Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 381]

2
Geen literaire avant-garde in Nederland

De vraag naar de betekenis en de inhoud van de avant-garde-literatuur in Nederland maakt onmiddellijk onzeker. Je begint - en dat is op zich al een opvallende indicatie - weifelend namen van auteurs en de met hun namen verbonden werken voor de geest te halen. Dan probeer je enig verband tussen deze namen en de literatuur, die zij representeren, aan te brengen. Om te zien of er sprake is van een samenhangend geheel, van een duidelijke breuk met het verleden en een verwijzing naar de toekomst (al zou die verwijzing alleen maar bestaan in de constatering dat er geen toekomst meer is).

Het spijt me het te moeten zeggen: onderling verband of samenhang - desnoods in de vorm van contrasterende of contrariërende gedachten, wensen of formules - is er niet; breuk met het verleden is er niet; verwijzing naar een toekomst is er evenmin. Dit betekent, dat er in Nederland momenteel geen avantgarde-literatuur bestaat. Wat er aan literatuur wordt gepresteerd is incidenteel, met veel imiterend werk, d.w.z. werk waarin kennelijk modieuze tendenzen de vorm en de inhoud hebben bepaald, met weinig originaliteit, weinig persoonlijkheid.

Ik wil hieraan toevoegen dat, àls er originaliteit en persoonlijkheid voor de dag komen, dit op bijzonder sterke manier gebeurt. Maar met dergelijke los van elkander staande verschijnselen kun je nog niet een breder, organisch gekleed verschijnsel van een landelijke literatuur creëren. Het zou een forcering betekenen van de werkelijke stand van zaken. Het zou natuurlijk ook mogelijk zijn om de Leidseplein anti-filosofie, anti-religie en antimoraal, korter nog het Leidseplein anti-isme als noemer van de Nederlandse avant-garde te gebruiken, maar het wordt te fragmentarisch en te particularistisch toegepast om als essentie van een beweging getypeerd te kunnen worden.

Het is overigens wel te begrijpen, dat er in de Nederlandse letterkunde van nu geen avant-garde kan worden aangewezen, al zou het alleen maar zijn vanwege het feit dat er geen ‘garde’ bestaat of heeft bestaan, die in de strijd om de literaire observering en verwerking van het menselijke bestaan nog achterhoedeposities zou kunnen verdedigen. Wat is eigenlijk een literaire garde? Ik meen haar te moeten omschrijven als een groep schrijvenden die, als je hun werk op de keper bekijkt, een eigen consolidering brengen van wat door een onmiddellijk voorafgaande avant-garde aan nieuwe inzichten in en visies op hààr verleden, heden en toekomst is opgedolven.

De laatste avant-garde in de Nederlandse literatuur is de Forumgroep geweest onder leiding van ter Braak en du Perron. Zij kwam op de ‘garde’ van de negentienhonderdtieners; zeker geen ‘tieners’ maar uitgerijpte estheten, die in laatste instantie hun bezielingsbron weer hadden in de avant-garde van tachtig. Er bestaat een zekere consistentie in de lijn die van tachtig naar de avant-garde van Forum heeft gelopen. Forum en wat daarmee annex is geweest was typisch intellectualistisch, anti-bourgeois, met de inslag van een krachtig individualisme; anti-autoritair, maar zeker niet socialistisch of zelfs maar sociaal georiënteerd. We kunnen zeggen, dat Forum verwees naar een literatuur van het nihilisme.

Naast de avant-garde van Forum heeft er de avant-garde bestaan van ‘de katholieke jongeren’, maar in plaats van intellectualistisch was hun avant-gardisme typisch theologisch; het was ook anti-bourgeois, maar niet antiautoritair: de autoriteit was het geloof, gedrenkt in een mystieke verwachting. Er bestonden pendanten met het Forum-avantgardisme, maar ook - en misschien in sterker mate - tegenstellingen. Door de tussenfase van de Tweede Wereldoorlog en de daarop volgende - literair tamelijk lege - jaren heeft zich geen garde kunnen vormen, die de mogelijkheid bezat tot uitzifting en consolidering van de ideeën en vermoedens van de twee hierboven genoemde avant-gardismen: het nihilistische avant-gardisme van Forum en het mystiek avant-gardisme van de religieuze jongeren. We kunnen niet spreken van een generation gap, maar eerder van een willekeurige onderbreking van het literair evolutionair proces. De schrijvers en dichters, die in de jaren vijftig en zestig begonnen zijn, zochten aanknopingspunten, en vonden die soms ook wel; maar in de vorm van sympathie of een strikt stillistisch bepaalde keuze, niet uit innerlijke noodzaak. Onder deze omstandigheden is de voor Nederland zo karakteristieke situatie ontstaan van de literatuur der los staande figuren.

Het heeft weinig of geen zin om de namen te noemen van de los staande figuren, die door hun werk bewezen hebben, dat zij de beschikking hadden over een sterk schrijftalent:

[p. 382]

want met hun erratische prestaties vormden zij tezamen nog geen samenhangende Nederlandse literatuur.

