijk van Eugène Viollet-le-Duc, wiens ‘Dictionnaire raisonné de l'Architecture française’ (1854-1868) het rationalisme van de vroeggotische constructietechnieken verheerlijkte en bovendien een schat aan bruikbare modellen verschafte. Viollet-le-Ducs eigen kerkarchitectuur, bv. te Saint-Denys-de-l'Estrée (1864-1867), is dan ook op te vatten als een persoonlijke verwerking van de 13de eeuwse gotiek.

Zeer persoonlijk maar getuigend van grote archeologische onderlegdheid is ook zijn restauratie van het kasteel van Pierrefonds (1858-1879). Hierin werd hij in het buitenland nagevolgd en soms overtroffen door kunstenaars als P.J.H. Cuypers (kasteel van De Haar) en vooral W. Burges, de restaurateur van Cardiff

Oostende, Sint-Petrus-en-Pauluskerk, 1905-07, ontw. L. Dela Censerie.

E.E. Viollet-le-Duc: ‘Ideale kathedraal’, in ‘Dictionnaire raisonné de l'architecture française du XIième au XVIième siècle’, dl. 2, Parijs, 1875, p. 324.

Wenen, Votifkirche, wedstrijdontwerp van V. Statz, 1854.

Koekelberg, H.-Hartbasiliek, ontwerp van P. Langerock, 1907.

[p. 13]

Castle (1870-1875).

Alhoewel eersterangsarchitecten als P.J.H. Cuypers eveneens de elementen ‘kleur’ en ‘vroeggotiek’ tot originele creaties combineerden, bleef het streng-archeologische genre op het vasteland echter ook tijdens deze periode domineren. De Votivkirche te Wenen (1856-1879) of de Sainte Epvre te Nancy (1863 e.v.) zijn in dit verband typerend.

Het was niet de geringste verdienste van de Hoog-Victoriaanse beweging, dat zij de weg heeft vrijgemaakt voor eigentijdse kunst die volledig los kwam te staan van historische voorbeelden. De evolutie voltrok zich eerst in de burgerlijke bouwkunst, meer bepaald bij architecten als Philip Webb en R. Norman Shaw, die zonder de verworvenheden van het neogotische vakmanschap te verloochenen, ook elementen uit de rustieke bouwkunst en de ‘Queen Anne’ stijl introduceerden. In dezelfde huiselijke en pretentieloze sfeer werkte William Morris (1834-1896), wiens kunstambachtelijke realisaties voortbouwen op Pugin en Ruskin, zonder nog langer een welbepaald model uit het verleden te willen imiteren. De volgende stappen, vrij van alle historische reminiscenties, werden onder andere gezet tijdens het Art Nouveau en brengen ons bij de oorsprong van de hedendaagse kunst. De Anglicaanse kathedraal van Liverpool waarvan

Schaarbeek, gemeentehuis, onuitgevoerd ontwerp in Hoog-Victoriaanse stijl van O. Van Rysselberghe.

Edinburg, Walter Scott-monument, 1840-46, ontw. G.M. Kemp.

Londen, All Saints, Margaret Street, 1850-59, ontw. W. Butterfield.

Laken, Leopold I-monument, 1879-81, ontw. L. De Curte.

Londen, Albert Memorial, 1863-72, ontw. Sir G.G. Scott.

[p. 14]

Oxford, University museum, ijzerconstructie, 1855-59, ontw. T. Deane en B. Woodward.

de toren pas werd ontworpen in 1924 herinnert er echter aan dat de neogotiek, zij het in versoberde vorm, voor kerkarchitectuur nog tot in de 20ste eeuw in zwang bleef.

Ook bij ons was er in de tweede helft van de 19de eeuw een grote groep architecten werkzaam, die de streng archeologisch-religieuze neogotiek van Bethune overstegen of nooit hadden aanvaard.

In feite zwakten de tegenstellingen tussen de Sint-Lukasgroep en hun tegenstanders stilaan af om tenslotte bijna volledig te verdwijnen. Enerzijds werd de oudheidkundige belangstelling gemeengoed en profiteerden alle architecten evenzeer van wat bv. door de Gilde van Sint-Thomas en Sint-Lukas werd gepubliceerd. Aan de andere kant bleven Bethune en vooral zijn leerlingen niet ongevoelig voor de meer recente ontwikkelingen zoals bv. duidelijk te merken is bij een Louis Cloquet.

