Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 232]

Naar een humanisering in de hedendaagse Tsjechoslowaakse architectuur

G. CELECHOVSKY EN MEDEWERKERS: ONTWERP VAN EEN AGGLOMERATIE OSTRAVA-ZUID, 6b ARRONDISSEMENT, 1967-1968.
Makette.
Project van een agglomeratie voor 20.000 inwoners. Agglomeratie met hoge diversiteit - hoogbouw, familiewoningen, gelijkvloerse woningen voor bejaarden, e.d.m. - gesitueerd in de onmiddellijke nabijheid van een natuurreservaat, waarbij de woonbelangen gedeeltelijk verbonden werden aan de recreatiemogelijkheden. Eén der voornaamste problemen is - net zoals bij ‘Etarea’ - de natuurlijke infiltratie van een onbeperkte ruimte in deze van een architectonisch ‘interieur’, de wegwerking dus van de dualiteit natuur-cultuur.

[p. 233]

Het is nauwelijks mogelijk de hedendaagse Tsjechoslowaakse architectuur te kennen, zonder dat men een goed inzicht bezit in haar ontwikkeling sedert 1945. Deze noodzaak dringt zich minder op om algemeen historische redenen, dan wel om de opmerkelijke complexiteit van de evolutie zelf. Het begin ervan kan gesitueerd worden in de oorlog, toen een doorlopende evolutie onderbroken werd, dus in de jongste fase, tijdens dewelke de Tsjechoslowaakse bouwkunst zich begon te ontdoen van de kenmerken van de zogenaamde internationale stijl. Deze onderbreking, zoals gezegd veroorzaakt door de oorlog, heeft de organische ontwikkeling van de nieuwe strekkingen onmogelijk gemaakt met alle (evidente) gevolgen vandien. Anderzijds dienden om deze redenen de opvattingen over de vorm van de architectuur terug te keren tot de oudste bronnen, die ongetwijfeld elders een opmerkelijke vitaliteit hebben gevonden. De eerste zichtbare aanbreng van de jaren onmiddellijk na de oorlog is evenwel het resultaat van een inspanning, die leidde naar een ontwikkelde urbanisatie en naar de industrialisering van de constructie. Deze onevenwichtige situatie - doch die het aan geen perspectieven ontbrak - ging vergezeld van nog een andere factor, die niet is afgeleid van de autonomie van de bouwkunst. Men moet deze zoeken in het bestaan van de sociale en economische verschillen, die in 1948 hun hoogtepunt bereikten door de instal lering van het socialistisch regime. Het inluiden van dit tweede tijdperk is van principieel belang in de geschiedenis van de Tsjechoslowaakse architectuur. Hoewel men kan spreken van een ingewikkeld spel van oorzaken en gevolgen, toch was de verandering van bouwheer de belangrijkste wijziging: de privé bouwheer wiens rol overbekend is in de geschiedenis, werd vervangen door de staat, d.w.z. een instelling die het, in de moderne tijden, ontbreekt aan traditie en ervaring. Het belang van deze instelling is, zoals men kon veronderstellen, geconcentreerd op gedirigeerde verwezenlijkingen, over grote periodes gepland, vooral wat de realisatie van het programma aangaat. Het uitzicht op een uitgebreide activiteit werd op die wijze gevolgd door een stricte, klassicistische en dogmatische eis omtrent de vorm van een nieuwe bouwkunst, die het totaal urbanistisch concept beïnvloedde, b.v. door de dispositie van een symmetrische as, door de aandacht voor het architectonisch detail en vooral door de geschiedenismakende conceptie. Al het overige, wat het ook mocht wezen, werd beschouwd als een afwijking. Het gevolg hiervan is dat de bouwkundige creatie van de

J. KALOUS en Z. CECH: TORENHUIZEN TE PRAAG-KRC, 1962-1967. Algemeen zicht.
De agglomeraties, die sedert het einde van de veertigerjaren werden opgericht in de voorsteden van Praag, hebben over het algemeen niet voldaan van urbanistisch standpunt uit gezien en zelfs niet door de dispositie van de flats. Er werd bijgevolg gezocht naar een nieuwe opvatting - enkele projecten uit de zestigerjaren daargelaten - en dit gebeurde vooral door middel van een groep huizen van veertien verdiepingen te Krc. Hun horizontale projectie - vier vierkanten, die elkaar raken in het midden van een zijde - bevorderde in hoge mate de lucht- en lichtvoorziening en zorgde tevens voor een grote onderlinge isolatie van de flats in dit type van collectief gebouw.