In zijn boek ‘Nihilisme en cultuur’ - verschenen in 1960 - schrijft J. Goudsbloem: ‘De relatie tussen nihilisme en problematiek kan direct, maar ook indirect zijn - dat blijkt uit een contrast waar (-) Menno ter Braak de aandacht op heeft gevestigd.’ En ter Braak zelf citerend vervolgt hij: ‘Het nihilisme kan een probleem zijn voor degeen, die de grondslagen van zijn cultuur ondermijnd weet, zodat hij “in zijn dagelijkse leven de zekerheden mist, waarop anderen hun bestaan als cultuurmensen bouwen”. De problematiek wordt echter gevulgariseerd, “zodra inferieure geesten uit het bestaan van het probleem concluderen, dat men nu de cultuur wel overboord kan zetten”. Bij hen ontaardt het nihilisme dan in een politiek; zij gebruiken het als een ideologische dekmantel voor het botvieren van wraakzucht en machtswellust’. Door het enorme hiaat tussen het Forum avant-gardisme en de Nederlandse literaire roerigheid van de laatste jaren - een hiaat dat is ontstaan omdat er zich geen consoliderende of consistentie aanbrengende ‘garde’ heeft kunnen vormen (of zich in elk geval niet heeft gevormd) - is de avant-gardistische oriëntatie op het nihilisme-als-probleem’ gevulgariseerd tot een politiek; waarvoor in dit verband ook het begrip opportunistische methodiek gebruikt kan worden.

Deze politiek of deze opportunistische methodiek wordt gebruikt als literair ideologische dekmantel voor het botvieren van wraakzucht tegenover het bestaan in niet-geschabloneerde menselijkheid en machtswellust tegenover elk normatief werkend cultuurbesef. Ooit is de idee gelanceerd van een verscherving van leven en menselijkheid, van realiteit en illusie, van het fysische en metafysische. Deze verscherving, die ook in andere kunsten haar toepassing heeft gevonden, heeft in het Nederlandse letterkundige leven geleid tot enkele afzonderlijke boeiende toepassingen en - in de literaire produkten van de laatste jaren, waarbij namen even opdoemden om bijna stante pede weer te verdwijnen - tot imitatieliteratuur.

De vraag lijkt redelijk, of het niet de voorkeur verdient om de aandacht te concentreren op de beste voorbeelden van auteurs en dichters, die in volstrekte zelfstandigheid, buiten de imitatieliteratuur van het ogenblik om, werken. Dat zou zeker zo zijn als zij tezamen een karakteristiek evolutiepatroon te zien zouden geven. En dat is niet het geval. Hun waarde zal in de geschiedenis van de (Noord-)Nederlandse literatuur een enkelvoudige waarde blijven; een figuur, die we ook in de literatuur uit het verleden kennen. Als er in de Nederlandse literatuur momenteel sprake is van een ‘stroming’, dan is het de stroming van de imitatieliteratuur, die ik onder geen voorwaarde avant-garde zou willen noemen. Deze stroming is - in de zin van de vulgarisatie der nihilistische problematiek - een moralistische stroming, die de moraal propageert van de erotische, intellectuele en spirituele verscherving van het menselijke; de verschervende moraal van de antimoraal.

De imitatieliteratuur is een natuurlijke vrucht van het nog steeds niet ondergedolven Nederlandse literaire domineesland. En precies zoals de literatuur uit domineesland een zalvende, steriele retoriek heeft voortgebracht, brengt de imitatieliteratuur van het ogenblik een steriele retoriek voort. Misschien niet zalvend, maar dikwijls sentimenteel; een geclicheerde retoriek, die de lectuur van ons nieuw anti-theïstisch, sexualistisch, Amsterdamiserend, in wraakzucht vulgariserend en in machtswellust verschervend domineesland een tergend saaie aangelegenheid maakt.

Overigens zijn er wel sporadische aanwijzingen dat er buiten de imitatieliteratuur om weer levende, oorspronkelijke literatuur aan het uitbotten is, literatuur die de (nog schuchtere) moed toont om uit te breken naar een nieuwe vorm, desnoods in de gedaante van een herboren poëtische traditie. Pas als deze aanwijzingen kracht van zelfstandig, samenhangend leven zullen blijken te hebben, kunnen we weer gaan spreken van een avantgarde. Een avant-garde zonder ‘garde’ achter zich, want net als de droogteperiode die Nederland in zijn literatuurgeschiedenis al eens achter de rug heeft gehad, kan ook de droogteperiode van de huidige imitatieliteratuur het liefst zo snel mogelijk vergeten worden.

In samenvatting kunnen we zeggen: blijkens strikt individuele prestaties zonder onderlinge samenhang, is de kunst van het schrijven in Nederland zeker niet dood, maar een literatuur, die door haar consistent karakter deze naam waard is, is er niet. Laat staan een avant-garde.

D. Ouwendijk