Gebouwen met Hoog-Victoriaanse karakteristieken, in onze gewesten opgetrokken door

Gent, Sint-Jozefskerk, 1880-83, ontw. A. Van Assche.

Cardiff Castle, eetzaal, aankleding, 1870-75, ontw. W. Burges.

Engelse architecten, hebben deze stijl ook hier geïntroduceerd. Hiertoe mogen we reeds de kerk van Dadizele (vanaf 1859) rekenen, al werden de progressieve kenmerken door de gebrekkige uitvoering en talrijke wijzigingen aan de plannen gedeeltelijk geneutraliseerd. Een wellicht zuiverder voorbeeld was de gesloopte kapel van het Brugse Sint-Juliaansgesticht (1870), ontworpen door de te Brugge verblijvende architect W.C. Brangwyn. In zijn Gentse Sint-Jozefskerk (1880-1883) toont August van Assche duidelijk de invloed van deze richting. Op het eerste zicht betreft het hier, van buiten althans, een hallekerk in ‘orthodoxe’ scheldegotiek; doch het interieur werd volledig uitgewerkt in de karakteristieke polychrome motieven, opgebouwd uit veelkleurige baksteen. Ook bij een gevel als die van het parochielokaal van Sint-Anna te Gent zijn de Hoog-Victoriaanse trekken opvallend (arch. F. De Noyette, 1866). Tot een veralgemeende toepassing van deze

Antwerpen, Sint-Amanduskerk, 1867-75, ontw. L. Baeckelmans.

Antwerpen, Beurs, ijzerconstructie, 1868-72, ontw. J. Schadde.

[p. 15]

stijl, zoals in Engeland, is men echter bij ons nooit gekomen. Het Leopold I-monument te Laken, ontworpen door architect Lodewijk De Curte (1817-1891), is onder dat opzicht kenschetsend. Alhoewel pas gerealiseerd in 1879-1881, herinnert het in het geheel niet aan het recente Albert Memorial, doch veeleer aan het oudere, volledig monochrome Walter Scott Monument van G.M. Kemp te Edinburg (1840-1846). In vergelijking met dit laatste is de ornamentiek echter wel duidelijk verder geëvolueerd, wat niet kan verwonderen als men weet dat de Curte zich in de monumentenzorg had vervolmaakt onder leiding van Viollet-le-Duc.

Als voorbeeld van een monumentale stadskerk, die duidelijk de invloed van Frankrijk en Viollet-le-Duc laat blijken, kan de Antwerpse Sint-Amandskerk (1867-1875) van Lodewijk Baeckelmans (1835-1871) worden genoemd.

Het geheel sluit aan bij de vroeggotiek, verschillende details zoals roosvensters zijn in de ‘Dictionnaire’ terug te vinden, en, zoals uit het archiefonderzoek is gebleken, is de algemene aanleg met een toren aan het uiteinde van het transept ingegeven door Viollet-le-Duc's kerk te Aillant-sur-Tholon.

Ook Sint-Lukasleerling Pieter Langerock dacht zijn plan voor de H. Hartkerk te Koekelberg helemaal in de zin van de ‘ideale kathedraal’ van Viollet-le-Duc.

Ter illustratie van de grondige kennis van de gotische bouwwijze en stijlevolutie, die in ruime

Londen, huizen in Bedford Park, 1878, ontw. R.N. Shaw.

Brugge, Rijksnormaalschool, gevelontwerp van L. Dela Censerie.

kring verspreid was geraakt, kan het neogotische werk van de academisch gevormde Bruggeling Louis Dela Censerie (1838-1909) aangehaald worden. Zijn burgerlijke gebouwen te Brugge, zoals de Rijksnormaalschool, de Minnewaterkliniek of het Provinciaal Hof, gaan alle duidelijk terug op welbepaalde lokale middeleeuwse voorbeelden. De Oostendse Sint-Petrus- en Sint-Pauluskerk vatte hij op als een rationeel geconstrueerde en nauwgezet gedetailleerde stadskerk met kathedraalallures, zoals men die gewoon was van de Votifkirche en de kerk te Nancy, maar die evenmin als deze veel vernieuwing bracht.