K. PRAGER: INSTITUUT VAN DE MACROMOLECULAIRE CHIMIE VAN CSAV TE PRAAG, 1960-1964.
Het betreft hier een van de eerste bouwwerken te Praag, die afwijken van de dogmatische en historiserende concepties, in de loop van de vijftigerjaren. Het aanleunen bij de ‘technologische’ stroming in de naoorlogse architectuur is duidelijk, zelfs door de toepassing van de ‘curtain-wall’, hier voor het eerst aangewend in Tsjechoslowakije.

[p. 234]

G. CELECHOVKY, J. STEHLIK, V. SYKORA EN MEDEWERKERSGROEP: ETAREA, STUDIE VOOR EEN MODERNE WOONWIJK, 1965-1966.
Model/Detail van dit model.
Project voor een theoretische stad voor 135.000 inwoners, opgevat als satellietstad van Praag. In het geheel van de problemen, door de maatschappij van vandaag opgelegd aan de bouwkunst - problemen, die de bouwers van Etarea hebben willen oplossen - lijken ons de volgende vraagstukken de belangrijkste: het hoofd bieden aan de strekking van de gedoubleerde woonwijk, door de keuze en de conceptie van het milieu; het scheppen van een open architectonisch ‘interieur’, waarin het gevoel van intimiteit en zekerheid de bovenhand kunnen hebben; de keuze openlaten tussen het isolement en de communauteit; konsekwente scheiding tussen voetgangers- en rijtuigtrajecten.

jaren 1949-50 tot 1957-58 opgesloten zat in een lege ruimte.

Zonder rekening te houden met de historische eisen, verliet deze bouwkunst het achterplan van een natuurlijke evolutiecontinuïteit, na deze vervangen te hebben door een kunstmatig opgebouwde ‘traditie’, die dwars door de neorenaissance terugliep tot op de 16e eeuw - evenwel met uitsluiting van de barok en het maniërisme.

Het is alles wel beschouwd, zeer gemakkelijk deze vergissing in te zien, maar de terugkeer tot de moderne architectuur was enorm moeilijker.

De administratie en de produktie-organisatie - uiterst gecompliceerd door hun hiërarchie - stemden slechts uitzonderlijk toe in het ontwerpen en de realisatie van projecten, die niet binnen het normtype vielen. De gevolgen hiervan kan men zien als men de bouwkunst confronteert met de toenmalige evolutie van de schilderkunst en de sculptuur, die minder afhankelijk waren van het bestel. De architect, verdwenen in het anonymaat van de ontwerpbureaus, kon slechts voetje bij voetje zijn ideeën doordrukken als zij buiten de voormelde theorieën van het socialistisch realisme vielen. Het was uiterst moeilijk zijn doel op die wijze te bereiken. Het architectureel renouveau, gebaseerd op een herwaardering van de functionele principes, heeft voor de kunsthistoricus geen enkele verrassing weggelegd. Het plan van nieuwe agglomeraties was slechts een wijziging van de agglomeratie in lijnen en zelfs de vorm van afzonderlijke gebouwen werd afgeleid van de rechte lijn en de rechte hoek. De terugkeer tot de functionalistische stijl (‘stijl’ in de breedste betekenis van het woord) was dus, in een wat de oriëntatie aangaat onzekere tijd, niet alleen een natuurlijk proces, maar tevens een onontbeerlijk iets. Er bleef geen andere weg open, gezien enerzijds de enorme vooruitgang van de andere strekkingen in de hedendaagse bouwkunst en anderzijds vooral de minieme materiële en constructivistische mogelijkheden van een produktie, die gebaseerd was op het maken van zware draagpanelen. De produktievoorwaarden - een bijkomend kenmerk van de produktie was een frekwente waardetoekenning aan de kleur - grepen diep in in de substantiële kwaliteit van de creatie van die tijd, net zoals het gebrek aan overeenstemming tussen het urbanistisch concept en zijn materiële veruitwendiging, dit met betrekking tot de onbegrensde ruimte. Dit wanakkoord behoort, zelfs in de recentste evolutiefase - ca. 1963-64 - tot de fundamentele kenmerken, hoewel b.v. de tendens tot lichte skeletconstructie of deze

[p. 235]

K. HUBÁCEK en Z. PATRMAN: TELEVISIEZENDPOST MET RESTAURANT OP DE BERG VAN JESTED, 1962-1969.
Makette.
‘Dit project munt uit door zijn klaarheid en zijn welgeslaagde harmonie, die op de omgeving afstraalt. De strengheid van zijn doelmatigheid, evenals het uitgelezen karakter van zijn silhouet, zijn waarden, die op een eminente wijze deze kenmerken verbinden met de vereiste functionele kwaliteiten. De statische problemen werden opgelost door constructieve middelen, die op delicate wijze en met verbeeldingskracht werden toegepast’. (Uittreksel uit het proces verbaal van de jury, samengesteld door het Uitvoerend Comité van de U.I.A., die de prijs Auguste Perret toekende aan de architecten).