In menig opzicht zwakte het doctrinaire aspect van de neogotiek echter tijdens deze periode af. De nadruk op het functionele, op het technische rationalisme en op de pittoreske uitwerking werd algemeen gepropageerd, zonder dat men deze beginselen nog uitsluitend met de gotische stijl verbonden achtte.

Talrijke architecten uit de tweede helft van de 19de eeuw met een belangrijk neogotisch oeuvre hebben dan ook even goed in andere stijlen gewerkt. In hun neogotische produkten neemt de vrijheid en originaliteit weer toe, terwijl echter niet van de geciteerde principes wordt afgestapt.

In deze context krijgen bv. de ijzerconstructies, die door Pugin en Bethune in de regel werden gemeden, opnieuw een kans.

In tegenstelling tot hun collega's uit de periode vóór 1850 zochten de architecten nu wel degelijk naar een vormgeving, die het eigen karakter van het metaal tot zijn recht liet komen. De overwelving van de Antwerpse beurs (1868-1872), in ijzer en glas, geconstrueerd naar de plannen van Jozef Schadde, mag onder dit opzicht wel geslaagd heten. Dezelfde architect realiseerde in deze techniek de reeds verdwenen neogotische spoorhalle van Brugge (1877).

Ook restauraties en verbouwingen van middeleeuwse monumenten geven blijk van een zeer grote historische eruditie die, ondanks de wil tot nauwkeurig reconstrueren, toch de aanleiding wordt voor monumentale eigentijdse creaties.

In de geest van Cardiff en Pierrefonds herschiep Delacenserie bv. het Gruuthusepaleis (1883-1911) en de Gotische Zaal van het Stadhuis (1890-1905) beiden te Brugge.

Besluit

De ontwikkeling van de neogotiek in onze gewesten verliep op een gelijkaardige wijze als in de andere Europese landen, zij het met enige chronologische achterstand, vooral in het begin. Ook wij bezaten internationaal gereputeerde architecten als een J.B. Bethune doch vooral een kwalitatief hoogstaand en progressief kunstambacht.

Reeds kort na 1800 zijn voorbeelden van een vroege neogotiek aan te wijzen; deze ‘spitsbogenstijl’ verliest stilaan haar frivool karakter en raakt onder invloed van de romantiek in de loop der jaren veertig bij ons ingeburgerd voor de kerkarchitectuur. Mede dank zij de ervaring opgedaan bij restauraties nam de archeologische inbreng ondertussen toe. In 1850 werd ook onze neogotiek door T.H. King theoretisch gefundeerd als religieus geinspireerde hervormingsbeweging. Deze ‘Christelijke Kunst’ gesteund op een grondige kennis van de grondprincipes van het middeleeuwse bouwen, werd ten onzent van in de jaren vijftig in de praktijk gebracht door J.B. Bethune. Het dogmatisme werd door de vernieuwingen van de tweede helft van de 19de eeuw stilaan afgezwakt, tot de neogotiek, samen met de andere historisch-gerichte stijlen, uiteindelijk de plaats ruimde voor een niet-historiserende eigentijdse kunst.

Ondertussen had de neogotiek zelf echter een essentiële bijdrage geleverd voor de toekomstige kunstuitingen.

Vooreerst is de herwaardering van de gotiek te vermelden samen met de talrijke restauraties, vaak zeer onvolmaakt op zichzelf beschouwd, doch die vele middeleeuwse gebouwen niettemin voor algehele verdwijning hebben behoed. Bovendien bleven de voornaamste neogotische principes echter ook gehandhaafd in de nieuwe esthetiek. De rationele constructie en schilderachtige vorm, ingegeven door overwegingen van functionele aard, evenals de constante wisselwerking tussen concept en realisatie, kenmerken ook het werk van pioniers als Victor Horta en Henri Van de Velde en beïnvloeden nog steeds de hedendaagse kunst.

Jean F. Van Cleven

Asp. N.F.W.O.