D. KUZMA en J. JANKOVIC: MONUMENT VAN DE NATIONALE SLOWAAKSE OPSTAND TE BÁNSKÁ BYSTRICA, 1964-1969.
De totaalvorm en gedeeltelijk ook de vorm van het detail zijn gebaseerd op de idee van de scheuring en van de tragiek, die eruit voortkomt. De beide delen, in vrije relatie, rusten op een gemene sokkel, waardoor de opvatting, de idee, van het monument onderlijnd wordt, en werden grotendeels opgevat van een beeldhouwkundig standpunt uit; één van de makers is trouwens beeldhouwer. Het bestaan van een ‘organische’ vorm - die slechts zelden opduikt in de naoorlogse Tsjechoslowaakse architectuur - werd vergemakkelijkt door de exclusiviteit van het onderwerp en door een vrije opstelling van het monument in de ruimte.

met buisvormige daken of kabelconstructies toch ook doorgedrongen zijn. Deze strekkingen hebben ongetwijfeld bijgedragen tot het feit dat in de groeiende veelheid van manifestaties - men kan nauwelijks spreken van stromingen - de ruimte, gebaseerd op de Euclidische meetkunde, evenals een zuivere en abstracte vorm het halen op een gemengde conceptie, vooral dan deze die neigt naar een ‘organische’ en meer subjectieve strekking. Deze architectuur, opgevat als ‘wetenschap’, staat nochtans een meer expressieve inbreng van niet-traditionele middelen of van plastisch en picturaal werk niet in de weg. Van urbanistisch standpunt uit vertrekt ze vanuit de theorie van een interdiscipline op het leefmilieu, hoewel het totnogtoe bij niet gerealiseerde projecten bleef. Maar om haar programma te verwezenlijken, ontbreekt haar nog steeds de realisatie van sommige vooraf te vervullen voorwaarden. Een van deze voorwaarden, van het hoogste belang dan nog, bestaat in de spirituele continuïteit tussen nieuwe agglomeraties, die te leeg lijken, en tussen de oplossing van de sociale strekkingen van de bewoners ervan, wel bepaald: een mogelijke keuze tussen het opgelegd isolement (dat totnogtoe overheerst) en de communauteit. Het gaat dus - benevens nog andere principes - om de vermenselijking, de humanisering, van de nieuwe bouwkunst en dit is dan weer geen typisch Tsjechoslowaaks probleem. De humanistische bouwtraditie van Tsjechoslowakije, alsmede sommige omstandigheden, b.v. het bestaan van onafhankelijke ontwerpateliers en het teamwork - waarin zelfs de medewerking van niet-architecten niet geweerd wordt - laten ons toe te veronderstellen dat deze taak in de komende tijden tot een goed einde zal worden gebracht.

Zdenek Kudelka

[p. 236]

Z. RIHÁK: BERGHOTEL (ALPINISTENHOTEL) TE STROBSKÉ PLESO, 1965-1969.
Horizontale projectie van de 1e, 6e en 10e verdiepingen van de slaapsectie. Zicht op de slaapsectie zelf.
De ongewone vorm van de constructie werd bepaald door twee factoren; het milieu waarmee het hotel zich diende te verenigen, zonder daarbij zijn bijzonder karakter te verliezen; de poging van de ontwerper om een zo groot mogelijke diversiteit te brengen in de relatie hotel/omgeving. Door de opeenvolgende veranderingen van de horizontale projectie in de slaapsectie - gerealiseerd door de inkorting van de rechthoek, gevormd door de gelijkvloerse verdiepingen en door de creatie van een rechthoek, dwarsdoorheen de hoogste verdiepingen - is de ontwerper erin geslaagd een oplossing te bereiken, die aan de gast de keuze laat van een kamer, georiënteerd op gelijk welk voornaam punt.